DAMASCO
Kadaanan ken napateg a siudad ti Siria. Ti Damasco (agdama-aldaw nga esh-Sham, wenno Dimashq) ket masarakan iti sakaanan ti Kabambantayan ti Anti-Libano, nga iti dayana adda ti Desierto ti Arabia-Siria. (Sol 7:4) Iti abagatan a laud ti siudad, adda ti nabungon iti niebe a Bantay Hermon iti kangato a 2,814 m (9,232 pie), nga agserbi kas tanda ti makin-abagatan nga ungto ti Kabambantayan ti Anti-Libano.
Dagiti darisdis iti likudan ti Damasco iti laud ket nakatiktikag, ngem ti nalamiis a dandanum ti Karayan Barada (ti Abana iti 2Ar 5:12) dumaruros iti maysa a baw-ang iti bambantay ket agayus nga agturong iti tanap nga ayan dayta a siudad. Gapu itoy, mapataud ti nadam-eg a disso nga agarup 16 km (10 mi) ti kaakabana ken 48 km (30 mi) ti kaatiddogna. Gapu iti daytoy aglaplapusanan nga abasto ti danum, nagbalin ti Damasco a kangrunaan a disso iti kadaanan a ruta ti militaria ken komersio iti nagbabaetan ti dagdaga ti makindaya a Mediteraneo, pagpagilian ti Mesopotamia, ken ti dagdaga ti Daya. Agbalin met a kadawyan a dalan ti Damasco gapu kadagiti kabambantayan ti Libano ken Anti-Libano, yantangay nainkasigudan a bangen dagitoy iti panagdaliasat ti sangkakuyogan a managbiahe nga agturong wenno aggapu iti igid ti baybay ti Mediteraneo.
Iti amianan a laud ti siudad, adda bessang a nangbingay iti kabambantayan ti Anti-Libano. Nanipud pay idi nagkauna a tiempo, daytoy a bessang ket naisilpo iti kangrunaan a kalsada a lumasat iti Coele-Siria (ti Beqaʽ) nga agpaabagatan iti Hasor, kalpasanna tumaraigid iti makinlaud a deppaar ti Baybay ti Galilea a lumasat iti Tantanap ti Megiddo nga agturong iti asideg ti baybay, ken agtultuloy nga agpaabagatan a lumasat iti Filistia ken agturong iti Egipto. Iti daya ti kabambantayan ti Anti-Libano, adda ruta nga agpaabagatan manipud Damasco agingga iti Hasor ken agpaamianan agingga iti Hamat, Aleppo, ken Carquemis. Ti sabali pay a nalatak a ruta, a gagangay a naawagan Kangrunaan a Kalsada ti Ari (idiligyo ti Nu 21:22), ket agpaabagatan manipud Damasco, a tumaraigid iti lantag ti bantay iti daya ti Jordan sa sumalog iti Nalabaga a Baybay ken iti kaabagatanan a paset ti Peninsula ti Arabia. Dagitoy ti kalsada a nagmartsaan dagiti buyot ti Egipto, Asiria, Babilonia, ken Persia. Iti sabali pay a direksion, dagiti sangkakuyogan a managbiahe nga agturturong iti Mesopotamia immuna a nagdaliasatda manipud Damasco iti daya agingga iti Tadmor, ket manipud sadiay nagturongda iti rehion ti Eufrates.
Ti tanap a nagsaadan ti Damasco ket nangato a lantag nga agarup 700 m (2,300 pie) manipud patar ti baybay, ket makaay-ayo ti klima ti siudad nga addaan kadagiti promedio a temperatura manipud agarup 7° C. (45° F.) iti kalam-ekna agingga iti 29° C. (84° F.) iti kalgaw. Daytoy a nakadamdam-eg a daga pataudenna ti nasasayaat a minuyongan ti olibo, higos, ken sambaldoke, kasta met dagiti nabunga a talon ti bukbukel. Nupay kasta, rimmang-ay ti siudad kangrunaanna maigapu ta dalan dayta ti komersio ken kasta met a gapu ta sadiay ti gagangay a sentro a paglakuan dagiti agakar-akar a tribu. Inawagan ni mammadto Ezequiel ti Damasco kas ‘komersiante’ ti Tiro, a nabatad nga agnegnegosio iti arak manipud kabangibang a siudad ti Helbon kasta met iti lumabaga a maris-dapo a delana kas sukat dagiti produkto a pinataud ti Tiro. (Eze 27:18) Ti “kalkalsada” nga intukon ni Ben-hadad II a maituding ken Acab idiay Damasco ket nabatad nga agpaay a pakaipatakderan dagiti paglakuan, wenno tiendaan, tapno maidur-as ti panagkomersio ni Acab iti dayta a kabesera ti Siria.—1Ar 20:34.
Pakasaritaan. Saan nga ammo ti nagkauna a pakasaritaan ti Damasco. Indatag ni Josephus (Jewish Antiquities, I, 145 [vi, 4]) ti nabayagen a panangmatmat dagiti Judio a ti siudad ket imbangon ni Uz, ti anak ni Aram ken apoko ni Sem, nupay adda dagiti pasimudaag a nagyan dagiti kaputotan ni Uz iti naab-abagatan pay a lugar. (Ge 10:21-23; kitaenyo ti UZ Num. 4.) Nalabit limmabas ni Abraham iti Damasco wenno limmasat iti dayta bayat ti panagturongna iti Naikari a Daga. Ni Eliezer, ti adipen ti awanan pay anak a ni Abraham, ket “maysa a tao [a taga] Damasco.” (Ge 15:2) Kinamat ni Abraham dagiti rimmaut nga ar-ari agingga iti lugar a naawagan Hoba nga adda iti amianan ti Damasco tapno bawyenna ti nakautibo a kaanakanna a ni Lot.—Ge 14:1-16.
Bumusor iti Israel. Kalpasan dayta, saanen a nadakamat ti Damasco iti salaysay ti Biblia iti gistay sangaribu a tawen, ket idi agparang manen kaaduanna a natukoy kas kabusor ti nasion ti Israel. Sentro idin dayta ti maysa kadagiti adu nga Aramaeano a pagarian idiay Siria. Idi nakirupak ni David ket naparukmana ti ari ti Zoba, ti “Siria ti Damasco” immarayat kadagiti naabak. Pinarukma met ida ni David, nangisaad kadagiti garison iti pagarian ti Damasco, ken pinagbalinna ti Damasco kas agbaybayad iti impuesto iti Israel. (2Sm 8:3-6; 1Cr 18:5, 6) Nupay kasta, bayat ti panagturay ni Solomon, ti maysa a pugante nga agnagan Rezon manipud Aramaeano a pagarian ti Zoba tinengngelna ti Damasco, a pinagbalinna ti bagina kas ari. Impeksana ti gurana iti Israel babaen kadagiti irarautna.—1Ar 11:23-25.
Kalpasan a nakitulag ken Baasa nga ari ti makin-amianan a pagarian ti Israel, ni Ari Ben-hadad I ti Damasco liniputanna ni Baasa sa nakikappon ken Asa nga ari ti Juda (977-937 K.K.P.) ket rinautna ti teritoria ti sigud a kaaliadona. (1Ar 15:18-20; 2Cr 16:2-4) Ti sunona a ni Ben-hadad II indauluanna ti nagkakappon a 32 a nagaaliansa nga ar-ari ket rimmaut met iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Inulitna ti rimmaut babaen iti buyotna nga idadauluanen ti 32 a gobernador, ngem naabak kadagita a dua a gundaway. (1Ar 20:1, 16-34) Nupay nakemmeg iti maikadua nga irarautna, ni Ben-hadad II winayawayaan ni Ari Acab (a. 940-920 K.K.P.) ket idi agangay, iti panaggugubat idiay Ramot-galaad, indauluanna dagiti buyot ti karuahena maibusor iti nagtipon a puersa ti Juda ken Israel, ket naparukmana ida ken ginudasna ni Acab. (1Ar 22:29-37) Bayat ti panagturay ni Jehoram nga ari ti Israel (a. 917-905 K.K.P.), inyussuat ni Ben-hadad II ti maudi a panangpadasna a mangkautibo iti Samaria ngem simimilagro a nariribuk.—2Ar 6:24; 7:6, 7.
Tapno maitungpal ti rebbengen a naited ken Elias, ti simmuno a mammadto a ni Eliseo napan idiay Damasco ket imbagana ken Hazael a sukatanna ni Ben-hadad II kas ari ti Siria. (1Ar 19:15; 2Ar 8:7-13) Sakbay ti ipapatay ni Ben-hadad, ti Damasco ti kangrunaan a sarikedked dagiti Sirio maibusor iti ilalawa ti Imperio ti Asiria, a determinado a mangdominar iti dagdaga iti beddeng ti Mediteraneo. Kas kapatgan a nagsangaan ti kangrunaan a ruta manipud Mesopotamia nga agturong iti Mediteraneo, maysa ti Damasco a kangrunaan a puntiria. Iti panangidaulona kadagiti nagkakappon a kabangibang a pagpagarian, uray kaskasano nasarkedan met ti Damasco ti agsasaruno nga idadarup ni Salmaneser III ti Asiria. Ti maysa kadagiti kitikit ni Salmaneser kunaenna nga inagaw ni Hazael ti trono ti Siria. Kalpasan ti maysa a dakkel a panagraranget, ni Salmaneser pinupokna ni Hazael idiay Damasco, a linakubna ti siudad, ngem saanna a nabaelan nga alaen dayta.
Kas ari ti Damasco, intultuloy ni Hazael ti agresibo a panangtrato iti Israel. (2Ar 10:32) Idi isaksaknapna ti panangituray ti Damasco agingga iti Gat a siudad dagiti Filisteo, sinerrekna pay ti Juda, a binutbutengna ni Ari Jehoas (898-859 K.K.P.) iti kasta nagbayad ti ari iti nakadakdakkel nga impuesto tapno mailiklik ti Jerusalem iti panangraut ti Siria. (2Ar 12:17, 18; 13:3, 22; 2Cr 24:23, 24) Iti panangituray ni Ben-hadad III, ti suno ni Hazael, naikkat ti panangdominar ti Damasco iti teritoria ti Israel idi a ni Jehoas ti Israel (a. 859-845 K.K.P.) namitlo nga inabakna ti Siria. (2Ar 13:24, 25) Kalpasanna, ni Jeroboam II ti Israel (a. 844-804 K.K.P.) nagturong iti Siria agingga “iti seserkan ti Hamat,” ket “insublina ti Damasco ken Hamat iti Juda idiay Israel.” (2Ar 14:23-28) Ti kadawyan a matarusan a kaipapanan daytoy ket nagbaybayad dagitoy a pagarian iti impuesto, umasping iti kasasaadda idi agturturay ni Solomon.—1Ar 4:21.
Dagiti panangukom ni Jehova iti Damasco. Nupay kasta, maysa a siglo kalpasanna, naipakita manen ti Damasco kas “ti ulo ti Siria.” (Isa 7:8) Bayat ti panagturay ni Ari Acaz ti Juda (761-746 K.K.P.), ni Rezin ti Damasco, a nakikappon ken Peca ti Israel, rinautna ti Juda sa nagturong iti Elat iti Gulpo ti ʽAqaba. Daytoy ti namagaliaw unay ken Ari Acaz nga uray la nangipatulod iti pasuksok ken Tiglat-pileser III ti Asiria, a kiniddawna kenkuana ti pannakailiklik ti Juda manipud panangriribuk ti Siria. Sigagagar a dinarup dagiti Asirio ti Damasco, kinautiboda dayta, pinapatayda ni Rezin, ken indestieroda ti adu nga umili ti Damasco. (2Ar 16:5-9; 2Cr 28:5, 16) Babaen iti dayta, natungpal dagiti padto ni Jehova babaen kada Isaias ken Amos. (Isa 8:4; 10:5, 8, 9; Am 1:3-5) Nupay kasta, idi napan ni Acaz idiay Damasco tapno sabtenna (ken nalabit pagruknoyanna) ni Tiglat-pileser, simamaag nga impakopiana ti nakitana nga altar sadiay maipaay iti ulbod a panagdaydayaw, ket idi agangay nagisakripisio iti rabaw dayta “iti didios ti Damasco.”—2Ar 16:10-13; 2Cr 28:23.
Kalpasan dayta, saanen a nagbalin ti Damasco kas pangta iti Israel. Nupay nakapuy iti militaria, nabatad a napasubli ti siudad ti bilegna iti komersio, kas ipasimudaag ti padto ni Ezequiel. (Eze 27:18) Ngem impadto met ni Jeremias a ti Damasco (a naidaydayaw idi iti kasta unay) ket agsagaba iti pannakariribuk kas resulta ti dakes a damag manipud Hamat ken Arpad iti makin-amianan a Siria, maysa a damag a nalabit mainaig iti naulpit a pannakaparmek ti Aramaeano a pagpagarian babaen kadagiti umad-adanin a buybuyot ti Babilonia nga idadauluan ni Nabucodonosor. (Jer 49:23-27) Ti Damasco, a saniata ti desierto, saan a makalisi iti epekto dayta a panagparmek. Idi agangay, nairaman pay ti Damasco iti dakes a pammakdaar nga insawang ti mammadto ni Jehova a ni Zacarias, a ti padtona naisurat idi 518 K.K.P. Nalabit natungpal daytoy a padto idi tiempo ni Alejandro a Dakkel, a nangsakup iti Siria ken Fenicia kalpasan ti panagballigina iti Bakal ti Issus idi 333 K.K.P.—Zac 9:1-4.
Bayat ti Seleucido a periodo, ti Antioquia sinuktanna ti Damasco kas probinsia a kabesera ti Siria. Ni Ari Aretas III iti Nabataeano a pagarian ti Arabia kinautibona ti siudad idi 85 K.K.P. Pinarmek ti Roma ti intero a Siria idi 64-63 K.K.P., ket nagtultuloy ti Damasco kas siudad ti Roma agingga idi 33 K.P. Inlista dayta ni Pliny (Romano a historiador idi umuna a siglo K.P.) kas maysa kadagiti orihinal a sangapulo a siudad ti Decapolis.
Idi umuna a siglo K.P. Idi a ni Saulo a taga Tarso napan idiay Damasco maipaay iti gannuatna a panangidadanes kadagiti Kristiano, adu a sinagoga dagiti Judio ti masarakan iti dayta a siudad. (Ara 9:1, 2) Nabatad a paset idi dayta ti sakup ti Nabataeano nga Ari Aretas IV ket inturayan dayta ti maysa a nadutokan a gobernador. (2Co 11:32, 33) Kalpasan a nakomberte, ti nabulsek a ni Saulo naipan iti maysa a pagtaengan nga adda iti kalsada a naawagan Nalinteg. (Kitaenyo ti NALINTEG.) Nangaskasaba met idi ni Pablo (Saulo) kadagiti sinagoga ti Damasco, ngem gapu iti gandat a panangpapatay kenkuana napilitan nga aglibas iti rabii babaen iti maysa a gutbaw iti pader ti siudad.—Ara 9:11, 17-25; 26:20; Ga 1:16, 17.