PONTO
[Baybay].
Maysa a distrito ti makin-amianan nga Asia Menor iti igid ti Baybay Euxine (Nangisit a Baybay). Nabatad a tumukoy daytoy a nagan sakbay ti panawen Kristiano iti paset ti makin-amianan nga Asia Menor nga adda iti pagbedngan ti Ponto Euxinus, kas awag no dadduma iti daytoy a baybay. Saklawen ti Ponto ti makimbaba a paset ti Karayan Halys iti laud (iti asideg ti Bitinia) nga agpadaya iti kosta ken agturong iti pagpatinggaan ti baybay iti abagatan a daya. Nabara ti klima no kalgaw iti daytoy a nadam-eg a takdang ken kalalainganna met no tiempo ti lam-ek. Daytoy met ti nagserbi a makin-amianan a daya a nagsulian ti makintengnga a nangato a lantag a daga a nabal-etan iti adu a karayan a ginget, a ditoy a maimulmula ti bukbukel. Dagiti darisdis ti bantay ket naabbungotan iti kabakiran ken pakaal-alaan iti kayo a pagaramid iti barko. Ti impluensia dagiti kolonia dagiti Griego ket makita iti igid ti baybay, ngem dagiti umili iti uneg ti distrito ket nasinged ti relasionda iti Armenia nga adda iti daya.
Kalpasan ti sumagmamano a tiempo a panangituray kadakuada dagiti Persiano, naipasdek ti naisina a pagarian ti Ponto idi maikapat a siglo K.K.P. Nagturay dagiti nagsasaruno nga ari a naawagan Mithradates, ket naaddaanda iti nasinged a relasion iti Roma. Nupay kasta, kinarit ni Mithradates VI Eupator ti pannakabalin ti Roma ken pinalawana pay ti pagarianna. Kalpasan ti nagsasaruno a pannakigubatna, inabak dagiti Romano nga indauluan ni Pompey idi agarup 66 K.K.P. Kalpasanna, kaaduan a paset ti Ponto ket naikaykaysa iti Bitinia iti laud, iti kasta daytoy a nagtipon a probinsia ket naawagan Bitinia ken Ponto. Ngem ti makindaya a pasetna ket nainayon iti probinsia ti Galacia (Ponto iti Galacia). Idi agangay, ti sumagmamano kadagitoy makindaya a paset ket naited ken Polemon (agarup 36 K.K.P.) tapno agbalin a sakup ti Pagarian ni Polemon. (MAPA, Tomo 1, p. 195) Isu nga idi umuna a siglo K.P., ti termino a “Ponto” ket mabalin a tumukoy iti intero a lugar nga adda iti dapnis wenno iti paset a pakasarakan iti nagtipon a probinsia ti Bitinia ken Ponto wenno iti pay ketdi agingga iti makindaya a benneg a nagbalin a paset ti Galacia ken iti Pagarian ni Polemon.
Kuna ti umuna-siglo a Judio a mannurat a ni Philo a nagwaras dagiti Judio iti amin a paset ti Ponto. Adda dagiti Judio manipud Ponto a napan idiay Jerusalem idi Pentecostes 33 K.P. (Ara 2:9) Mabalin a ti dadduma kadagitoy a Judio a taga Ponto ket nangngegda ti palawag ni Pedro ken nagbalinda a Kristiano ken nagsublida iti ilida. Kalpasan ti agarup 30 a tawen, inaramid ni Pedro ti umuna a kanonikal a suratna (a. 62-64 K.P.) agpaay kadagiti “temporario nga agnanaed a naiwarawara idiay Ponto” ken iti dadduma pay a paset ti Asia Menor. (1Pe 1:1) Yantangay dinakamatna dagiti “lallakay” a rumbeng a mangipastor iti arban, mabalin nga adda idin kongkongregasion dagiti Kristiano idiay Ponto. (1Pe 5:1, 2) Ti Judio nga agnagan Aquila a katutubo iti Ponto ket nagdaliasat a nagturong idiay Roma ken kalpasanna idiay Corinto, a nakasarakanna ken apostol Pablo.—Ara 18:1, 2.