Ti Sao ti Dios—Dagiti Pammaneknek iti Kinaapagpag-isuna
Pudno wenno ulbod?—Ti Biblia ti naiyallatiw a limmasat kadagiti panawen nga awan pannakabalbaliwna.
Pudno wenno ulbod?—Ti rinibo a panagdudumaduma dagiti manuskrito ti Biblia ti mangpakapuy iti panagkunana a daytat’ Sao ti Dios.
SAKBAY a sungbatanyo dagidiay a salsaludsod, usigenyo ti sumagmamano nga impormasion a nabiit pay a naiparang iti “The Word of God” Exhibition a naangay idiay Chester Beatty Library sadi Dublin, Ireland.
Dagiti napigispigis, napirpirsay a pinanid ti papiro ket kumupkupasdan gaput’ panaglabas ti panawen. Kaskasdi, ti Chester Beatty a papiro ket kasudian unay kadagiti manuskrito nga adda iti libraria. Dagitat’ nakabakabda manipud kamposanto a Coptic (Egipcio) idi agarup 1930. “[Daytat’] maysa a diskobre,” kuna ni Sir Frederic Kenyon, “a ribalen laeng ti Codex Sinaiticus.”
Dagitoy surat ti ima a pinanid iti papiro, iti pormana a codex, ti nakopia idi maikadua, maikatlo, ken maikapat a siglo iti Kadawyan a Panawentayo. “Ti dadduma,” kuna ni Wilfrid Lockwood, a manangaywan ti libraria, “ti mabalbalin a nakopia pay iti las-ud ti ginasgasut a tawen iti pannakaputar ti orihinal.” (Kuami ti italiko.) Ti maysa a codex ket addaan kadagiti uppat nga Ebanghelio ken ti libro ti Aramid. Ti sabali pay ti addaan iti kaaduan a sursurat ni apostol Pablo, agraman ti suratna kadagiti Hebreo.
Ti panagkopia kadagiti manuskrito kas kadagitoy ket makakettang ken makabannog, ken silulukat iti panagerrado. Naglaka ti panagkamali a mangbasa ti maysa a letra wenno maikapis iti maysa a linea, uray kasanot’ kaannad ti managkopia. No maminsan ti managkopia ket mas interesado iti pannakaala ti kababagas ken kaipapanan ti orihinal ngem kadagiti eksakto a sasao. Bayat a dagiti kopia ti makopia a makopia, matagtaginayon met dagiti biddut. Dagiti eskolar ti texto ti nanggrupo-grupo kadagiti manuskrito nga addaan agkakapareho a panagdudumaduma iti pampamilia. Dagitoy Chester Beatty a papiro, ti kadadaanan nga adda a kalalainganna kaadu a manuskrito iti Biblia a Griego, ti nangted kadagiti eskolar ti di ninamnama a baro a pannakaawat kadagiti bambanag, gapu ta awan ti pakaibagayanda kadagiti naipasdeken a pampamilia.
Sakbay ti tiempo ni Jesus, ken nangnangruna kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem (607 K.K.P.) ken ti simmaruno a pannakawarawara dagiti Judio, naar-aramid ti nagadu nga insurat ti ima a kopia ti sagrado a Hebreo a Kasuratan. Idi agarup 100 K.P., inus-usar dagiti autoridad a Judio dagita a kopia a nangipasdek ti texto a Hebreo nga akseptado kadagiti orthodox a Judio.
Nangipasdekda met kadagiti apagpag-isu a pagalagadan a mangipasiguro iti eksakto a panangkopia iti texto. Inyespesipikoda no ania a materiales ti mabalin a mausar ken uray pay ti kadakkel ken espasio dagiti letra, sasao, linea, ken binatogna. “Awan sao wenno letra, uray pay ti yod [ti kabassitan a letra iti alpabeto a Hebreo], ti maisurat manipud memoria laeng,” kunada. Gapuna dagiti managkopia ti nakapataud kadagiti lukot kas ti Torah (sursuro), a mangbukel kadagiti umuna a lima a libro ti Biblia, ken ti libro nga Ester. Dagita a manuskrito ti texto a Hebreo, kuna ti katalogo ti exhibition, “ti mangipakpakita ti nakaskasdaaw a rukod ti panagpapada.”
Kasano kaserioso dagiti biddut a nakastrek agpadpada kadagiti Hebreo ken Kristiano a Griego a manuskrito? “Rebbeng a maipaganetget,” kuna ni Mr. Lockwood, “a ti panaggigiddiat dagiti manuskrito ti Biblia ket narabaw laeng no idildilig kadagidiay nasarakan kadagiti manuskrito dagiti pagano a literatura . . . Awan aniaman a punto iti Nakristianuan a doktrina ti naapektaran babaen ti panagbiddut dagiti managkopia.”—Kuami ti italiko.
Dagiti libro ti Biblia manipud sakbay ken kalpasan ti panawen ni Jesus ket naipatarusda kadagiti dadduma a pagsasao. Maysa kadagiti kadaanan a bersion isu ti Samaritan Pentateuch. Dagiti Samaritano ket tattaoda a nangukopar iti teritoria ti sangapulo-tribo a pagarian ti Israel kalpasan nga impan a kayaw ti ari ti Asiria dagiti Israelitas (740 K.K.P.) Innalada ti dadduma a ramramit ti panagdayaw a Judio ket inawatda laeng dagiti umuna a lima a libro ti Biblia, ti Pentateuko. Ti Samaritano a texto dagitoy a libro, a naisurat iti porma ti kadaanan a panagsurat a Hebreo, ti addaan 6,000 a pannakaiduma manipud texto a Hebreo. “Kaaduanna,” kuna ti katalogo ti exhibition, “ket addaan bassit a pateg iti texto nupay makapainteres a mabalin nangitalimeng ti ramramit ti kadaanan a panagibalikas wenno ti gramatika.”
Idi maikatlo a siglo K.K.P., dagiti eskolar a Judio idiay Alexandria, Egipto, ti nakapataud iti Griego a Septuagint a bersion ti Hebreo a Kasuratan, nga isut’ inus-usar dagiti Griego ti pagsasaona a Judio iti intero a lubong. Idi agangay insardeng dagiti Judio ti panangus-usar iti dayta, ngem daytat’ nagbalin a Biblia ti immuna a kongregasion Kristiano. No agadaw dagiti Kristiano a mannurat ti Biblia manipud iti sagrado a Hebreo a Kasuratan, inusarda ti Septuagint. Ti Chester Beatty a papiro ti Hebreo a Kasuratan inramanna ti 13 a pinanid ti libro ni Daniel idiay Septuagint.
Dagiti maud-udi a bersion ti Biblia ket naar-aramidda kadagiti pagsasao kas ti Latin, Coptic, Syriac, ken Armenian. Maysa a pangarigan idiay exhibition isut’ maysa a vellum a codex ti bersion a Coptic iti paset ti Biblia manipud idi maikanem wenno maikapito a siglo K.P. Kasano a dagiti bersion kas kadagitoy ti makatulong kadagiti eskolar ti Biblia ken kadagiti kritiko ti texto? Dagita a bersion ti masansan nakalitliteral a patarus dagiti manuskrito a Griego nga inus-usar dagiti manangipatarus. “No ti texto a Griego a nagtrabahuan ti manangipatarus ket nasayaat,” inlawlawag ni Mr. Lockwood, “kaawatan a ti bersion ti makaipaay ti importante a tulong iti trabaho a panangpasubli kadagiti orihinal a sasao ti Griego.”
Ti nakasudsudi, naisalsalumina a naiparang iti libraria ket maysa a komentario babaen ti maikapat-siglo a mannurat a Syrian, ni Ephraem, iti Diatessaron ni Tatian. Idi agarup 170 K.P., inurnong ni Tatian ti napagtutunos a salaysay ti biag ken ministerio ni Jesus, a nagusar kadagiti panagadaw manipud kadagiti uppat nga Ebanghelio (ti Diatessaron kayatna a sawen “limmasat [iti] uppat).” Gapu ta awan kadagiti kopia ti nakalasat, dadduma kadagiti kritiko iti maudi a siglo suppiatenda no addat’ kasta a panagtutunos iti Ebanghelio. Kuna dagitoy a kritiko a dagiti mismo uppat nga Ebanghelio ket saanda a naisurat agingga iti tengnga ti maikadua a siglo.
Kadagiti naudi a sangagasut a tawtawen, nupay kasta, ti pannakadiskobre ti Diatessaron iti Armeniano ken Arabiko ti nangpilit iti panagatras dagiti napalalo a kritiko. Sa, idi 1956, nagun-odan ni Sir Chester Beatty daytoy naisangsangayan a maikalima/maikanem a siglo a komentario a naglaon kadagiti naunday a panagadaw manipud orihinal a trabaho ni Tatian. “Daytat’ pudno a nanglapped iti kapanunotan a dagiti uppat nga Ebanghelio ket di naiwaras iti dayta a panawen,” kuna ni Mr. Lockwood.
Ti “The Word of God” Exhibition ket maysa a palagip iti kinawadwad ti adda a material kadagiti eskolar ti Biblia ken dagiti kritiko ti texto. Bay-an a maysa kadagitoy nga eskolar, ni Sir Frederic Kenyon, ti mangilawlawag iti pateg amin dagitoy a manuskrito ti Biblia a nadiskobre ken maigiddato iti dayta sungbatanna ti salsaludsod a napataud iti damo:
“Mabalin a makariribuk kadagiti dadduma a makisina iti kapanunotan ti maysa a Biblia a naiyalla-allatiw kadagiti panawen nga awan pannakabalbaliwna . . . Makapasigurado iti panungpalanna ti pannakakita a ti pangkaaduan a resulta amin dagitoy a diskobre ken amin daytoy a panagsirarak isut’ panangpapigsa iti pammaneknek iti kinaapagpag-isu ti Kasuratan, ken ti panagtalektayo nga adda kadagiti im-imatayo, iti kalalainganna a kinatarnaw, ti pudpudno a Sao ti Dios.” (The Story of the Bible, panid 113)—Salmo 119:105; 1 Pedro 1:25.
[Ladawan iti panid 27]
Maikatlo-siglo a papiro—2 Corinto 4:13–5:4
[Credit Line]
Napataud manen babaen ti pammalubos ti Chester Beatty Library
[Ladawan iti panid 28]
Maika-18-siglo a lukot ti Ester iti lalat ken vellum
[Credit Line]
Napataud manen babaen ti pammalubos ti Chester Beatty Library
[Ladawan iti panid 29]
Maikanem- wenno maikapito-siglo a vellum codex—Juan 1:1-9, bersion a Coptic
[Credit Line]
Napataud manen babaen ti pammalubos ti Chester Beatty Library
[Ladawan iti panid 30]
Maikalima- wenno maikanem-siglo a vellum codex—komentario ni Ephraem a ramanenna dagiti inadaw manipud Diatessaron ni Tatian, iti Syriac
[Credit Line]
Napataud manen babaen ti pammalubos ti Chester Beatty Library