Anian a Rag-o ti Agtugaw iti Lamisaan ni Jehova!
Kas insalaysay ni Ernst Wauer
Itatta nakalaklakan para kaniak ti tumabuno kadagiti gimong dagiti Saksi ni Jehova, agadal ti Biblia, ken ikasaba ti naimbag a damag ti Pagarian. Nupay kasta, saan a kanayon a kasta ti kasasaad ditoy Alemania idi. Idi a ni Adolf Hitler ti diktador, nanipud 1933 aginggat’ 1945, ti pannakipaset kadagita a Nakristianuan nga ar-aramid kinasapulannat’ panangirisgo ti biag ti maysa.
ITI tawen sakbay ti panagturay ni Hitler, idi agtawenak iti 30, damok a naam-ammo dagiti Saksi ni Jehova idiay Dresden. Idi Enero 1935, indedikarko ti bagik ken Jehova ket inyebkasko ti tarigagayko a mabautisaran. Nalapdanen ti trabahomi idi pay laeng 1933, isu a napagsaludsodanak: “Ammom kadi no ania ti kaipapanan ti desisionmo? Irisrisgom ti pamiliam, salun-atmo, trabahom, wayawayam, ken uray ti biagmo!”
“Nakuentakon ti pategna, ket situtulokak a mangaramid ti pagayatan ti Dios ken matay gapu iti dayta,” insungbatko.
Uray pay sakbay ti pannakabautisarko, rinugiakon ti mangasaba iti binalaybalay. Iti maysa a ruangan, nasabetko ti maysa a nakauniporme a lider dagiti agtutubo nga SS (Blackshirts ni Hitler/Elite Guard), isu a nagriaw: ”Ammom kadi a maiparit daytoy? Mangayabak iti polis!”
“Ituloymo. Makisasaoak laeng maipapan ti Biblia, ket awan linteg a maibusor iti dayta,” insungbatko a sikakalma. Sa kalpasanna nagturongak iti sumaganad a ruangan ket dagdagus a pinastreknak ti maysa a mannakigayyem a lalaki. Awan ti napasamak kaniak.
Di nagbayag naitalek kaniak ti panangaywan iti maysa a grupo ti panagadal dagiti lima agingga iti pito a Saksi a nagtataripnong a linawas. Inadalmi dagiti isyu Ti Pagwanawanan a naipuslit idiay Alemania manipud kaarruba a pagpagilian. Gapuna, agpapan pannakaiparit, regular a nagtugawkami “iti lamisaan ni Jehova” tapno mapapigsakami iti naespirituan.—1 Corinto 10:21.
Panagsagaba kadagiti Pakasuotan
Idi 1936, ni J. F. Rutherford, ti presidente ti Watch Tower Society, simmarungkar iti asamblea idiay Lucerne, Switzerland, ket inawisna dagiti kakabsat a lallaki nga adda iti saad ti teokratiko a panangaywan idiay Alemania a presenteda koma. Yantangay dagiti pasaporte ti kaaduan kadagiti kakabsat ket nakumpiskaren ken adu kadagiti kakabsat ti siinget a sipsiputan dagiti polis, sumagmamano laeng ti timmabuno. Ti kabsat a mangay-aywan iti trabaho idiay Dresden kiniddawna kaniak nga isut’ irepresentarko idiay Lucerne.
“Ngem saan kadi nga ubingak unay ken awanan kapadasan?” inimtuodko.
“Ti nasken itatta,” impasigurona kaniak, “isut’ kinamatalek. Dayta ti kangrunaan a banag.”
Di nagbayag nanipud panagsublik manipud Lucerne, naarestoak ken dagus a naiyadayuak manipud iti asawak, a ni Eva ken kadagiti dua a babassit nga ubbingmi. Iti dalanko nga agturong iti hedkuarter dagiti polis idiay Dresden, pinilitko a lagipen ti kasuratan a mangiwanwan kaniak. Simrek iti panunotko ti Proverbio 3:5, 6: “Agtalekka ken Jehova iti amin a pusom ket dika agtalged iti pannakaawatmo met laeng. Kadagiti amin a dalanmo isu ti bigbigem, ket iturongnanto dagiti desdesmo.” Ti pananglagip iti daytoy a teksto pinapigsanak a maipaay iti damo a pannakausig. Kalpasanna naibaludak iti akikid a selda, ket iti sumagmamano a kanito naaddanak ti naupay a rikna ti pannakabaybay-a. Ngem ti nasged a panagkararag ken Jehova pinunnonak iti talna.
Sinentensiaannak ti pangukoman iti 27 a bulan a pannakaibalud. Naikabilak iti bartolina iti uneg ti makatawen idiay pagbaludan ti Bautzen. Naminsan, maysa a retiradon nga opisial ti pangukoman—adda maysa a sinunuanna—linuktanna ti ruangan ti seldak ket siaasi a nagkuna: “Ammok a dika mapalubosan nga agbasa iti aniaman, ngem nalabit kasapulam ti maysa tapno maikkatmo iti panunotmo ti kasasaadmo.” Iti kasta inlimedna nga inted kaniak ti sumagmamano a daanen a magasin ti pamilia ket kinunana: “Alaekto met laeng ida inton rabii.”
Kinapudnona saanko masapul ti aniaman tapno ‘maikkatko iti panunotko ti kasasaadko.’ Bayat ti naiputputong a pannakaibaludko, linagipko dagiti teksto ti Biblia ken nangbukelak kadagiti sermon ket sipipigsa nga impalawagko ida. Ngem tinaldiapak dagiti magasin tapno kitaen no naglaonda ti aniaman a Nainkasuratan a teksto—ket nakasarakak iti sumagmamano! Ti maysa isut’ Filipos 1:6, a kastoy ti mabasa iti pasetna: “Ket sitatalgedak . . . a daydiay nangirugi kadakayo ti nasayaat nga aramid an-anayennanto.” Nagyamanak ken Jehova gapu itoy a pammaregta.
Kamaudiananna naiyalisak idiay kampo a pagtrabahuan. Kalpasanna, idi primavera ti 1939, idi a ti pannakaibaludko ket rumbeng nga agpatinggan, sinaludsodannak ti superbisor ti kampo no nagbalbaliw met laengen ti panangmatmatko. “Inkeddengko ti agtalinaed a nasungdo iti pammatik” ti insungbatko. Pinakaamuannak kalpasanna a maiyalisak idiay Sachsenhausen a kampo konsentrasion.
Sadiay nga insukok dagiti personal a kawesko, nadigosak, nakuskosan amin a buok ti bagik, ken naikkanak kadagiti kawes ti balud. Ket nadigosak manen, a naan-anay a sikakawes itan—maysa a pamay-an nga inawagan dagiti SS iti “bautismo.” Kalpasanna pinilitdak nga aktakder idiay ruar, a narusep a naan-anay, agingga iti rabii.
Dagiti Saksi ni Jehova idiay kampo ket addada iti sidong ti naisangsangayan a kinaranggas babaen kadagiti SS. Iti adu a daras masapul nga agtakderkami idiay pagparadaan iti adu nga oras a kasla awan ti patinggana. No dadduma maysa kadakami ti mangisennaay: “Saan kadi a nagsayaat ti maaddaan iti talaga a naimas a pannangan?” Ti isungbat met ti sabali ket: “Dika ipamaysa ti panunotmo kadagita a bambanag. Panunotem lattan nga anian a dayaw ti makapagtakder a maipaay iti nagan ni Jehova ken iti Pagarianna.” Ken adda met manginayon: “Papigsaennatayto ni Jehova!” Iti daytoy a wagas nagpipinnaregtakam iti maysa ken maysa. No maminsan umdasen ti basta nainggayyeman a panagtinnung-ed ti ulo a mangibaga a: “Kayatko ti agbalin a nasungdo; uray met sika!”
Naespirituan a Taraon Idiay Kampo
Adda dagiti nangidadaulo iti naespirituan a panangpakan kadagiti kakabsat, ket napiliak idi a mangtulong kadakuada. Ti laeng adda kadakami ket maysa a napuskol a Biblia a Luterano. Ti panangtagikua iti dayta, siempre, ket maiparit. Isu a daytoy a gameng ket nailemmeng, ken iti kada bloke dagiti selda maysa laeng a naituding a kabsat ti makausar iti dayta iti ababa a tiempo. No batangkon, agkarayamak iti sirok ti katrek agraman plaslayt ket basaek dayta iti agarup 15 minutos. Inkabesak dagiti kasuratan a pakisaritaakto kadagiti kakabsat iti bloke ti seldami. Gapuna, ti pannakaiwaras ti naespirituan a taraon ket organisado iti sumagmamano a rukod.
Naparegta dagiti amin a kakabsat a dumawatda ken Jehova babaen ti kararag maipaay ti ad-adu pay a naespirituan a taraon, ket dinengngegna dagiti ararawmi. Iti panawen ti kalam-ekna idi 1939/40 maysa a kabbaro a naibalud a kabsat nabalinanna ti nangipuslit idiay kampo iti uneg ti kayo a luppona kadagiti sumagmamano a baro nga isyu Ti Pagwanawanan. Kasla milagro daytoy, yantangay amin a tattao ket siaannad a nasukimat.
Dagitoy a magasin, tapno nataltalged, magun-odan laeng dagiti napili a kakabsat iti saggaysa nga aldaw. Iti naminsan, idi a maibangbangon ti garahe, kimlebak iti trensera ket nagbasaak bayat a maysa a kabsat ti agbambantay idiay ruar. Iti sabali pay a pasamak inkabilko Ti Pagwanawanan iti saklotko bayat ti “oras ti panagdait” (iti rabii agtugawkami idiay kuartel a mangtarimaan kadagiti guantis ken dadduma pay a bambanag), bayat a dagiti kakabsat agtugawda iti agsinnumbangir kas para bantay. Idi umayen ti guardia nga SS, dagdagus nga indulinko Ti Pagwanawanan. Ti pannakatiliw kaipapananna komat’ pannakapukaw ti biagko!
Tinulongannakami ni Jehova iti nakaskasdaaw a wagas tapno maikabil iti lagipmi dagiti makapabileg a kapanunotan kadagiti artikulo. Ti naan-anay a panagkapsut kadawyan nga iturongnak iti nargaan a turog iti rabii. Ngem kadagiti rabii a malpasak nga agbasa Ti Pagwanawanan, adu a daras a nagriingak ken linagipko dagiti kapanunotan a silalawag. Addaan met ti umas-asping a kapadasan dagiti naituding a kakabsat kadagiti sabali a bloke dagiti selda. Gapuna pinatadem ni Jehova dagiti lagipmi tapno maiwarasmi ti naespirituan a taraon. Inaramidmi daytoy babaen ti personal nga iyaasideg iti kada kabsat ken isut’ pabilgenmi.
Matalek Agingga ken Patay
Idi Setiembre 15, 1939, ti grupomi a trabahador ket napagmartsa a nasapsapa ngem ti gagangay. Ania idi ti pasamak? Ni August Dickmann, a maysa kadagiti agtutubo a kakabsat, ket mapapatay idi iti publiko. Agtalek dagiti Nazi a daytoy ti mangkumbinsir iti adu a bilang dagiti Saksi tapno tallikudanda ti pammatida. Kalpasan ti panangpapatay, napagsublin amin dagiti dadduma a balud. Ngem dakami a Saksi ni Jehova kinamatkamatdakami nga agsublisubli idiay pagparadaan, nakugkugtaran ken napangpang-orkami agingga a dikamin makagunay. Naibilin nga agpirmakami iti maysa a deklarasion ti panangtallikud ti pammatimi; ta no saan, mapaltogankami met.
Iti sumuno nga aldaw, awan ti nagpirma. Kinapudnona, ti maysa a kabbaro a balud, a nagpirma idi kasangsangpetna, itattan ibabbabawinan ti pirmana. Kaykayatna ti matay a kadua dagiti kakabsatna ngem ti panawanna ti kampo a kas maysa a traidor. Kadagiti sumaganad a bulan, nadusakami babaen iti nadagsen a panagtrabaho, agtultuloy a kinaulpit, ken ti kinaawan ti taraon. Nasurok a sangagasut kadagiti kakabsattayo ti natay bayat ti nakaro a kalam-ekna idi 1939/40. Sinalimetmetanda ti kinatarnawda ken Jehova ken iti Pagarianna agingga iti panungpalan.
Idin ni Jehova nangipaay kadagiti bang-ar. Adu a kakabsat ti naiyalis tapno agtrabaho ti kabbaro a naipasdek a kampo, a sadiay nga immawatda iti ad-adu a taraon. Mainayon pay, uray kasano naksayan met ti pannakaranggas. Idi primavera ti 1940, naiyalisak idiay kampo konsentrasion ti Neuengamme.
Dagiti Naespirituan a Sagana idiay Neuengamme
Idi simmangpetak, adda idi grupo ti agarup 20 a Saksi, nga awanan ti Biblia wenno dadduma pay a publikasion. Nagkararagak ken ni Jehova a tulongannak koma a mangusar kadagiti bambanag a naadalko idiay Sachsenhausen tapno papigsaen dagiti kakabsat idiay Neuengamme. Kas umuna nga addang, linagipko dagiti kasuratan ken pinilik ida kas inaldaw a teksto. Kalpasanna naaramid dagiti probision ti panaggigimong a sadiay ilawlawagko dagiti kapanunotan manipud kadagiti artikulo ti Pagwanawanan a nabasak idiay Sachsenhausen. No addada kabbaro a sumangpet a kakabsat, ipakaammoda dagiti bambanag a naadalda manipud kaudian a Pagwanawanan.
Idi 1943 ti bilang dagiti Saksi ni Jehova idiay Neuengamme ket ngimmato agingga iti 70. Kaykayatdan a pagtrabahuen dagiti Saksi ni Jehova idiay ruar ti kampo, kas koma ti panagdalus kalpasan ti panangraut babaen ti tangatang. Kas resultana, nabalinanmi ti nangiyeg a sililimed idiay kampo kadagiti Biblia, kopia Ti Pagwanawanan, ken sumagmamano a libro ti Sosiedad ken broshur. Immawatkami met kadagiti nabungon babaen ti koreo, a naglaon ti kanayonan a literatura kasta met ti nalabaga nga arak ken di nalebaduraan a tinapay maipaay ti tinawen a Memorial. Nalawag a binulsek ni Jehova dagidiay mangsuksukimat kadagiti nabungon.
Gapu ta naiwarwaraskami kadagiti nagduduma a kuartel, nangpormakami iti pito a grupo ti Panagadal ti Pagwanawanan, a tunggal maysa addaan konduktor ken sunona. Dagiti kopia Ti Pagwanawanan ket sililimedda a naaramid idiay opisina ti komandante ti kampo, a sadiay ti temporario a nagtrabahuak. Iti kasta, nakaawat ti kada grupo ti kumpleto nga isyu para iti linawas a panagadal. Awan uray maysa a gimong ti di natuloy. Kanayonanna pay, idiay pagparadaan kada bigat, makaala dagiti grupo iti kopia ti inaldaw a teksto, agraman ti kumento a naadaw manipud Ti Pagwanawanan.
Naminsan nagbakasion dagiti SS, nabalinanmi ti nangangay iti kaguduat’ aldaw a kumbension ken nagsasarita no kasano ti mangasaba idiay kampo. Biningaybingaymi ti kampo kas teritoria ken sistematiko a pinadpadasmi a dinanon dagiti balud babaen ti “naimbag a damag ti Pagarian.” (Mateo 24:14) Yantangay naggapu dagiti balud manipud nadumaduma a pagilian, nangaramidkami kadagiti testimony card iti adu a pagsasaso a mangilawlawag iti trabahotayo ken ti Pagarian. Nangasabakami a sireregta gapuna nagreklamo dagiti balud ti pulitika iti kastoy: “Sadinoman a papanam, amin a mangngegmo ket palawag maipapan ken Jehova!” Ti report ti trabahomi iti tay-ak ti serbisio ket dimmanon pay idiay sanga nga opisina ti Bern, Switzerland.
Nasayaat ti panagandarna amin agingga a sinukimat dagiti Gestapo amin a kampo konsentrasion idi 1944. Saan a naduktalan ti pagidulinanmi ti literatura idiay Neuengamme, ngem sumagmamano a bambanag ti nasarakan ken ni Karl Schwarzer ken kaniak. Napagsaludsodan ken namalmalokami bayat ti tallo nga aldaw. Idi nagpatinggan ti pammarigat, agpadakami a napno kadagiti dunor. Nupay kasta, babaen ti tulong ni Jehova, nakalasatkami.
Aglaplapusanan dagiti Naespirituan a Bendision
Nawayawayaanak babaen kadagiti Aliado a tropa idi Mayo 1945. Kabigatan ti pannakawayawaya, rinugiak ti nagmartsa a kadua ti bassit a grupo dagiti kakabsat ken interesado a tattao. Gaput’ bannog, nagtugawkami iti abay ti bubon iti umuna a purok a nagtengmi ket imminumkami ti danum. Idi nabang-aranak, napanak iti binalaybalay a nakasigpitak iti Biblia. Natignay unay ti maysa a babai idi naammuanna a dakami a Saksi ni Jehova ket naibalud idiay kampo konsentrasion gaput’ pammatimi. Isut’ napan idiay kusina, ket nagsubli nga addaanen iti sadiwa a gatas ken tinapay nga adda palamanna a maipaay iti grupomi.
Kalpasanna, sikakaweskam pay laeng iti pagan-anay ti kampo, inwaragawagmi ti mensahe ti Pagarian iti dayta intero a purok. Inawisnakami ti sabali pay a pumurok para iti maysa a naparabur a panagsagana. Indasarannakami kadagiti bambanag a dikam naramramanan iti adu a tawtawen. Anian a nakaim-imasda a buyaen! Nupay kasta, saanmi a basta inibus lattan dagiti taraon. Nagkararagkami pay ket nangankam a sitatalna, iti nadayaw a pamay-an. Daytoy ti nangtignay unay kadagiti agbuybuya nga idi rinugianmi ti maysa a gimong kalpasanna, inimdenganda ti palawag ti Biblia. Inawat ti maysa a babai ti mensahe ket maysa itan a kabsattayo iti naespirituan.
Intultuloymi ti nagmartsa ket napasaranmi ti panangaywan ni Jehova iti nakaskasdaaw a pamay-an. Anian a nagngayed a rikna ti agtultuloy a panangtagiragsak, a siwayawaya itan, dagiti amin a naespirituan a taraon nga impablaak ti organisasion ni Jehova ken iranud met kadagiti sabsabali! Kadagiti simmaruno a tawtawen, ti naan-anay a panagtalekmi ken Jehova ket nagtultuloy a nagunggonaan.
Nanipud 1945 aginggat’ 1950, naaddaanak ti pribilehio nga agserbi idiay Magdeburg Bethel ken kalpasanna, agingga idi 1955, iti opisina ti Watch Tower Society idiay Berlin. Kalpasanna, naserbiak kas agdaldaliasat a manangaywan agingga idi 1963, idi a ti asawak, a ni Hilde, impakaammona a masikog. (Ni Eva, ti immuna nga asawak, natay bayat ti pannakaibaludko, ket nangasawaak manen idi 1958.) Kamaudiananna nagbalin a naregta a Saksi ti anakmi a babai.
Dagiti ngay annak ti immuna a panagasawak? Daksanggasat, ta ti anakko a lalaki di naginteres iti kinapudno. Ngem namati ti anakko a babai a ni Gisela, ket nagadal iti eskuelaan ti panagmisionero ti Gilead idi 1953. Agserserbi ita, a kadua ni lakayna, iti maysa kadagiti Assembly Hall idiay Alemania. Babaen ti tulong ni Jehova, nabalinak ti nagtalinaed iti regular payunir a serbisio nanipud 1963 ken nagserbi sadinoman a kasapulan ti tulong, immuna idiay Frankfurt ken kalpasanna idiay Tübingen.
Iti agdama itultuloyko a tagiragsaken dagiti amin a probision nga insagana ti organisasion ni Jehova maipaay ti sangakabbalayanna ti pammati. (1 Timoteo 3:15) Itatta, nalakan ti gumun-od iti naespirituan a taraon, ngem kanayon kadi nga ap-apresiarentayo dayta? Agtalekak nga aglaplapusanan dagiti bendision nga insagana ni Jehova agpaay kadagiti agtalek kenkuana, agtalinaed a nasungdo, ken makipangan iti lamisaanna.
[Diagram iti panid 26, 27]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
KAMPO KONSENTRASION TI SACHSENHAUSEN
A. Dagiti kuartel ti SS
B. Paraangan a pangawagan ti nagan
C. Patakder nga ayan dagiti selda
D. Pannakaiputputong
E. Lugar a pangikkatan ti kuto
F. Lugar a pangpapatayan
G. Siled ti gas