“Nasarakanmi ti Mesias”!
“Umuna nasarakan [ni Andres] ni kabsatna a Simon, ket kinunana kenkuana: ‘Nasarakanmi ti Mesias’ (a kayatna a sawen, no maipatarus, Kristo).”—JUAN 1:41.
1. Aniat’ pinaneknekan ni Juan a Mammautisar maipapan ken Jesus a taga-Nazaret, ket aniat’ konklusion ni Andres maipapan kenkuana?
MINATMATAN a naimbag ni Andres ti maysa a Judio a lalaki nga agnagan Jesus a taga-Nazaret. Saan nga aglanglanga nga ari, wenno masirib a tao, wenno rabbi. Saan a nangayed ti pagan-anayna, saan nga ubanan, saan a nalamuyot dagiti imana ken saan a natarnaw ti kudilna. Agkabanuag ni Jesus—ag-30 a tawen—ket nakersang dagiti imana ken nakset ti kudilna ta maysa ngamin a trabahador. Isu a nalabit di nagsiddaaw ni Andres a nakaammo nga isut’ maysa a karpintero. Nupay kasta, kinuna ni Juan a Mammautisar maipapan itoy a lalaki: “Adtoy! ti Kordero ti Dios.” Iti napalabas nga aldaw, adda imbaga ni Juan nga ad-adda pay a makapasiddaaw: “Isu daytoy ti Anak ti Dios.” Pudno ngata daytoy? Ginundawayan ni Andres ti dimngeg ken Jesus iti daydi nga aldaw. Ditay ammo no aniat’ imbaga ni Jesus; ammotayo a dagiti sasaona binaliwanna ti biag ni Andres. Sinapulna a dagus ni kabsatna a Simon, ket kinunana, “Nasarakanmi ti Mesias”!—Juan 1:34-41.
2. Apay a napateg nga usigen ti pammaneknek no ni Jesus met laeng ti naikari a Mesias?
2 Idi agangay nagbalin nga apostol ni Jesus da Andres ken Simon (a pinanaganan ni Jesus a Pedro). Kalpasan ti nasurok a dua a tawen kas adalanna, kinuna ni Pedro maipapan ken Jesus: “Sika ti Kristo [Mesias], ti Anak ti Dios a sibibiag.” (Mateo 16:16) Idi kamaudiananna situtulok dagiti matalek nga apostol ken adalan a matay gapu iti dayta a pammati. Itatta, minilion a napasnek a tattao ti kasta met laeng ti kapudnoda. Ngem naibatay iti ania a pammaneknek? Ti pammaneknek ti naggiddiatan ti pammati ken annong a panamati. (Kitaenyo ti Hebreo 11:1.) Isu nga usigentayo ti tallo a linea ti pammaneknek a pudno a ni Jesus ti Mesias.
Ti Kapuonan ni Jesus
3. Ania a detalye ti ipaay dagiti Ebanghelio da Mateo ken Lucas maipapan iti kapuonan ni Jesus?
3 Ti kapuonan ni Jesus ti umuna a pammaneknek nga ipaay ti Kristiano a Griego a Kasuratan a mangpasingked iti kina-Mesiasna. Impadto ti Biblia nga agtaud ti Mesias iti kapuonan ni Ari David. (Salmo 132:11, 12; Isaias 11:1, 10) Iti rugina, kunaen ti Ebanghelio ni Mateo: “Kapuonan ni Jesu-Kristo, anak ni David, anak ni Abraham.” Suportaran ni Mateo daytoy babaen ti panangtuntonna iti nagtaudan ni Jesus babaen ti kapuonan ti amana a nangtaraken kenkuana, ni Jose. (Mateo 1:1-16) Tuntonen ti Ebanghelio ni Lucas ti kapuonan ni Jesus babaen ti inana, ni Maria, nga agsubli ken David ken Abraham agingga ken Adan. (Lucas 3:23-38)a Isu a naan-anay nga inlanad dagiti mannurat ti Ebanghelio ti panagkunada a ni Jesus ti agtawid ken David, agpadpada iti legal ken natural a pamay-an.
4, 5. (a) Kinarit kadi dagiti kasadaran ni Jesus ti kapuonanna ken David, ken apay a napateg daytoy? (b) Kasano a suportaran dagiti reperensia iti ruar ti Biblia ti kapuonan ni Jesus?
4 Di mailibak uray dagiti managduadua a kabusor ti kina-Mesias ni Jesus ti panagkuna ni Jesus nga isu ket anak ni David. Apay? Adda dua a rason. Umuna, sapasap a naulit-ulit dayta a panangako idiay Jerusalem iti adu a dekada sakbay a nadadael ti siudad idi 70 K.P. (Idiligyo ti Mateo 21:9; Aramid 4:27; 5:27, 28.) No palso ti panangako, asinoman a kabusor ni Jesus—ket nagaduda—nabalinna koma a pinaneknekan a bogus ni Jesus babaen laeng ti panangsukimat iti kapuonanna kadagiti genealohia a naidulin kadagiti pagipempenan ti publiko.b Ngem awan ti rekord ti historia maipapan iti asinoman a nangkarit iti kapuonan ni Jesus manipud ken David. Nalawag a di masupiat ti panangako. Sinakar la ketdi da Mateo ken Lucas a direkta manipud kadagiti rekord ti publiko dagiti nagan a kasapulan tapno mapaneknekan ti kapuonanna para kadagiti salaysayda.
5 Maikadua, dagiti gubuayan iti ruar ti Biblia pasingkedanda ti sapasap a panangawat iti kapuonan ni Jesus. Kas pangarigan, nailanad iti Talmud ti maysa a maikapat-siglo a rabbi a nangpadpadakes ken Maria, ti ina ni Jesus, gapu kano iti ‘panagbalangkantisna kadagiti karpintero’; ngem aklonen met la dayta a teksto nga “isu ti kapuonan dagiti prinsipe ken agturay.” Maysa a nasapsapa a pangarigan isu ti maikadua-siglo a historiador a ni Hegesippus. Insalaysayna nga idi tinarigagayan ni Cesar Domitian ti Roma nga ikisap amin a kaputotan ni David, binabalaw dagiti sumagmamano a kabusor dagiti immuna a Kristiano dagiti appoko ni Judas, ti kabsat ni Jesus iti ina, “kas nagtaud iti pamilia ni David.” No nalatak ni Judas kas maysa a kaputotan ni David, saan aya a kasta met ni Jesus? La ketdi!—Galacia 1:19; Judas 1.
Dagiti Mesianiko a Padto
6. Kasano kawadwad dagiti Mesianiko a padto idiay Hebreo a Kasuratan?
6 Sabali pay a pammaneknek a ni Jesus ti Mesias isu ti padto a natungpal. Nawadwad dagiti padto nga agaplikar iti Mesias idiay Hebreo a Kasuratan. Iti librona a The Life and Times of Jesus the Messiah, 456 a teksto ti nabilang ni Alfred Edersheim idiay Hebreo a Kasuratan a minatmatan dagiti nagkauna a rabbi kas mesianiko. Nupay kasta, adut’ di umiso a kapanunotan dagiti rabbi maipapan iti Mesias; adu kadagiti teksto nga intudoda ti awan pulos pakainaiganna iti mesias. Kaskasdi, nagadu a padto ti mangipabigbig ken Jesus kas ti Mesias.—Idiligyo ti Apocalipsis 19:10.
7. Ania dagiti sumagmamano a padto a tinungpal ni Jesus bayat ti kaaddana ditoy daga?
7 Karaman kadagitoy ti: ili a pakayanakanna (Mikias 5:2; Lucas 2:4-11); pannakapapatay dagiti ubbing a napasamak kalpasan ti pannakaipasngayna (Jeremias 31:15; Mateo 2:16-18); pannakaayabna manipud Egipto (Oseas 11:1; Mateo 2:15); panagkaykaysa dagiti agturay dagiti nasion a mangdadael kenkuana (Salmo 2:1, 2; Aramid 4:25-28); pannakaliputna iti 30 a kapisi ti pirak (Zacarias 11:12; Mateo 26:15); uray ti wagas ti ipapatayna.—Salmo 22:16, ti footnote; Juan 19:18, 23; 20:25, 27.c
Naipadto ti Yaayna
8. (a) Ania a padto ti mangipatuldo no kaano nga umay ti Mesias? (b) Ania a dua a banag ti masapul a maammuan tapno maawatan daytoy a padto?
8 Iturongtay ti atensiontayo iti maysa laeng a padto. Idiay Daniel 9:25, naibaga kadagiti Judio no kaano nga umay ti Mesias. Mabasatayo: “Ammuem ngarud, ket amirisem, a manipud iti iruruar ti bilin a mangpabaro ken mangbangon iti Jerusalem agingga iti Mesias a Pangulo, addanto pito a lawasna, ken innem a pulo ket dua a lawas.” No apagbasayo, kasla narigat a matarusan daytoy a padto. Ngem kalkalikagumanna kadatayo a takuaten laeng ti dua nga impormasion: ti pangrugian ken kaunday ti panawen. Tapno iyilustrar, no adda mapayo a nangiturong iti maysa a gameng a naikali iti “50 a bara iti dayaen ti bubon iti parke ti ili,” mabalin a makatikaw kadakayo dagiti direksion—aglalo no saanyo nga ammo no yan daytoy a bubon, wenno no kasano kaatiddog ti maysa a ‘bara.’ Saanyo kadi a takuaten dagita dua nga impormasion tapno masarakanyo ti gameng? Ay ket, kasta met ti padto ni Daniel, malaksid no ammuentayo ti panawen a pangrugian ken kuentaen ti panawen a sumaruno.
9, 10. (a) Pangrugiantayo a mangkuenta iti 69 a lawas? (b) Kasano kapaut ti 69 a lawas, ken kasanotay nga ammo daytoy?
9 Umuna, kasapulantayo ti pangrugian, ti petsa idi ‘nairuar ti bilin a mangpabaro ken mangbangon iti Jerusalem.’ Kalpasanna, masapul nga ammuentayo ti kaadayo manipud iti dayta a punto, no kasano kapaut dagitoy 69 (7 ken 62) a lawas. Saan a narigat a takuaten dagita nga impormasion. Nalawag nga ibaga kadatayo ni Nehemias a nairuar ti bilin a mangbangon iti bakud ti Jerusalem, tapno mapabaro kamaudiananna ti siudad, “iti maikaduapulo a tawen ni ari Artaxerxes.” (Nehemias 2:1, 5,7, 8)No kasta mangrugitayo iti 455 K.K.P.d
10 Ita no maipanggep ti 69 a lawas, literal kadi dagitoy a lawas ti pito nga aldaw? Saan, ngamin saan a nagparang ti Mesias iti nasurok a makatawen laeng kalpasan ti 455 K.K.P. Isu nga umanamong dagiti kaaduan nga eskolar ti Biblia ken adu a patarus (agraman ti Tanakh dagiti Judio iti footnote daytoy a bersikulo) a dagitoy ket lawas “dagiti tawen.” Kadawyan kadagiti nagkauna a Judio ti kapanunotan a ‘lawas dagiti tawen,’ wenno maysa a rikos ti pito a tawen. No kasano a nginilinda ti aldaw ti panaginana iti kada maikapito nga aldaw, nginilinda met ti tawen ti panaginana kada maikapito a tawen. (Exodo 20:8-11; 23:10, 11) Isu a ti 69 a lawas dagiti tawen agdagup iti 7 a 69 a tawen, wenno 483 a tawen. Agkuenta laengen ti aramidentayo. No agbilangtayo ti 483 a tawen manipud 455 K.K.P., makagtengtayo iti tawen 29 K.P.—ti tawen idi a nabautisaran ni Jesus ken nagbalin a ma·shiaʹch, ti Mesias!—Kitaenyo ti “Seventy Weeks,” Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 899.
11. Kasanotay a sungbatan dagidiay agkuna a maysa laeng daytoy a moderno a wagas ti panangipatarus iti padto ni Daniel?
11 Mabalin a sumupiat dagiti dadduma a maysa laeng daytoy a moderno a wagas ti panangipatarus iti padto tapno maibagay iti historia. No kasta, apay ngay ngarud a ninamnama dagiti tao idi kaaldawan ni Jesus nga agparang ti Mesias iti dayta a panawen? Ti Kristiano a historiador a ni Lucas, dagiti Romano a historiador a da Tacitus ken Suetonius, ti Judio a historiador a ni Josephus, ken ti Judio a pilosopo a ni Philo nagbiagda amin iti asideg daytoy a panawen ket pinaneknekanda daytoy a pananginanama. (Lucas 3:15) Ipilit dagiti dadduma nga eskolar ita a ti panangirurumen ti Roma ti gapu a tinarigagayan ken ninamnama dagiti Judio ti Mesias kadagidi nga aldaw. Ngem, apay ngay nga idi laeng a ninamnama dagiti Judio ti Mesias a saan ket a bayat ti naulpit a panangidadanes ti Grecia adu a siglo kasakbayanna? Apay ngay a kinuna ni Tacitus a dagiti “misterioso a padto” ti nangituggod kadagiti Judio a nanginanama kadagiti nabileg nga agtuturay nga aggapu sadi Judea ken “gumun-od ti sapasap nga imperio”? Bigbigen ni Abba Hillel Silver, iti librona nga A History of Messianic Speculation in Israel, nga “ur-urayenda ti Mesias idi maikadua a kakapat ti umuna a siglo K.P.,” saan a gapu iti panangidadanes ti Roma, no di ket gapu iti “popular a kronolohia iti dayta nga aldaw,” a naadaw iti pasetna iti libro ti Daniel.
Naiyam-ammo Manipud Ngato
12. Kasano nga inyam-ammo ni Jehova ni Jesus kas ti Mesias?
12 Ti maikatlo nge ebidensia ti kina-Mesias ni Jesus isu ti panangpaneknek ti Dios a mismo. Sigun iti Lucas 3:21, 22, kalpasan a nabautisaran ni Jesus, isut’ napulotan iti kasagraduan ken kabilgan a puersa iti uniberso, ti nasantuan nga espiritu a mismo ni Jehova a Dios. Ken buyogen ti mismo a timekna, binigbig ni Jehova nga inanamonganna ti Anakna, ni Jesus. Iti dua pay a gundaway, nagsao a direkta ni Jehova ken Jesus manipud langit, iti kasta impakitana ti pananganamongna: naminsan, iti imatang dagiti tallo nga adalan ni Jesus, ket iti sabali a gundaway, iti imatang ti adu a tao. (Mateo 17:1-5; Juan 12:28, 29) Mainayon pay, naibaon dagiti anghel manipud langit tapno pasingkedanda ti saad ni Jesus kas Kristo, wenno Mesias.—Lucas 2:10, 11.
13, 14. Kasano nga impakita ni Jehova ti pananganamongna ken Jesus kas Mesias?
13 Impakita ni Jehova ti pananganamongna iti pinulotanna babaen ti panangitedna kenkuana iti pannakabalin a mangaramid kadagiti naindaklan nga aramid. Kas pangarigan, nangisawang ni Jesus kadagiti padto a nangbinsabinsa iti historia a nasaksakbay—dadduma ti dumanon agingga iti kaaldawantayo.e Isut’ nangaramid met kadagiti milagro, kas ti panangpakan kadagiti mabisin nga umariwekwek ken panangpaimbag kadagiti masakit. Pinagungarna pay dagiti natay. Nangparbo laeng aya dagiti pasurotna kadagiti estoria maipapan kadagitoy a mannakabalin nga aramid kalpasan ti pannakapasamakda? Ay ket, inaramid ni Jesus ti adu kadagiti milagrona iti imatang a mismo dagiti tao, no dadduma kadagiti rinibo a tao iti maysa a gundaway. Uray dagiti kabusor ni Jesus dida mailibak a pudno nga inaramidna dagitoy a banag. (Marcos 6:2; Juan 11:47) Maysa pay, no adda pagannayasan dagiti pasurot ni Jesus a mangparbo kadagita a salaysay, apay ngay ngarud a nagprangkada no kadagiti mismo a biddutda? Situtulokda kadi a matay gapu iti pammati a naibatay laeng kadagiti sarsarita a pinarboda? Saan. Pudno a napasamak dagiti milagro ni Jesus.
14 Saan laeng a pinaneknekan ti Dios a ni Jesus isu ti Mesias. Babaen ti nasantuan nga espiritu siniguradona a naisurat ti pammaneknek ti kina-Mesias ni Jesus ken nagbalin a paset ti kasaknapan pannakaipatarusna ken pannakaiwarasna a libro iti intero a historia.
Apay nga Inlaksid dagiti Judio ni Jesus?
15. (a) Kasano kawadwad ti pammaneknek a ni Jesus isu ti Mesias? (b) Ania a pananginanama dagiti Judio ti nangituggod kadakuada a nangilaksid ken Jesus kas ti Mesias?
15 Iti pakagupgopanna, ngarud, dagitoy a tallo a kita ti pammaneknek iramanda ti ginasut a kinapudno a mangipabigbig ken Jesus kas ti Mesias. Umdas kadi daytan? Kas pangarigan, mangal-alakayo ti lisensia nga agmaneho wenno credit card ket naibaga kadakayo a saan nga umdas ti tallo a kita ti pakabigbigan—masapul a mangyegkayo iti ginasut. Anian a di kinarasonable! Sigurado ngarud, nga umdas ti pannakaiyam-ammo ni Jesus idiay Biblia. Ngem, apay ngay nga inlibak dagiti kailian a mismo ni Jesus dagiti amin a pammaneknek nga isu ti Mesias? Gapu ta ti pammaneknek, nupay nasken iti pudno a pammati, dina garantisaran ti pammati. Nakalkaldaang, adu a tao ti mamati iti kayatda a patien, uray no nawadwad ti pammaneknek. No maipanggep ti Mesias, addaan dagiti kaaduan a Judio ti masnup a kapanunotan maipapan iti kayatda. Tinarigagayanda ti maysa a napolitikaan a mesias, a manggibus iti panangirurumen ti Roma ken mangisubli iti Israel iti dayag nga iti materialistiko a pamay-an umarngi kadagidi kaaldawan ni Salomon. Kasano koma ngarud ngay nga awatenda toy nanumo nga anak ti karpintero, toy Nazareno a saan nga interesado iti politika wenno kinabaknang? Kasano koma ngay, nangnangruna, nga isu ti Mesias kalpasan a nagsagaba ken natay iti nakababain iti kayo a pagtutuokan?
16. Apay a masapul a balbaliwan dagiti pasurot ni Jesus dagiti in-inanamaenda mainaig iti Mesias?
16 Naupay dagiti mismo nga adalan ni Jesus gapu iti ipapatayna. Kalpasan ti nadayag a panagungarna, ninamnamada la ketdi nga ‘isublina ti pagarian ti Israel’ nga insigida. (Aramid 1:6) Ngem saanda nga inlaksid ni Jesus kas Mesias gapu laeng ta saan a natungpal daytoy nga in-inanamaenda. Namatida kenkuana gapu iti nawadwad a pammaneknek a magun-odan, ket in-inut a rimmang-ay ti pannakaawatda; nalawlawagan dagiti narigat a matarusan. Naawatanda a di mabalin a tungpalen ti Mesias dagiti amin a padto maipanggep kenkuana bayat ti apagbiit a kaaddana kas tao ditoy daga. Kinapudnona, dinakamat ti maysa a padto ti nanumo a yaayna, ti panagsakayna iti urbon ti maysa nga asno, idinto ta dinakamat ti sabali a padto ti nadayag a yaayna kadagiti ulep! Kasano koma ngay nga agpadada a pudno? Nalawag a masapul nga umayto manen.—Daniel 7:13; Zacarias 9:9.
No Apay Masapul a Matay ti Mesias
17. Kasano nga inlawlawag ti padto ni Daniel a masapul a matay ti Mesias, ken apay a masapul a matay?
17 Mainayon pay, inlawlawag dagiti Mesianiko a padto a masapul a matay ti Mesias. Kas pangarigan, ti mismo a padto maipapan iti yaay ti Mesias impadtona iti sumaruno a Da 9 bersikulo: “Kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas [a simmaruno iti pito a lawas] madadaelto ti Mesias.” (Daniel 9:26) Ti Hebreo a sao a ka·rathʹ a nausar ditoy para iti “madadael” isu met laeng ti sao a nausar para iti dusa a patay iti sidong ti Linteg Mosaiko. Awan duadua a masapul a matay ti Mesias. Apay? Ti Da 9 bersikulo 24 ipaayna kadatayo ti sungbat: “Panangaramid iti panungpalan dagiti basbasol, ken panangaramid iti panagkakappia gapu iti kinadakes, ken mangyeg iti agnanayon a kinalinteg.” Pagaammo unay dagiti Judio a maysa a sakripisio, maysa nga ipapatay, ti makaabbong iti basol.—Levitico 17:11; idiligyo ti Hebreo 9:22.
18. (a) Kasano nga ipakita ti Isaias kapitulo 53 a masapul nga agsagaba ken matay ti Mesias? (b) Ania a kasla panagsimparat ti patauden daytoy a padto?
18 Saritaen ti Isaias kapitulo 53 ti Mesias kas maysa a naisangsangayan nga Adipen ni Jehova a masapul nga agsagaba ken matay tapno maabbongan ti basbasol dagiti sabsabali. Kunaen ti Isa 53 bersikulo 5: “Isu nasugsugat a gapu kadagiti labsingtayo; isu napalitem a gapu kadagiti kinadangkestayo.” Kalpasan ti panangibagana kadatayo a masapul a matay ti Mesias kas maysa a “daton gapu iti basol,” ipalgak ti isu met la a padto a Daytoy met laeng “paatiddugennanto dagiti al-aldawna, ket ti pagayatan ni Jehova rumang-ayto iti imana.” (Isa 53 Bersikulo 10) Agsimparat kadi dayta? Kasano a matay ti Mesias, ket kalpasanna “paatiddugennanto dagiti al-aldawna”? Kasano a maidaton kas maysa a sakripisio ket kalpasanna ‘ti pagayatan ni Jehova rumang-ayto iti imana’? Wen, kasano a matay ken agtalinaed a natay a dina man la matungpal ti kapatgan a padto maipapan kenkuana, nga isu ti panagturayna nga agnanayon kas maysa nga Ari ken mangyeg ti kinatalna ken kinaragsak iti intero a lubong?—Isaias 9:6, 7.
19. Kasano a pagtunosen ti panagungar ni Jesus dagiti kasla agsimparat a padto maipapan iti Mesias?
19 Narisut toy kasla agsimparat a padto babaen ti maymaysa, nakaskasdaaw a milagro. Napagungar ni Jesus. Naimatangan dagiti ginasut a nasingpet-panagpuspusona a Judio toy nadayag a kinapudno. (1 Corinto 15:6) Idi agangay insurat ni apostol Pablo: “Daytoy [ni Jesu-Kristo] indatonna ti maymaysa a daton gapu kadagiti basbasol a maipaay iti agnanayonen, nagtugaw iti makanawan ti Dios, ket manipud ita agingga iti masanguanan agur-uray agingga dagiti kabusorna maaramidda a pagbatayan dagiti saksakana.” (Hebreo 10:10, 12, 13) Wen, kalpasan a napagungar ni Jesus iti nailangitan a biag, ken kalpasan ti panawen ti ‘panaguray,’ a kamaudiananna maitrono kas Ari ken agtignay a maibusor kadagiti kabusor ti Amana, ni Jehova. Iti akemna kas nailangitan nga Ari, apektaran ni Jesus, ti Mesias, ti biag ti tunggal tao a sibibiag ita. Iti ania a pamay-an? Ti sumaruno nga artikulotayo usigennanto daytoy.
[Dagiti Footnote]
a No kunaen ti Lucas 3:23: “Ni Jose, anak ni Eli,” ti “anak” nalawag a kaipapananna, “manugang a lalaki,” ngamin ni Eli ti ama ni Maria.—Insight on the Scriptures, Tomo 1, pinanid 913-17.
b Ti Judio a historiador a ni Josephus, iti panangiparangna iti mismo a kapuonanna, ilawlawagna a magun-odan dagita a rekord sakbay ti 70 K.P. Nadadael la ketdi dagitoy a rekord idi nadadael ti siudad ti Jerusalem, isu a saan a mapaneknekan dagiti amin a simmaruno a panangako ti kina-Mesias.
c Kitaenyo ti Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 387.
d Adda natibker a pammaneknek manipud kadagiti kadaanan a gubuayan idiay Grecia, Babilonia, ken Persia a mangipakita a nangrugi a nagturay ni Artaxerxes idi 474 K.K.P. Kitaenyo ti Insight on the Scriptures, Tomo 2, pinanid 614-16, 900.
e Iti maysa kadagita a padto, kinunana a tumaudto dagiti ulbod a mesias manipud kaaldawanna nga agtultuloy. (Mateo 24:23-26) Kitaenyo ti immun-una nga artikulo.
Kasanoyo a Sungbatan?
◻ Apay a sukimatentay ti pammaneknek no ni Jesus met laeng ti naikari a Mesias?
◻ Kasano a suportaran ti kapuonan ni Jesus ti kina-Mesiasna?
◻ Kasano a makatulong dagiti padto ti Biblia a mangpaneknek a ni Jesus isu ti Mesias?
◻ Kadagiti ania a pamay-an a pinasingkedan a mismo ni Jehova ti kina-Mesias ni Jesus?
◻ Apay a nagadu a Judio ti nangilaksid ken Jesus kas ti Mesias, ken apay a di nainkalintegan dagitoy a rason?
[Ladawan iti panid 12]
Paneknekan ti tunggal milagro ni Jesus ti kina-Mesiasna