Ni Alejandro VI​—Papa a Di Malipatan ti Roma

“PARA iti maysa a Katoliko, awan ti umdas a sasao a mangkondenar ken ni Alejandro VI.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Pakasaritaan Dagiti Papa Idi Arinunos ti Edad Media]) “Naalas ti pakasaritaan ti pribado a biagna . . . Bigbigentayo a saan a pakaidayawan ti Simbaan daytoy a papa. Nupay nairuam kadagiti makapasugkar a buya dagiti tattao a nagbiag idi panawen ti pamilia Borgia, dida latta mairusok dagiti krimen nga inaramid dayta a pamilia. Gapuna, kalpasan ti nasurok nga uppat a siglo, saan latta a naan-anay a nalipatan dagiti inaramidda.”​—L’Église et la Renaissance (1449-1517)(Ti Simbaan ken ti Renaissance).

Apay a dagiti kasta a mararaem a libro maipapan iti historia ti Iglesia Romana Katolika nakaro ti panangkritikarna iti papa ken iti pamiliana? Ania ti inaramid daytoy a pamilia tapno maikarida iti kasta a kritisismo? Maysa a pabuya idiay Roma (Oktubre 2002–Pebrero 2003), a napauluan I Borgia​—l’arte del potere (Ti Pamilia Borgia​—No Kasano nga Usaren ti Pannakabalin), ket maysa a gundaway tapno usigen dagiti eksklusibo a kalintegan a tagtagiragsaken dagiti papa, nangnangruna no kasano nga inusar dagita ni Rodrigo Borgia, wenno Alejandro VI (papa idi 1492-1503).

Naisaad iti Turay

Nayanak ni Rodrigo Borgia idi 1431 iti maysa a prominente a pamilia idiay Játiva, iti pagarian ti Aragon, nga adda ita idiay Espania. Ti ulitegna a ni Alfonso de Borgia, obispo ti Valencia, ti nangiwanwan iti edukasionna ken nangsigurado a bayat ti kinatin-edyerna, magun-od ni Rodrigo dagiti eklesiastikal a pagsayaatan (saad iti simbaan a panguartaan). Iti edad a 18 ken iti impluensia ni Alfonso, a maysa idin a kardinal, napan ni Rodrigo idiay Italia, ket nagadal iti abogasia. Idi nagbalin ni Alfonso kas ti Papa Calixtus III, inaramidna a kardinal da Rodrigo ken ti maysa pay a kaanakanna. Naited ken ni Pere Lluís Borgia ti kinagobernador iti nadumaduma a siudad. Di nagbayag, nadutokan ni Rodrigo kas vice-chancellor ti simbaan, maysa a saad nga inokuparanna iti sidong ti nadumaduma a papa, isu a nakagun-od iti adu a kinabaknang, dakkel a pannakabalin, ken nagbiag iti kinaluho a kas iti maysa a prinsipe.

Nasaririt ni Rodrigo, nalaing a pumapalawag, mangsupsuporta iti art, ken kabaelanna a gun-oden ti kayatna. Ngem adu ti imoral a relasionna. Adda uppat a putotna iti nabayagen a kabitna ken ad-adu pay nga annak kadagiti sabali a babbai. Nupay binabalaw ni Papa Pius II ti nakaro a derrepna kadagiti “nalulok unay” a pagesman ken “di mamedmedan a ragragsak,” saan a nagbalbaliw ni Rodrigo.

Idi natay ni Papa Inocente VIII idi 1492, nagtataripnong dagiti kardinal ti simbaan tapno agpili iti kasunona. Pagaammo a ni Rodrigo Borgia, buyogen dagiti makagargari a tukon ken napanayag a panangbabalaw, gimmatang iti umdas a butos kadagiti padana a kardinal tapno mangabak iti dayta a miting kas Papa Alejandro VI. Kasanona a ginatang ti butos dagiti kardinal? Babaen ti panangipaayna kadakuada kadagiti saad, palasio, kastilio, siudad, monasterio, ken kinaobispo iti Simbaan buyogen ti dakkel a panguartaan. Maawatanyo no apay a ti maysa a historiador ti iglesia inawaganna ti panagturay ni Alejandro VI kas “dagiti aldaw ti kinadakes ken eskandalo iti Iglesia Romana.”

Awan Nakaidumaanna Kadagiti Prinsipe ti Lubong

Iti bileg ti naespirituan a pannakabalinna kas ulo ti simbaan, timmulong ni Alejandro VI a nangrisut iti rinnisiris ti Espania ken Portugal mainaig kadagiti kataktakuat idi a teritoria ti America. Gapu iti sekular a pannakabalinna, isu ti nagbalin nga ulo dagiti estado a sakup ti papa nga addaan kadagiti teritoria iti sentro nga Italia, ket inturayanna ti pagarianna a kas kadagiti gagangay nga agturay idi panawen ti Renaissance. Ti panagturay ni Alejandro VI, kas iti panagturay dagiti papa sakbay ken kalpasanna, ket napno iti pasuksok, nepotismo, ken nasursurok ngem maysa a posible a kaso ti panangpapatay.

Nagdadangadang dagiti agkakaribal a puersa a mangsakup kadagiti teritoria ti Italia kabayatan dagidi nariribuk a tiempo, ket saan laeng a basta nagbuya ti papa. Dagiti napolitikaan a panangimaniobra ken kaaliadona, a naipasdek ngem nawaswas idi agangay, ket nairanta a mangpapigsa iti pannakabalinna, mangidur-as iti karera dagiti annakna, ken mangitan-ok iti pamilia Borgia kadagiti isuamin. Ti putotna a ni Juan, nga asawa ti kasinsin ti ari ti Kastilio, ti napagbalin a duke ti Gandía, Espania. Ni Jofré nga anakna ket nakiasawa iti apoko ti ari ti Naples.

Ni Lucrezia, ti 13 ti tawenna a balasangna, ket naitulag iti maysa a natan-ok a taga Aragon. Ngem idi kasapulan ti papa ti kaaliado tapno mapatibkerna ti relasionna iti Francia, winaswasna dayta a tulag sana impayasawa ti balasangna iti kabagian ti duke ti Milan. Kalpasanna, idi saanen a makatulong dayta a panagasawa iti napolitikaan nga ambisionna, maysa a mapagduaduaan a linteg ti nangwaswas iti dayta ket nayasawa ni Lucrezia iti maysa a kameng ti karibalda a dinastia, ni Alfonso a taga Aragon. Kabayatanna, ni Cesare Borgia, ti ambisioso ken nauyong a kabsat ni Lucrezia, ket nakialiansa ken ni Louis XII ti Francia, isu a maysa nga insulto ti pannakiasawa ti kabsatna iti maysa a taga Aragon. Ti solusion? Maysa a reperensia ti agkuna a ni Alfonso, ti nakaay-ay-ay nga asawa ni Lucrezia, “ket sinugatan ti uppat a nanggandat iti biagna iti agdan ti St. Peter’s Basilica. Bayat nga agpapaungar, pinapatay ti maysa kadagiti adipen ni Cesare.” Gapu ta kayat ti papa a maaddaan iti kabbaro a makatulong a kaaliansa, inyurnosna ti maikatlo a pannakiasawa ni Lucrezia, nga agtawen idin iti 21, iti anak ti nabileg a duke ti Ferrara.

Nadeskribir ti biag ni Cesare kas “maysa a pakasaritaan ti kinadakes, ti panangibukbok iti dara.” Nupay dinutokan ni amana kas kardinal idi agtawen iti 17, ad-adda a maibagay ni Cesare iti gubat ngem iti simbaan, gapu ta nasikap, ambisioso, ken nagdakes kas iti sumagmamano a kapadpadana. Kalpasan a naglusulos iti saadna iti simbaan, inkallaysana ti maysa a prinsesa ti Francia, isu a nagbalin a duke iti Valentinois. Kalpasanna, iti tulong ti buyot ti Francia, insayangkatna ti agsasaruno a panangraut ken panangpapatay tapno masakupna ti makin-amianan nga Italia.

Tapno magun-od ti suporta ti militar ti Francia a kasapulan ni Cesare a mangyussuat kadagiti panggepna, immanamong ti papa iti kombiniente ngem nakababain a pannakidiborsio a kiniddaw ni Louis XII ti Francia, a nangted ken ni Cesare iti wayawaya a mangikallaysa ken ni Anne iti Brittany ket maitipon iti pagarianna ti teritoria ti dukesa. No an-anagen, kuna ti maysa a reperensia, “insakripisio [ti papa] ti dayaw ti Simbaan ken ti kinainget dagiti prinsipio agpaay iti temporario a pagimbagan dagiti kapamiliana.”

Nakondenar ti Kinamanaglablabes ti Papa

Adda dagiti nagbalin a kabusor ti pamilia Borgia ken nangkondenar kadakuada gapu iti kinamanaglablabesda. Di inkankano ti papa dagiti kritikona, ngem naiduma ni Girolamo Savonarola. Maysa a monghe iti Dominican, naregta a mangaskasaba, ken lider ti politika iti Florence. Kinondenarna dagiti bisio ti opisina ti papa agraman ti mismo a katatao ken politika ti papa, nga indagadagna ti pannakaikkat ti papa ken panagbalbaliw iti uneg ti simbaan. Inkallangogan ni Savonarola: “Dakayo a lider ti Simbaan, . . . no rabii mapankayo kadagiti kamalalayo ket iti bigat iti sakramentoyo.” Kalpasanna, kinunana: “Kasla balangkantis [dagidi a lider], makadadael iti Simbaan ti damagda. Ibagak kadakayo, saanda nga an-annuroten ti Nakristianuan a pammati.”

Gapu ta panggepna a pagulimeken ni Savonarola, intukon kenkuana ti papa ti saad kas kardinal, ngem pinagkedkedanna. Maigapu man iti ibubusorna iti papa wenno iti panangaskasabana, idi agangay nailaksid iti simbaan ni Savonarola, naarestar, naparigat tapno agkompesar, sa napapatay ken napuoran.

Dagiti Napateg a Saludsod

Timmaud dagiti napateg a saludsod gapu kadagitoy a pasamak. Kasano a maikalintegan dagiti kasta nga intriga ken kondukta ti maysa a papa? Ania ti kuna dagiti historiador? Nadumaduma dagiti naited a rason.

Adu ti agkuna a masapul a mamatmatan ni Alejandro VI sigun iti panangmatmat idi kaaldawanna. Dagiti aktibidadna iti politika ken simbaan ket agparang a maigapu iti tarigagay a mangsalaknib iti talna, mangtaginayon iti kappia iti nagbabaetan dagiti agkakaribal nga estado, mangpasinged iti panaggagayyem dagiti aliado a mangidepensa iti saad ti papa, ken mangtaginayon iti panagkaykaysa ti monarkia ti Kakristianuan maibusor iti pangta ti Turkey.

Ngem komusta ti konduktana? “Iti tunggal panawen ti Simbaan, adda dagiti dakes a Kristiano ken di maikari a papadi,” kuna ti maysa nga eskolar. “Awan ngarud ti rumbeng a masdaaw iti dayta yantangay impakpakauna a mismo ni Kristo; inyarigna pay ti Simbaan iti maysa a talon nga agpada a pagtubuan ti trigo ken dakes a ruot, wenno iti iket nga addaan iti nasayaat ken nalaes nga ikan, no kasano nga inan-anusanna ni Judas kadagiti apostolna.”a

Intuloy ti isu met laeng nga eskolar: “No kasano a ti adda depektona a banag dina apektaran ti balor ti maysa a saniata a naikapet iti dayta, kasta met ti kinamanagbasol ti maysa a padi saan a makadadael . . . kadagiti doktrina nga isursurona. . .  Agtalinaed a balitok ti balitok, nasin-aw man wenno saan ti mangted iti dayta.” Sigun iti maysa a Katoliko a historiador, ti pagalagadan a rumbeng nga annuroten dagiti napasnek a Katoliko no maipapan ken ni Alejandro VI isu ti panangsurot iti balakad ni Jesus kadagiti adalanna mainaig kadagiti eskriba ken Fariseo: ‘Aramidenyo ti sawenda, saan a ti ar-aramidenda.’ (Mateo 23:2, 3) Ngem kombinsidokayo kadi a talaga iti kasta a panagrasrason?

Pudno Kadi Dayta a Kristianidad?

Nangibati ni Jesus iti simple a pagannurotan a mangtukod iti kalidad dagiti agkunkuna a Kristianoda: “Babaen kadagiti bungada mailasinyonto ida. Saan aya a di pulos agburas dagiti tattao kadagiti ubas manipud kadagiti sisiitan wenno kadagiti higos manipud kadagiti kalunay? Kasta met tunggal naimbag a kayo mangpataud iti nasayaat a bunga, ngem tunggal rinuker a kayo mangpataud iti awan pategna a bunga; ti maysa a naimbag a kayo saan a makapataud iti awan pategna a bunga, ti maysa a rinuker a kayo saan met a makapataud iti nasayaat a bunga. Pudno, ngarud, babaen kadagiti bungada mailasinyonto dagidiay a tattao.”​—Mateo 7:16-18, 20.

Iti sinigsiglon, ania ti pinaneknekan dagiti lider ti relihion, ken ania ti pampaneknekanda ita, no maipapan iti padron ti pudno a Kristianidad nga impasdek ni Jesus ken inyulidan dagiti pudno a pasurotna? Usigentayo ti uray dua laeng a benneg​—pannakinaig iti politika ken estilo ti panagbiag.

Ni Jesus ket saan a maysa a prinsipe ti lubong. Nanumo la ti biagna, a sigun kenkuana, awan pay ti lugar a “pangisaadanna iti ulona.” Ti Pagarianna ket “saan a paset daytoy a lubong,” ken dagiti adalanna rumbeng a “saanda a paset ti lubong, a kas [kenkuana] a saan a paset ti lubong.” Nagkedked ngarud ni Jesus a makiraman kadagiti napolitikaan nga aramid idi kaaldawanna.​—Mateo 8:20; Juan 6:15; 17:16; 18:36.

Ngem saan kadi a pudno a sinigsiglon a nakialiansa dagiti narelihiosuan nga organisasion kadagiti lider ti politika maipaay iti pannakabalin ken material a gunggona, nupay nagbanag daytoy iti panagsagaba dagiti ordinario a tattao? Saan met kadi a pudno nga adu kadagiti kleroda ti naluho ti panagbiagda, idinto a marigrigat ti adu kadagiti tattao a rumbeng koma a pagserbianda?

Kinuna ni Santiago, ti kabsat ni Jesus iti ina: “Dakayo a mannakikamalala, saanyo aya nga ammo a ti pannakigayyem iti lubong ket pannakibusor iti Dios? Siasinoman, ngarud, nga agtarigagay nga agbalin a gayyem ti lubong ibilbilangna ti bagina a kabusor ti Dios.” (Santiago 4:4) Apay a “kabusor ti Dios”? Kuna ti 1 Juan 5:19: “Ti intero a lubong adda iti pannakabalin daydiay nadangkes.”

No maipapan iti moralidad ni Alejandro VI, insurat ti maysa a historiador idi kaaldawan ti pamilia Borgia: “Nalulok ti panagbiagna. Awan babainna ken aginsisingpet, awan bigbigenna a pammati wenno relihion. Nakaro ti kinaagumna, ambisioso unay, nadangkok, ken nasged ti tarigagayna agpaay iti pagsayaatan ti adu nga annakna.” Siempre, saan laeng a Borgia ti kameng dagiti opisial ti simbaan a nagtignay iti kasta.

Ania ti kuna ti Kasuratan maipapan iti kasta a kondukta? “Dikay aya ammo a dagiti nakillo a tattao didanto tawiden ti pagarian ti Dios?” inyimtuod ni apostol Pablo. “Dikay payaw-awan. Uray dagiti mannakiabig, wenno . . . dagiti mannakikamalala, wenno . . . dagiti naagum a tattao . . . didanto tawiden ti pagarian ti Dios.”​—1 Corinto 6:9, 10.

Maysa kadagiti naipakaammo a panggep ti nabiit pay a pabuya idiay Roma maipapan iti pamilia Borgia ket “tapno mamatmatan dagitoy a tattao sigun iti panangmatmat ti tiempo a nagbiaganda . . . , tapno maawatan ida, ngem sigurado a saan a tapno maabsuelto wenno makondenar.” Kinapudnona, adda kadagiti agsukimat no ania ti makunada. Ania met ngay ti makunayo?

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Ni Rogdrigo Borgia, Papa Alejandro VI

[Ladawan iti panid 27]

Ni Lucrezia Borgia ket inaramat ni tatangna a mangpabileg iti pannakabalinna

[Ladawan iti panid 28]

Ambisioso ken dakes ni Cesare Borgia