Nagsaknap ti Kristianidad Kadagiti Judio Idi Umuna a Siglo

NAANGAY ti maysa a napateg a taripnong idiay Jerusalem idi agarup 49 K.P. Adda sadiay “dagidiay kasla ad-adigi” ti kongregasion Kristiano idi umuna a siglo​—da Juan, Pedro, ken ni Santiago a kabsat ni Jesus iti ina. Dagiti dua a sabali pay a nainaganan a nakitaripnong ket ni apostol Pablo ken ti kaduana a ni Bernabe. Nagsasaritaanda no kasano a bingayenda ti nalawa a teritoria ti trabaho a panangasaba. Inlawlawag ni Pablo: “Intedda kaniak ken ni Bernabe ti makannawan nga ima iti panagkakadua, a rumbeng a mapankami kadagiti nasion, ngem isuda ket kadagidiay nakugit.”​—Galacia 2:1, 9.a

Ania ti rumbeng a panangtarustayo iti daytoy a natinong? Ti kadi teritoria a masapul a pakaikasabaan ti naimbag a damag ket nabingay kadagiti Judio ken proselita iti maysa a benneg ken dagiti Gentil iti sabali? Wenno ti natinong ket maysa a geograpiko a panangbingay iti teritoria? Tapno maammuan ti rasonable a sungbat, kasapulantayo ti sumagmamano nga impormasion maipapan iti historia ti Diaspora, dagiti Judio iti ruar ti Palestina.

Ti Lubong Dagiti Judio Idi Umuna a Siglo

Kasano kaadu dagiti Judio kadagiti Diaspora idi umuna a siglo? Adu nga eskolar ti agparang nga umanamong iti kinuna ti publikasion nga Atlas of the Jewish World: “Narigat nga ammuen ti sigurado a bilang, ngem rasonable a napattapatta a di nagbayag sakbay ti 70 K.P. adda dua ket kagudua a milion a Judio idiay Judea ken nasurok nga uppat a milion dagiti diaspora a Judio iti imperio ti Roma. . . . Posible a dagiti Judio buklenda ti apagkapullo ti intero a populasion ti imperio, ket kadagiti siudad iti makindaya a probinsia a pagnanaedan ti kaaduan kadagiti Judio, mabalin a buklenda ti kakapat wenno nasursurok pay kadagiti agnaed.”

Dagiti kangrunaan a sentro dagiti Judio ket masarakan idiay Siria, Asia Menor, Babilonia, ken Egipto, iti Daya, ken adda met dagiti babbabassit a komunidad iti Europa. Nagtaud iti Diaspora ti dadduma a nalatak a nagkauna a Judio a Kristiano, kas kada Bernabe manipud Chipre, Prisca ken Aquila manipud Ponto sa kalpasanna Roma, Apolos manipud Alejandria, ken Pablo manipud Tarso.​—Aramid 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Dagiti Diaspora a komunidad ket aduan iti pakainaigan iti ilida. Ti maysa ket ti tinawen a buis a maipatulod iti templo ti Jerusalem, maysa a paset ti panagbiag ken panagdayaw iti templo. Mainaig iti dayta, kuna ti eskolar a ni John Barclay: “Umdas ti pammaneknek a dagiti Diaspora a komunidad siiinget nga impatungpalda ti panangkolekta iti kasta a kuarta, a napakuyogan kadagiti kanayonan a donasion manipud kadagiti nabaknang.”

Ti sabali pay a pakainaiganda isu ti pinullo a ribu a peregrino a tinawen a makipiesta idiay Jerusalem. Dayta ti ipakita ti salaysay iti Aramid 2:9-11 maipapan iti Pentecostes 33 K.P. Dagiti Judio a peregrino a nakipiesta ket naggapu idiay Partia, Media, Elam, Mesopotamia, Capadocia, Ponto, Asia, Frigia, Pamfilia, Egipto, Libya, Roma, Creta, ken Arabia.

Dagiti mangimatmaton iti templo ti Jerusalem nakikomunikarda kadagiti Diaspora a Judio babaen ti surat. Pagaammo a ni Gamaliel, ti mangisursuro iti linteg a nadakamat iti Aramid 5:34, nangipatulod kadagiti surat iti Babilonia ken iti dadduma a paset ti lubong. Idi simmangpet ni apostol Pablo kas balud idiay Roma idi agarup 59 K.P., kinuna kenkuana “dagidiay kangrunaan a lallaki dagiti Judio”: “Saankami nga immawat kadagiti surat maipapan kenka manipud Judea, awan met ti asinoman kadagiti kakabsat a dimteng ti nangipadamag wenno nangisao iti aniaman a banag a dakes maipapan kenka.” Ipasimudaag dayta a dagiti sursurat ken report ket masansan a naipatulod idiay Roma manipud iti lugarda.​—Aramid 28:17, 21.

Ti Biblia dagiti Diaspora a Judio ket Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan a pagaammo kas ti Septuagint. Kuna ti maysa a reperensia: “Rasonable a kunaen a ti LXX [Septuagint] ket nabasa ken minatmatan dagiti amin a diaspora kas ti Biblia wenno ti ‘nasantuan a kasuratanda.’” Dayta a patarus ti nasaknap met nga inusar dagiti nagkauna a Kristiano iti panangisuroda.

Dagiti miembro ti Nakristianuan a bagi a manarawidwid iti Jerusalem ket pamiliar kadagitoy a bambanag. Ti naimbag a damag ket dimmanon kadagiti Diaspora a Judio idiay Siria ken kadagiti dadduma a lugar, agraman iti Damasco ken Antioquia. (Aramid 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Galacia 1:21) Iti taripnong idi 49 K.P., nalawag nga agplanplano dagiti timmabuno para iti masanguanan a trabaho. Usigentayo dagiti dinakamat ti Biblia a kanayonan a panangisaknap iti naimbag a damag kadagiti Judio ken proselita.

Dagiti Panagdaliasat ni Pablo ken Dagiti Judio iti Diaspora

Ti orihinal nga annongen ni apostol Pablo ket “ipanna ti nagan [ni Jesu-Kristo] kadagiti nasion kasta met iti ar-ari ken iti annak ti Israel.”b (Aramid 9:15) Kalpasan ti taripnong iti Jerusalem, intuloy a dinanon ni Pablo dagiti Diaspora a Judio iti sadinoman a pagdaliasatanna. (Kitaenyo ti kahon iti panid 14.) Daytoy ti mangipasimudaag a ti napagnunumuan ket maipapan iti pannakabingay ti teritoria, saan ket a pannakabingay dagiti Judio ken saan a Judio. Da Pablo ken Bernabe insaknapda ti trabahoda a panagmisionero iti laud, ket dagiti sabsabali nagserbida iti ili dagiti Judio ken kadagiti dadakkel a komunidad dagiti Judio iti Makindaya a lubong.

Idi ni Pablo ken dagiti kakaduana inrugida ti maikadua a panagdaliasatda kas misionero manipud Antioquia idiay Siria, naiturongda a nagpalaud idiay Asia Menor agingga iti Troas. Manipud sadiay, nagturongda idiay Macedonia agsipud ta napanunotda nga ‘inayaban ida ti Dios tapno ideklarada ti naimbag a damag’ kadagiti taga-Macedonia. Idi agangay, naipasdek dagiti kongregasion Kristiano kadagiti siudad ti Europa, agraman iti Atenas ken Corinto.​—Aramid 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Idi agarup 56 K.P., iti ngudo ti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero, implano ni Pablo ti ad-adda pay a panagpalaudna tapno nalawlawa ti masaknapanna a teritoria kas naipaannong kenkuana idi nagtataripnongda idiay Jerusalem. Insuratna: “Adda kinagagar iti biangko a mangideklara ti naimbag a damag kadakayo met nga adda dita Roma,” ken, “dumagasakto kadakayo iti panagturongko idiay Espania.” (Roma 1:15; 15:24, 28) Ngem komusta met dagiti dadakkel a Diaspora a komunidad iti Daya?

Dagiti Komunidad Dagiti Judio iti Daya

Idi umuna a siglo K.P., ti Egipto ti addaan iti kadakkelan a Diaspora a komunidad, nangruna iti Alejandria a kabeserana. Daytoy a sentro ti negosio ken kultura ket pagnanaedan ti ginasgasut a ribu a Judio, nga addaan kadagiti sinagoga iti nadumaduma a paset ti siudad. Ni Philo, maysa a Judio iti Alejandria, kinunana nga iti intero nga Egipto, adda di kumurang a maysa a milion a Judio iti dayta a tiempo. Dakkel met a bilang ti nagnaed iti asideg a Libya, iti siudad ti Cirene ken kadagiti kabangibangna.

Naggapu kadagitoy a lugar ti dadduma a Judio a nagbalin a Kristiano. Mabasatayo ti maipapan ken ni “Apolos, a katutubo iti Alejandria,” ‘sumagmamano a lallaki a taga Chipre ken Cirene,’ ken “Lucio a taga Cirene,” a nangsuporta iti kongregasion idiay Antioquia ti Siria. (Aramid 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Malaksid iti dayta a panangtukoy, awanen ti ibaga ti Biblia maipapan iti trabaho dagiti nagkauna a Kristiano iti Egipto ken iti kabangibangna, malaksid iti panangasaba ti Kristiano nga ebanghelisador a ni Felipe iti Etiope a eunuko.​—Aramid 8:26-39.

Ti Babilonia, a nangsakup agingga iti Partia, Media, ken Elam, ket sabali pay a kangrunaan a sentro. Kuna ti maysa a historiador nga “adda umili a Judio iti amin a lugar iti tanap ti Tigris ken Eufrates, manipud Armenia agingga iti gulpo ti Persia, agingga iti amianan a daya iti Baybay Caspiano, ken agingga iti daya ti Media.” Ti Encyclopaedia Judaica pinattapattana a ti bilangda ket 800,000 wenno nasursurok. Ti Judio a historiador idi umuna a siglo a ni Josephus ibagana kadatayo a pinulpullo a ribu a Judio iti Babilonia ti nagdaliasat a nagturong iti Jerusalem para kadagiti tinawen a piesta.

Ti kadi dadduma kadagitoy a peregrino iti Babilonia nabautisaranda idi Pentecostes 33 K.P.? Saantayo nga ammo, ngem taga-Mesopotamia ti dadduma kadagidiay dimngeg ken ni apostol Pedro iti dayta nga aldaw. (Aramid 2:9) Ammotayo met nga adda ni apostol Pedro idiay Babilonia idi agarup 62-64 K.P. Bayat ti kaaddana sadiay, pinutarna ti umuna a suratna ken posible nga uray ti maikadua. (1 Pedro 5:13) Ti Babilonia, nga addaan iti dakkel a populasion dagiti Judio, ket nalawag a maibilang a paset ti teritoria a naited kada Pedro, Juan, ken Santiago iti taripnong a nadakamat iti surat kadagiti taga-Galacia.

Ti Kongregasion iti Jerusalem ken Dagiti Judio iti Diaspora

Ni Santiago, a timmabuno met iti taripnong maipapan iti pannakabingaybingay dagiti teritoria, ket nagserbi kas maysa a manangaywan iti kongregasion ti Jerusalem. (Aramid 12:12, 17; 15:13; Galacia 1:18, 19) Nasaksianna ti bambanag idi Pentecostes 33 K.P., idi a rinibu a bimmisita a Diaspora a Judio ti nangipangag iti naimbag a damag ket nabautisaranda.​—Aramid 1:14; 2:1, 41.

Iti dayta a tiempo ken kalpasanna, rinibu a Judio ti napan kadagiti tinawen a piesta. Napunno ti siudad, ket masapul nga agdagus dagiti bisita kadagiti kabangibang a purok wenno kadagiti tolda. Inlawlawag ti Encyclopaedia Judaica a malaksid iti pannakisinnarak dagiti peregrino kadagiti gagayyemda, simrekda pay iti templo tapno agdayaw, mangidatag kadagiti daton, ken mangadal iti Torah.

Awan duadua a ni Santiago ken dagiti dadduma a kameng ti kongregasion iti Jerusalem inusarda dagitoy a gundaway tapno mangasaba kadagiti Diaspora a Judio. Nalabit a siaannad nga inaramid dayta dagiti apostol idi “timmaud ti dakkel a pannakaidadanes a maibusor iti kongregasion nga adda idiay Jerusalem” kas resulta ti pannakapapatay ni Esteban. (Aramid 8:1) Kas ipasimudaag ti rekord, sakbay ken kalpasan dayta a pagteng, nagtultuloy ti irarang-ay gapu iti naregta a panangasaba dagitoy a Kristiano.​—Aramid 5:42; 8:4; 9:31.

Ania ti Maadaltayo?

Wen, sipapasnek a pinagreggetan dagiti Kristiano a danonen dagiti Judio iti sadinoman a pagnanaedanda. Kagiddan dayta, ni Pablo ken dagiti dadduma dinanonda dagiti Gentil kadagiti luglugar iti Europa. Impangagda ti pammakada a bilin ni Jesus kadagiti pasurotna a mangaramidda kadagiti adalan “kadagiti tattao iti amin a nasion.”​—Mateo 28:19, 20.

Babaen kadagiti ulidanda, masursurotayo ti kinapateg ti panangasaba iti organisado a pamay-an tapno magun-odtayo ti tulong ti espiritu ni Jehova. Makitatayo met dagiti pagimbagan ti panangdanon kadagidiay mangraraem iti Sao ti Dios, nangruna kadagiti teritoria a manmano dagiti Saksi ni Jehova. Dadduma kadi a lugar iti teritoria ti kongregasionyo nabungbunga ngem kadagiti dadduma? Nalabit a nasayaat no dagitoy ti ad-adda a sansanen a pangasabaan. Adda kadi dagiti pasken iti komunidadyo a maitutop nga ipaayan iti naisangsangayan a panagregget ti mangasaba iti lansangan wenno iti impormal a pamay-an?

Makagunggona kadatayo saan laeng a ti panangbasa iti Biblia maipapan kadagiti nagkauna a Kristiano no di ket ti panangammo iti dadduma kadagiti detalye ti historia ken geograpia. Ti maysa a mausartayo tapno maparang-ay ti pannakaawattayo isu ti broshur a ‘Kitaem ti Nasayaat a Daga,’ nga addaan iti adu a mapa ken ladawan.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 14]

TI PANNAKASEKNAN NI APOSTOL PABLO KADAGITI JUDIO ITI DIASPORA

SAKBAY TI TARIPNONG IDIAY JERUSALEM IDI 49 K.P.

Aramid 9:19, 20 Damasco ​— ‘rinugianna ti nangasaba kadagiti sinagoga’

Aramid 13:14 Antioquia sadi Pisidia ​— “napanda idiay sinagoga”

KALPASAN TI TARIPNONG IDIAY JERUSALEM IDI 49 K.P.

Aramid 16:14 Filipos ​— “Lidia, . . . managdaydayaw iti Dios”

Aramid 17:1 Tesalonica ​— “sinagoga dagiti Judio”

Aramid 17:10 Berea ​— “sinagoga dagiti Judio”

Aramid 17:17 Atenas ​— “rinugianna ti makirinnason idiay sinagoga kadagiti Judio”

Aramid 18:4 Corinto ​— “mangipaay iti palawag idiay sinagoga”

[Mapa sa panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Naggapu iti adu a lugar dagidiay nakangngeg iti naimbag a damag idi Pentecostes 33 K.P.

ILIRICO

ITALIA

Roma

MACEDONIA

GRECIA

Atenas

CRETA

Cirene

LIBYA

BITINIA

GALACIA

ASIA

FRIGIA

PAMFILIA

CHIPRE

EGIPTO

ETIOPIA

PONTO

CAPADOCIA

CILICIA

MESOPOTAMIA

SIRIA

SAMARIA

Jerusalem

JUDEA

MEDIA

Babilonia

ELAM

ARABIA

PARTIA

[Bagi ti danum]

Baybay Mediteraneo

Nangisit a Baybay

Nalabaga a Baybay

Gulpo ti Persia