KARARUA

Dagiti termino (Heb., neʹphesh [נֶפֶשׁ]; Gr., psy·kheʹ [ψυχή]) iti orihinal a pagsasao kas naaramat iti Kasuratan ipakitada a ti “kararua” ket maysa a persona, maysa nga animal, wenno ti biag a tagtagiragsaken ti maysa a persona wenno maysa nga animal.

Dagiti gagangay a kaipapanan nga iyallatiw ti Ingles a sao a “soul” (iti Iloko, “kararua”) iti pampanunot ti adu a tattao ket saan a maitunos iti kaipapanan ti Hebreo ken Griego a sasao nga inaramat dagiti napaltiingan a mannurat ti Biblia. Immadu nga immadu ti nangbigbig iti daytoy. Idi 1897, iti Journal of Biblical Literature (Tomo XVI, p. 30), napaliiw ni Propesor C. A. Briggs, kas resulta ti detalyado a panangusig iti pannakaaramat ti neʹphesh: “Ti agdama a pannakaaramat ti Ingles a soul [kararua] ket gagangay nga ipaawatna ti kaipapanan a naiduma unay iti נפש [neʹphesh] iti Hebreo, ket ti di naannad nga agbasbasa nalaka nga agkamali iti panangtarusna iti dayta.”

Saan pay a nabayag, idi nangiruar ti The Jewish Publication Society of America iti maysa a baro a patarus ti Torah (ti umuna a lima a libro ti Biblia), ni H. M. Orlinsky a panguluen nga editor ti Hebrew Union College kinunana a ti sao a “kararua” gistay naikkat iti daytoy a patarus agsipud ta, “ti Hebreo a sao a mapagduaduaan ditoy ket ‘Nefesh.’” Innayonna: “Ti dadduma a managipatarus impaulogda dayta kas ‘kararua,’ a naan-anay a di umiso. Saan nga ibaga ti Biblia nga addaantayo iti kararua. Ti ‘nefesh’ isu ti persona a mismo, ti panagkasapulanna iti taraon, ti mismo a dara kadagiti uratna, ti kinataona.”​—The New York Times, Oktubre 12, 1962.

Ania ti namunganayan ti sursuro a di makita ken imortal ti natauan a kararua?

Ti parikut ket maigapu kadagiti kaipapanan a kadawyan a nainaig iti Ingles a sao a “soul” wenno iti Iloko a sao a “kararua,” a dagita a kaipapanan kangrunaanna a nagtaud iti kadaanan a Griego a pilosopia​—iti kinapudnona maysa a pagano a narelihiosuan a kapanunotan​—imbes nga iti Hebreo wenno Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti Griego a pilosopo a ni Plato, kas pagarigan, adawenna ni Socrates kas agkunkuna: “Ti kararua, . . . no sumina a nasin-aw, nga awan ikuyogna a paset ti bagi, . . . pumanaw nga agturong iti daydiay kapadpadana, iti di makita, nadibinuan, imortal, ken masirib, ket inton makagteng sadiay naragsak dayta, nawayawayaan iti biddut ken kinamaag ken buteng . . . ken iti amin a sabsabali pay a natauan a parparikut, ket . . . agbiag iti kinapudno agingga iti agnanayon a kaduana ti didios.”​—Phaedo, 80, D, E; 81, A.

Maisupadi unay iti sursuro dagiti Griego maipapan iti psy·kheʹ (kararua) kas di pisikal, di maarikap, di makita, ken imortal, ipakita ti Kasuratan nga agpadpada a ti psy·kheʹ ken neʹphesh tukoyenda daydiay pisikal, maarikap, makita, ken mortal, no maaramat mainaig iti naindagaan a parparsua.

Kunaen ti New Catholic Encyclopedia: “Ti nepes [neʹphesh] ket maysa a termino nga adayo a nalawlawa ti saklawenna ngem iti terminotayo a ‘kararua’; ipamatmatna ti biag (Ex 21.23; De 19.21) ken ti nadumaduma a napapateg a pakailasinan iti dayta: panaganges (Ge 35.18; Job 41.13[21]), dara [Ge 9.4; De 12.23; Sal 140(141).8], tarigagay (2 Sm 3.21; Pr 23.2). Ti kararua iti Daan a Tulag saanna a kaipapanan ti maysa a paset ti tao, no di ket ti intero a pakabuklan ti tao​—ti tao kas maysa a sibibiag a persona. Iti Baro a Tulag, tumukoy met laeng dayta iti natauan a biag: ti biag ti sipupuot nga indibidual (Mt 2.20; 6.25; Lu 12.22-23; 14.26; Jn 10.11, 15, 17; 13.37).”​—1967, Tomo XIII, p. 467.

Kunaen ti patarus ti Katolika Romana, ti The New American Bible, iti pasetna a “Glossary of Biblical Theology Terms” (p. 27, 28): “Iti Baro a Tulag, ti ‘panangisalakan iti kararua ti maysa’ (Mr 8:35) saanna a kayat a sawen ti panangisalakan iti maysa a ‘naespirituan’ a paset ti tao, a naiduma iti ‘bagina’ (iti Platoniko a kaipapanan) no di ket ti panangisalakan iti intero a persona a maipagpaganetget nga isu sibibiag, agtartarigagay, agay-ayat ken situtulok, kdp., mainayon iti kasasaadna a maarikap ken pisikal.”​—Edision nga impablaak ti P. J. Kenedy & Sons, New York, 1970.

Ti neʹphesh nabatad a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “aganges” ket iti literal a kaipapananna mabalin a maipatarus ti neʹphesh kas “maysa nga agang-anges.” Iti Lexicon in Veteris Testamenti Libros (Leiden, 1958, p. 627) da Koehler ken Baumgartner, nadepinar dayta kas: “ti agang-anges a sangkap, a mamagbalin iti tao ken animal kas sibibiag a parparsua Ge 1, 20, ti kararua (naiduma unay iti griego a kapanunotan maipapan iti kararua) a ti dara ti pagsasaadanna Ge 9, 4f Le 17, 11 De 12, 23: (249 X) . . . kararua = sibibiag a persona, indibidual, tao.”

No maipapan iti Griego a sao a psy·kheʹ, dagiti Griego-Ingles a leksikon depinarenda dayta kas ti “biag,” ken “ti sipupuot a bagi wenno personalidad kas ayan dagiti emosion, tarigagay, ken panagayat,” “maysa a sibibiag a persona,” ken ipakitada nga uray kadagiti Griego a libro a di nainaig iti Biblia, ti termino naaramat a tumukoy iti “an-animal.” Siempre, ti kakasta a gubuayan, a nangnangruna a mangilawlawag iti klasikal a Griego a sursurat, iramanda ti amin a kaipapanan dayta a sao sigun iti panangmatmat dagiti pagano a Griego a pilosopo, pakairamanan ti kaipapanan a “simmina nga espiritu,” “ti di pisikal ken imortal a kararua,” “ti espiritu ti uniberso,” ken “ti di pisikal a gubuayan ti panaggunay ken biag.” Nabatad a gapu ta ti sumagmamano a pagano a pilosopo insuroda a rummuar ti kararua manipud iti bagi kalpasan ti ipapatay, ti termino a psy·kheʹ nayaplikar met iti “kulibangbang wenno sanga,” parparsua nga aglasat iti metamorphosis, ti panagbalbaliw manipud arabas nga agbalin a nagpayak a parsua.​—Greek-English Lexicon da Liddell ken Scott, rinebisar ni H. Jones, 1968, p. 2026, 2027; New Greek and English Lexicon ni Donnegan, 1836, p. 1404.

Dagiti kadaanan a Griego a mannurat inyaplikarda ti psy·kheʹ iti nadumaduma a pamay-an ket saan nga agpapada ti panangusarda iti dayta, yantangay ti personal ken narelihiosuan a pilosopiada ti nangimpluensia iti panangaramatda iti dayta a termino. Kas bigbigen ti kaaduan, ti pilosopia ni Plato ti maikunkuna a namunganayan dagiti kadawyan a kapanunotan maipapan iti Ingles a “soul” [iti Iloko, “kararua”]. Naikuna maipapan kenkuana: “Nupay no dadduma dakamatenna ti maysa kadagiti [maipagpagarup a] tallo a paset ti kararua, ti ‘isip,’ a kanayon nga imortal idinto ta mortal ti sabali pay a dua a paset, kasla kunaenna met nga adda dua a kararua iti maymaysa a bagi, maysa nga imortal ken nadibinuan, ket mortal ti sabali pay.”​—The Evangelical Quarterly, London, 1931, Tomo III, p. 121, “Thoughts on the Tripartite Theory of Human Nature,” ni A. McCaig.

Maigapu iti kasta a di agpapada a pannakaaramatna kadagiti surat a saan a paset ti Biblia, napateg nga usigen ti mismo a kunaen ti Kasuratan, a mangipakita no ania ti tuktukoyen dagiti napaltiingan a mannurat iti panangaramatda iti termino a psy·kheʹ, kasta met iti neʹphesh. Agparang ti neʹphesh iti 754 a daras iti Masoretiko a teksto ti Hebreo a Kasuratan, idinto ta ti mismo a psy·kheʹ agparang iti 102 a daras iti teksto da Westcott ken Hort iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nga agdagup amin iti 856 a panagparang. (Kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1573.) Gapu iti masansan a panagparang dagita a termino, maaddaantayo iti nalawag a panangmatmat no ania ti kaipapanan dagita iti pampanunot dagiti napaltiingan a mannurat ti Biblia ken no ania ti rumbeng a maawatantayo a kaipapanan ti sursuratda. Ipakita ti maysa a panagusig a nupay nalawa ti kaipapanan dagitoy a termino (nga addaan nadumaduma nga anag ken kaipapanan), awan ti aniaman a panagsisimparat, pannakariro, wenno di panagtutunos iti biang dagiti mannurat ti Biblia no maipapan iti kasasaad a nakaisigudan ti tao, a maisupadi iti kapanunotan dagiti Griego a pilosopo bayat ti maaw-awagan a Klasikal a Periodo.

Dagiti Immuna a Kararua Ditoy Daga. Masarakan iti Genesis 1:20-23 dagiti damo a panagparang ti neʹphesh. Iti maikalima nga “aldaw” a panagparsua, kinuna ti Dios: “‘Ti dandanum pagpangenenda koma ti pangen dagiti sibibiag a kararua [neʹphesh] ket dagiti agtaytayab a parsua agtayabda koma iti ngatuen ti daga . . . ’ Ket ti Dios pinarsuana dagiti dadakkel nga ulimaw ti baybay ken tunggal sibibiag a kararua [neʹphesh] nga aggaraw, a pinagpangen ti dandanum sigun kadagiti kakikitada, ken tunggal nagpayak nga agtaytayab a parsua sigun iti kakikitana.” Kasta met, iti maikanem nga “aldaw” a panagparsua, naaramat ti neʹphesh a tumukoy kadagiti “naamo nga animal ken aggargaraw nga animal ken atap nga animal iti daga” kas “sibibiag a kararua.”​—Ge 1:24.

Kalpasan a naparsua ti tao, ti termino a neʹphesh naaramat manen iti pammilin ti Dios ken Adan maipapan iti animal a parparsua, ti “isuamin nga aggargaraw iti rabaw ti daga nga addaan biag kas kararua [iti literal, nga iti dayta adda sibibiag a kararua (neʹphesh)].” (Ge 1:30) Ti dadduma pay a pagarigan a natukoy dagiti animal kas “kararua” ket masarakan iti Genesis 2:19; 9:10-16; Levitico 11:10, 46; 24:18; Numeros 31:28; Ezequiel 47:9. Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nalawag a ti Griego a psy·kheʹ nayaplikar met iti an-animal, kas iti Apocalipsis 8:9; 16:3, a sadiay naaramat maipapan kadagiti parsua iti baybay.

Gapuna, silalawag nga ipakita ti Kasuratan a ti neʹphesh ken psy·kheʹ ket naaramat a pangawag iti animal a parparsua a nababbaba ngem iti tao. Dagitoy a termino ket tumukoy met iti tao.

Ti Natauan a Kararua. Ti mismo a Hebreo a sasao a naaramat maipapan iti animal a parparsua, awan sabali, ti neʹphesh chai·yahʹ (sibibiag a kararua), ket nayaplikar ken Adan, idi a “ti tao nagbalin a kararua a sibibiag,” kalpasan a ti Dios binukelna ti tao manipud tapok ti daga ken impuyotna ti anges ti biag kadagiti abut ti agong ti tao. (Ge 2:7) Ti tao ket naiduma iti animal a parparsua, ngem agdumada saan a gapu ta isu maysa a neʹphesh (kararua) ket saan a kasta dagiti animal. Imbes ketdi, ipakita ti rekord a daytoy ket gapu ta ti tao laeng ti naparsua “iti ladawan ti Dios.” (Ge 1:26, 27) Isu naparsua nga addaan kadagiti moral a kualidad a kas kadagidiay adda iti Dios, addaan iti pannakabalin ken sirib nga adayo a natantan-ok ngem iti an-animal; gapuna kabaelanna a pagpasakupen dagiti amin a nababbaba a porma ti nabiag a parsua. (Ge 1:26, 28) Narikrikut ti bagi ti tao, kasta met nga ad-adu ti kabaelanna nga aramiden, no idilig kadagiti bagi ti an-animal. (Idiligyo ti 1Co 15:39.) Kasta met, addaan idi ni Adan iti inanama nga agnanayon a biag, ngem naipukawna dayta; saan a pulos naibaga daytoy a banag maipapan iti parparsua a nababbaba ngem iti tao.​—Ge 2:15-17; 3:22-24.

Pudno a kunaen ti salaysay a ti ‘Dios impuyotna kadagiti abut ti agong ti tao ti anges [porma ti nesha·mahʹ] ti biag,’ idinto ta saan a nadakamat daytoy iti salaysay maipapan iti pannakaparsua dagiti animal. Nupay kasta, nalawag a ti salaysay maipapan iti pannakaparsua ti tao ket ad-adda a detalyado ngem iti pannakaparsua dagiti animal. Kanayonanna pay, iti pannakadeskribir ti panangdadael ti Layus iti “isuamin a lasag” nga adda iti ruar ti daong, ilanad ti Genesis 7:21-23 dagiti animal a parsua agraman dagiti tattao ket kunaenna: “Isuamin nga iti dayta aktibo kadagiti abut ti agongna ti anges [porma ti nesha·mahʹ] ti puersa ti biag, kayatna a sawen, isuamin nga adda iti namaga a daga, natay.” Nabatad, ti anges ti biag dagiti animal a parsua nagtaud met iti Namarsua, ni Jehova a Dios.

Kasta met ngarud, ti “espiritu” (Heb., ruʹach; Gr., pneuʹma), wenno puersa ti biag, ti tao ket saan a naiduma iti puersa ti biag ti an-animal, kas ipakita ti Eclesiastes 3:19-21, a mangikuna nga “addaanda amin ti maymaysa nga espiritu [weruʹach].”

Kararua​—Sibibiag a Parsua. Kas nadakamat, ti tao “nagbalin a kararua a sibibiag”; gapuna ti tao ket maysa a kararua, saan a naaddaan iti kararua kas maysa a banag a di pisikal, di makita, ken di maarikap nga agtataeng iti unegna. Ipakita ni apostol Pablo a ti Nakristianuan a sursuro saan a naiduma iti immun-una a sursuro dagiti Hebreo, ta adawenna ti Genesis 2:7 iti panangikunana: “Naisurat pay a kastoy: ‘Ti umuna a tao a ni Adan nagbalin a kararua a sibibiag [psy·khenʹ zoʹsan].’ . . . Ti immuna a tao nagtaud iti daga ken naaramid iti tapok.”​—1Co 15:45-47.

Ipakita ti salaysay ti Genesis a ti maysa a sibibiag a kararua ket resulta ti panagtipon ti naindagaan a bagi ken ti anges ti biag. Ti sasao a “ti anges ti puersa ti biag [iti literal, anges ti espiritu, wenno aktibo a puersa (ruʹach), ti biag]” (Ge 7:22) ipasimudaagna a babaen ti iyaanges iti angin (agraman ti oksihena iti dayta) mataginayon ti puersa ti biag, wenno “espiritu,” iti amin a parsua, tao ken an-animal. Daytoy a puersa ti biag ket masarakan iti tunggal selula ti bagi ti maysa a parsua, kas naibinsabinsa kadagiti paulo a BIAG; ESPIRITU.

Yantangay ti termino a neʹphesh tukoyenna ti mismo a parsua, mainanamatayo ngarud nga iparangarangna dagiti normal a pisikal nga ar-aramid wenno galgalad ti nainlasagan a parparsua. Ket daytoy ti pudpudno a kasasaad. Nadakamat a ti neʹphesh (kararua) mangan iti lasag, taba, dara, wenno iti umasping a pisikal a bambanag (Le 7:18, 20, 25, 27; 17:10, 12, 15; De 23:24); makarikna iti bisin wenno agtarigagay iti taraon ken inumen (De 12:15, 20, 21; Sal 107:9; Pr 19:15; 27:7; Isa 29:8; 32:6; Mik 7:1); mapalukmeg (Pr 11:25); agayunar (Sal 35:13); masagidna ti narugit a bambanag, kas iti natay a bagi (Le 5:2; 7:21; 17:15; 22:6; Nu 19:13); ‘maagaw kas tani’ wenno ‘makumaw’ (De 24:6, 7); agtartrabaho (Le 23:30); mabang-aran iti nalamiis a danum no mabannog (Pr 25:25); magatang (Le 22:11; Eze 27:13); maited kas maysa a kari a maidaton (Le 27:2); maipupok kadagiti landok (Sal 105:18); di makaturturog (Sal 119:28); ken marigrigatan nga umanges (Jer 15:9).

Maimutektekan koma nga iti adu a teksto, nadakamat ti “kararuak,” “kararuana,” “kararuam,” ken dadduma pay. Daytoy ket gapu ta ti neʹphesh ken psy·kheʹ mabalin a tumukoy iti mismo a bagi ti maysa kas kararua. Ti kaipapanan ti termino mabalin ngarud a masansan a mayebkas iti Iloko babaen ti panagusar kadagiti personal a pronombre. Gapuna, ipakita ti Lexicon in Veteris Testamenti Libros (p. 627) a ti “neʹphesh-ko” kaipapananna ti ‘siak’ (Ge 27:4, 25; Isa 1:14); ti “neʹphesh-mo” kaipapananna ti ‘sika’ (Ge 27:19, 31; Isa 43:4; 51:23); ti “neʹphesh-na” tumukoy iti mismo a bagi ti maysa nga indibidual (Nu 30:2, 5-12; Isa 53:10), ken dadduma pay.

Umasping iti dayta ti pannakaaramat ti Griego a termino a psy·kheʹ. Ti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words (1981, Tomo 4, p. 54) kunaenna a ti psy·kheʹ mabalin a naaramat kas “katupag ti personal a pronombre, a maaramat kas pangipaganetget ken tapno magun-od ti epekto a matarigagayan:—naaramat nga addaan linguistiko a porma nga umuna a persona [first person], Juan 10:24 (‘kadakami’); Heb. 10:38; idiligyo ti Gen. 12:13; Num. 23:10; Jud. 16:30; Sal. 120:2 (‘siak’); maikadua a persona [second person], 2 Cor. 12:15; Heb. 13:17,” ken dadduma pay.

Irepresentarna ti biag kas maysa a parsua. Agpadpada a ti neʹphesh ken psy·kheʹ naaramat met a tumukoy iti biag​—saan a kas maysa a di masinunuo a puersa wenno teoria laeng​—no di ket biag kas maysa a parsua, tao wenno animal.

Gapuna, idi ipaspasngay ni Raquel ti anakna a ni Benjamin, ti neʹphesh-na (“kararua,” wenno biag kas maysa a parsua) pimmanaw kenkuana ket isu natay. (Ge 35:16-19) Isu saanen a sibibiag a parsua. Umasping iti dayta, idi nangaramid ni mammadto Elias iti maysa a milagro mainaig iti natay nga anak ti balo a babai a taga Sarepta, ti neʹphesh (“kararua,” wenno biag kas maysa a parsua) ti ubing nagsubli kenkuana ket “nagbiag,” nagbalin manen a sibibiag a parsua.​—1Ar 17:17-23.

Agsipud ta ti biag ti maysa a parsua naisinggalut unay ken agpampannuray iti dara (ti naibukbok a dara itakderanna ti biag ti tao wenno parsua [Ge 4:10; 2Ar 9:26; Sal 9:12; Isa 26:21]), dakamaten ti Kasuratan a ti neʹphesh (kararua) “adda iti dara.” (Ge 9:4; Le 17:11, 14; De 12:23) Nakalawlawag a saan a literal daytoy, agsipud ta ti Kasuratan dakamatenna met ti “dara dagiti kararuayo” (Ge 9:5; idiligyo ti Jer 2:34) kasta met, ti adu a teksto a nausigen saan a nainkalintegan nga agaplikar laeng iti dara wenno iti maipaayna a mamagtalinaed iti biag.

Ti neʹphesh (kararua) saan a naaramat a mainaig iti pannakaparsua ti mulmula iti maikatlo nga “aldaw” a panagparsua (Ge 1:11-13) wenno kalpasan dayta, yantangay awanan dagitoy iti dara.

Dagiti pagarigan iti pannakaaramat ti Griego a psy·kheʹ a tumuktukoy iti “biag kas maysa a parsua” ket masarakan iti Mateo 6:25; 10:39; 16:25, 26; Lucas 12:20; Juan 10:11, 15; 13:37, 38; 15:13; Aramid 20:10. Yantangay dagiti adipen ti Dios adda namnamada nga agungar no kas pagarigan matayda, adda namnamada nga agbiag manen kas “karkararua,” wenno sibibiag a parparsua. Maigapu iti dayta, mabalin a kunaen ni Jesus a “siasinoman a makapukaw iti kararuana [ti biagna kas maysa a parsua] maigapu kaniak ken iti naimbag a damag maisalakannanto dayta. Pudno unay, ania ti magunggona ti maysa a tao a magun-odna ti intero a lubong ket mapukawna ti kararuana? Ania, a pudpudno, ti ited ti maysa a tao a kasukat ti kararuana?” (Mr 8:35-37) Umasping iti dayta, kinunana: “Ti agayat iti kararuana madadaelna dayta, ngem ti manggura iti kararuana iti daytoy a lubong masaluadannanto dayta a maipaay iti agnanayon a biag.” (Jn 12:25) Dagitoy a teksto, ken ti dadduma pay nga umasping kadagita, ipakitada ti umiso a pannakaawat iti sasao ni Jesus iti Mateo 10:28: “Dikay agbuteng kadagidiay mangpapatay iti bagi ngem saanda a kabaelan a papatayen ti kararua; no di ket agbutengkayo iti daydiay makabalin a mangdadael agpadpada iti kararua ken bagi idiay Gehenna.” Nupay ti tattao kabaelanda a papatayen ti bagi, saanda a kabaelan a papatayen ti tao iti agnanayon, no la ket ta isu agbiag a mayannurot iti panggep ti Dios (idiligyo ti Lu 20:37, 38) ket ti Dios kabaelanna ken tarigagayanna nga isubli ti biag ti kasta a matalek a parsua babaen ti panagungar. Kadagiti adipen ti Dios, saan a permanente no di ket temporario laeng ti pannakapukaw ti “kararuada,” wenno biagda kas maysa a parsua.​—Idiligyo ti Apo 12:11.

Mortal ken madadael. Iti sabali a bangir, kunaen ti Mateo 10:28 a ti Dios ‘kabaelanna a dadaelen agpadpada ti kararua [psy·khenʹ] ken bagi idiay Gehenna.’ Ipakita daytoy a ti psy·kheʹ saan a tumukoy iti maysa a banag nga imortal wenno di madadael. Kinapudnona, iti intero a Kasuratan (Hebreo ken Griego), ti sasao a neʹphesh wenno psy·kheʹ ket saan a pulos nailadawan babaen kadagiti termino a kas iti imortal, di madadael, di agrupsa, awanan ipapatay, wenno umasping kadagita. (Kitaenyo ti DI PANAGRUPSA; IMORTALIDAD.) Iti sabali a bangir, adda nakaad-adu a teksto iti Hebreo ken Griego a Kasuratan a mangdakamat iti neʹphesh wenno psy·kheʹ (kararua) kas mortal ken matay (Ge 19:19, 20; Nu 23:10; Jos 2:13, 14; Uk 5:18; 16:16, 30; 1Ar 20:31, 32; Sal 22:29; Eze 18:4, 20; Mt 2:20; 26:38; Mr 3:4; Heb 10:39; San 5:20); kas matmatay, a “magessat” wenno madadael (Ge 17:14; Ex 12:15; Le 7:20; 23:29; Jos 10:28-39; Sal 78:50; Eze 13:19; 22:27; Ara 3:23; Apo 8:9; 16:3), babaen iti kampilan (Jos 10:37; Eze 33:6) wenno mabay-an a maangsan (Job 7:15), wenno agpeggad a matay gapu iti pannakalmes (Jon 2:5); ken kasta met kas bumabbaba iti abut wenno iti Sheol (Job 33:22; Sal 89:48) wenno maispal iti dayta (Sal 16:10; 30:3; 49:15; Pr 23:14).

Natay a kararua. Ti sasao a ‘pimmusay wenno natay a kararua’ agparang met iti sumagmamano a daras, a kaipapananna laeng ti “natay a persona.”​—Le 19:28; 21:1, 11; 22:4; Nu 5:2; 6:6; Hag 2:13; idiligyo ti Nu 19:11, 13.

Tarigagay. No dadduma, naaramat ti sao a neʹphesh tapno mayebkas ti tarigagay ti maysa a tao, ti pakaringgoranna ken pakakumikomanna iti panangragpatna iti kalatna. Kas pagarigan, kunaen ti Proverbio 13:2 a “ti mismo a kararua dagidiay makilanglangen a sigugulib ket kinaranggas,” kayatna a sawen, ‘aramidenda amin a kabaelanda’ gapu iti kinaranggas, nga arigna, nagbalinda a personipikasion ti kinaranggas. (Idiligyo ti Ge 34:3, Rbi8 ftn; Sal 27:12; 35:25; 41:2.) Dagiti ulbod a pastor ti Israel naawaganda iti ‘as-aso a napigsa ti tarigagay ti kararuada,’ a saanda a pulos mapmapnek.​—Isa 56:11, 12; idiligyo ti Pr 23:1-3; Hab 2:5.

Panagserbi ti Maysa Buyogen ti Intero a Kararuana. Kas naipakitan, ti “kararua” kangrunaan a kaipapananna ti intero a kinatao. Nupay kasta, balakadannatayo ti sumagmamano a teksto a sapulen, ayaten, ken pagserbiantayo ti Dios buyogen ti ‘isuamin a pusotayo ken isuamin a kararuatayo’ (De 4:29; 11:13, 18), idinto ta kuna ti Deuteronomio 6:5: “Masapul nga ayatem ni Jehova a Diosmo buyogen ti isuamin a pusom ken isuamin a kararuam ken isuamin a bikasmo.” Kinuna ni Jesus a nasken nga agserbi ti maysa a tao buyogen ti intero a kararua ken pigsana ken, kanayonanna pay, “buyogen ti intero a panunotmo.” (Mr 12:30; Lu 10:27) Gapuna, tumaud ti saludsod no apay a nadakamat dagitoy a banag kas kadua ti kararua, idinto ta saklawna met amin dagita. Kas panangyilustrar iti mabalin a kaipapananna: Ti maysa a tao mabalinna nga ilako ti bagina (ti kararuana) tapno agpaadipen iti sabali a tao, iti kasta agbalin a sanikua ti apona. Nupay kasta, mabalin a saan nga amin-puso nga agserserbi iti apona, saan a naan-anay a magutugot ken agtarigagay a mangay-ayo kenkuana, ngarud nalabit saanna nga usaren ti amin a pigsana wenno ti amin a panunotna tapno maidur-as dagiti pagimbagan ti apona. (Idiligyo ti Efe 6:5; Col 3:22.) Gapuna, nabatad a nadakamat dagitoy a sabsabali pay nga aspeto tapno saantayo a maliwayan dagita. Iti kasta, kanayon a maipalagip ken maimutektekan dagita bayat ti panagserbitayo iti Dios, a makinkukua kadatayo, ken iti Anakna, a ti gatad ti biagna ti naibayad a pangsubbot kadatayo. Ti “amin-kararua” a panagserbi iti Dios ramanenna ti intero a kinatao, a karaman ti isuamin a paset, usar, kapasidad, wenno tarigagay ti bagi.​—Idiligyo ti Mt 5:28-30; Lu 21:34-36; Efe 6:6-9; Fil 3:19; Col 3:23, 24.

Nagduma ti Kararua ken Espiritu. Ti “espiritu” (Heb., ruʹach; Gr., pneuʹma) saan koma a mapagkamalian nga isu ti “kararua” (Heb., neʹphesh; Gr., psy·kheʹ), agsipud ta tukoyenda ti nagduma a banag. Gapuna, ti Hebreo 4:12 dakamatenna a ti Sao ti Dios “sumalput uray agingga iti paglasinan ti kararua ken espiritu, ken kadagiti nagsusuopan ken iti patada.” (Idiligyo met ti Fil 1:27; 1Te 5:23.) Kas naipakitan, ti kararua (neʹphesh; psy·kheʹ) isu ti mismo a parsua. Ti espiritu (ruʹach; pneuʹma) gagangay a tumukoy iti puersa ti biag ti sibibiag a parsua wenno kararua, nupay mabalin nga adda dadduma pay a kaipapanan dagitoy nga orihinal a Hebreo ken Griego a termino.

Ti mangipakita pay iti pagdumaan ti Griego a psy·kheʹ ken pneuʹma isu ti panangibinsabinsa ni apostol Pablo iti pannakapagungar dagiti Kristiano iti espiritu a biag, a masarakan iti umuna a suratna kadagiti taga Corinto. Ditoy paggidiatenna “daydiay pisikal [psy·khi·konʹ, iti literal, nainkararuaan]” ken “daydiay naespirituan [pneu·ma·ti·konʹ].” Gapuna, ipakitana a sakbay ti ipapatay dagiti Kristiano addaanda iti “nainkararuaan” a bagi, kas met laeng idi iti umuna a tao a ni Adan; nupay kasta, iti pannakapagungar dagita a napulotan a Kristiano, umawatda iti naespirituan a bagi a kas iti bagi ti naipadayag a ni Jesu-Kristo. (1Co 15:42-49) Nangaramid ni Judas iti umas-asping a panamaggidiat iti panangdakamatna iti “inaanimal a tattao [psy·khi·koiʹ, iti literal, nainkararuaan (a tattao)], nga awanan espiritualidad [iti literal, awanan iti espiritu (pneuʹma)].”​—Jud 19.

Ti Dios kas Addaan iti Kararua. Maigapu iti nadakamaten, agparang a dagiti kasuratan a sadiay ti Dios sawenna ti “kararuak” (Le 26:11, 30; Sal 24:4; Isa 42:1) ket sabali pay a pagarigan ti anthropomorphism, kayatna a sawen, nadeskribir ti Dios a kasla addaan iti pisikal ken natauan a galgalad tapno nalaklaka a matarusan, kas no maibaga a ti Dios addaan matmata, im-ima, ken dadduma pay. Babaen ti panangibagana iti ‘neʹphesh-ko,’ nalawag a ti kayat a sawen ni Jehova ket ti “bagik” wenno “ti personak.” “Ti Dios maysa nga Espiritu [Pneuʹma].”​—Jn 4:24; kitaenyo ti JEHOVA (Dagiti pannakailadawan ti kaaddana).