Ti “Septuagint”—Dakkel ti Usarna Idi ken Ita
MAYSA a naimpluensia nga Etiope ti agaw-awid idi manipud Jerusalem. Bayat a nakakaruahe nga agdaldaliasat iti desierto a dalan, sipipigsa a basbasaenna ti maysa a narelihiosuan a lukot. Nagdakkel ti epekto kenkuana ti pannakailawlawag dagiti sasao a basbasaenna nga uray la nagbaliw ti panagbiagna nanipud idi. (Aramid 8:26-38) Basbasaenna ti Isaias 53:7, 8 manipud iti kaunaan a patarus ti Biblia—ti Griego a Septuagint. Kadagiti naglabas a siglo, nagdakkel ti naaramidan dayta iti pannakairakurak ti mensahe ti Biblia isu a naawagan daytoy kas ti patarus ti Biblia a nangbalbaliw iti lubong.
Kaano ken iti sidong dagiti ania a kasasaad a naisagana ti Septuagint? Apay a kasapulan idi dayta a patarus? Ania ti dakkel a nakausaranna kadagiti naglabas a siglo? No adda man, ania ti maisuro ti Septuagint kadatayo ita?
Nairanta Para Kadagiti Judio a Griego ti Pagsasaoda
Idi 332 K.K.P., idi nagmartsa ni Alejandro a Dakkel nga agturong iti Egipto kalpasan a pinarmekna ti Tiro a siudad ti Fenicia, isu ket namatmatan kas manangispal. Impasdekna sadiay ti siudad ti Alexandria, ti sentro ti edukasion iti nagkauna a lubong. Gapu ta panggepna nga isaknap ti Griego a kultura kadagiti tattao nga agnanaed kadagiti nasakupna a daga, impasdek ni Alejandro ti kadawyan a Griego (Koine) iti intero a naglawa a teritoriana.
Idi maikatlo a siglo K.K.P., nagbalin ti Alexandria a pagnaedan ti adu a Judio. Nagindeg idiay Alexandria ti adu a Judio nga agnanaed kadagiti nadumaduma a kolonia iti ruar ti Palestina kalpasan ti pannakaidestieroda idiay Babilonia. Kasano kalaing dagidi a Judio iti Hebreo a pagsasao? Kuna ti Cyclopedia da McClintock ken Strong: “Pagaammo a kalpasan a nagsubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia, ti pannakaibasa dagiti libro ni Moises kadagiti sinagoga ti Palestina ket nailawlawag kadakuada iti pagsasao dagiti Caldeo gapu ta naglati ti pannakaammoda iti nagkauna a Hebreo a pagsasao . . . Dagiti Judio nga agnanaed idiay Alexandria nalabit basbassit pay ti pannakaammoda iti Hebreo a pagsasao; ti pamiliar kadakuada isu ti pagsasao a Griego iti Alexandria.” Agparang nga iti kasta a kasasaad idiay Alexandria, umiso laeng a maipatarus iti Griego a pagsasao ti Hebreo a Kasuratan.
Iti surat ni Aristobulus, maysa a Judio a nagbiag idi maikadua a siglo K.K.P., kunana nga adda bersion ti Hebreo a linteg a naipatarus iti Griego ken nakompleto bayat ti panagturay ni Ptolemy Philadelphus (285-246 K.K.P.). Nagduduma ti opinion no ania ti kayat a sawen ni Aristobulus iti “linteg.” Ipapan ti dadduma a tuktukoyenna laeng ti Pentateuko, idinto ta kuna ti dadduma a nalabit pampanunotenna ti intero a Hebreo a Kasuratan.
Aniaman kadagita, ipakita ti tradision nga agarup 72 a Judio nga eskolar ti nairaman iti umuna a naisurat a pannakaipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego. Idi agangay, nausar ti mas umiso a pattapatta a bilang a 70. Gapuna, ti bersion ket naawagan a Septuagint, kayatna a sawen “70,” ket naikkan iti tanda nga LXX, ti numero dagiti Romano para iti 70. Iti ngudo ti maikadua a siglo K.K.P., mabasan iti Griego a pagsasao ti amin a libro ti Hebreo a Kasuratan. Gapuna, ti nagan a Septuagint ket nagbalin nga awag iti intero a Hebreo a Kasuratan a naipatarus iti Griego.
Dakkel ti Usarna idi Umuna a Siglo
Ti Septuagint ket nasaknap nga inusar dagiti Judio a Griego ti pagsasaoda sakbay ken kabayatan ti panawen ni Jesu-Kristo ken dagiti apostolna. Adu kadagiti Judio ken proselita a naguummong idiay Jerusalem idi aldaw ti Pentecostes 33 K.P. ket naggapu iti distrito ti Asia, Egipto, Libya, Roma, ken Creta—dagiti lugar a Griego ti pagsasaoda. Awan duadua a nayugalida ti agbasa manipud iti Septuagint. (Aramid 2:9-11) Gapuna, napaneknekan a dakkel ti naaramidan daytoy a bersion iti pannakairakurak ti naimbag a damag idi umuna a siglo.
Kas pagarigan, idi kasarsaritana dagiti lallaki manipud Cirene, Alexandria, Cilicia, ken Asia, kinuna ni adalan nga Esteban: “Nagbaon ni Jose ket pinaayabanna ni Jacob nga amana ken dagiti amin a kabagianna manipud iti dayta a lugar [a Canaan], iti bilang a pitopulo ket lima a kararua.” (Aramid 6:8-10; 7:12-14) Ti Hebreo a teksto iti Genesis kapitulo 46 kunana a pitopulo ti bilang dagiti kabagian ni Jose. Ngem ti Septuagint inusarna ti bilang a pitopulo ket lima. Agparang a nagadaw ni Esteban iti Septuagint.—Genesis 46:20, 26, 27.
Iti panagdaliasat ni apostol Pablo iti Asia Menor ken Grecia bayat ti maikadua ken maikatlo a panagmisionerona, nangasaba iti adu a Gentil nga agbuteng iti Dios ken kadagiti “Griego a nagdaydayaw iti Dios.” (Aramid 13:16, 26; 17:4) Nasursuro dagitoy a tattao ti agbuteng iti Dios wenno agdayaw kenkuana gapu ta nakagun-odda iti pannakaammo maipapan kenkuana manipud iti Septuagint. Idi kinasabaanna dagiti Griego ti pagsasaoda a tattao, masansan nga agadaw wenno agibasar ni Pablo iti dadduma a paset dayta a patarus.—Genesis 22:18; Galacia 3:8.
Naglaon ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti agarup 320 a direkta a naadaw a sasao ken agdagup iti nalabit 890 a naadaw a sasao ken reperensia manipud iti Hebreo a Kasuratan. Kaaduan kadagitoy ket naibatay iti Septuagint. Kas resultana, dagiti sasao a naadaw iti dayta a patarus, saan a kadagiti Hebreo a manuskrito, ket nagbalin a paset ti naipaltiing a Kristiano a Griego a Kasuratan. Anian a nagpateg nga impormasion daytoy! Impadto ni Jesus a maikasaba ti naimbag a damag ti Pagarian iti amin a mapagnaedan a daga. (Mateo 24:14) Tapno maibanag dayta, ipalubos ni Jehova a maipatarus ti naipaltiing a Saona iti nadumaduma a lenguahe a mabasa dagiti tattao iti sangalubongan.
Dakkel ti Usarna Ita
Napateg ti Septuagint agingga ita ken maus-usar a mangipalgak kadagiti kamali dagiti taga kopia a mabalin a nainayon kadagiti Hebreo a manuskrito a nakopia idi agangay. Kas pagarigan, kuna ti salaysay ti Genesis 4:8: “Kalpasan dayta ni Cain kinunana ken Abel a kabsatna: [‘Mapanta idiay tay-ak.’] Gapuna naaramid a bayat nga addada idiay tay-ak, ni Cain dinuklosna ni Abel a kabsatna ket pinapatayna.”
Dagiti sasao a “mapanta idiay tay-ak” nga adda iti braket ket saan a nagparang kadagiti Hebreo a manuskrito a napetsaan manipud maikasangapulo a siglo K.P. Nupay kasta, nagparang dayta kadagiti mas daan a Septuagint a manuskrito ken iti sumagmamano a nagkauna a reperensia. Ti Hebreo a teksto kadagita a manuskrito ket addaan iti sao a masansan a mangirugi iti ebkas, ngem awan ti simmaruno a sasao. Ania ti mabalin a napasamak? Naglaon ti Genesis 4:8 iti dua nga agsaruno nga ebkas nga agngudo kadagiti sasao nga “idiay tay-ak.” Kuna ti Cyclopedia da McClintock ken Strong: “Ti Hebreo a para kopia ket nalabit nariro iti [agpada a] sasao . . . isu nga inikkatna ti dua nga ebkas.” No kasta, ti taga kopia mabalin a nalaktawanna ti maysa nga ebkas nga agngudo kadagiti sasao nga “idiay tay-ak.” Nalawag a ti Septuagint, agraman ti dadduma pay nga adda a mas daan a manuskrito, ket dakkel ti usarda iti panangtukoy kadagiti kamali kadagiti naud-udi a kopia ti Hebreo a teksto.
Iti sabali a bangir, adda met kamali dagiti kopia ti Septuagint, ket ti Hebreo a teksto ti pagibasaran no maminsan tapno makorehir ti Griego. Gapuna, ti panangidilig kadagiti Hebreo a manuskrito kadagiti Griego a manuskrito ken iti patarus ti dadduma a pagsasao makatulongda iti panangbirok kadagiti kamali agraman dagiti kamali dagiti taga kopia ket mangyegda iti pammatalged kadatayo nga umiso ti pannakaipatarus ti Sao ti Dios.
Dagiti kompleto a kopia ti Septuagint nga adda ita ket napetsaan iti maikapat a siglo K.P. Dagita a manuskrito ken dagiti naud-udi a kopia dida naglaon iti nagan ti Dios, a Jehova, nga irepresentar ti Hebreo a Tetragrammaton (YHWH). Dagita a kopia insukatda dagiti Griego a sao para iti “Dios” ken “Apo” iti aniaman a nagparangan ti Tetragrammaton iti Hebreo a teksto. Ngem agarup 50 a tawen ti napalabas, adda natakuatan idiay Palestina a nanglawlawag iti dayta a banag. Iti asideg ti lumaud nga aplaya ti Natay a Baybay, maysa a grupo nga agkabkabakab ti nakatakuat kadagiti pirsay ti maysa a nagkauna a lalat a lukot dagiti 12 a propeta (manipud ken Oseas agingga ken Malakias) a naisurat iti Griego. Napetsaan dagita a surat iti nagbaetan ti 50 K.K.P. ken 50 K.P. Kadagita a mas daan a pirsay, saan a nasukatan ti Tetragrammaton kadagiti Griego a sao a “Dios” ken “Apo.” Gapuna, napatalgedan a nausar ti nagan ti Dios iti nagkauna a Septuagint a bersion ti Kasuratan.
Idi 1971, naipablaak dagiti pirsay ti maysa a nagkauna a papiro a lukot (Fouad 266 a papiro). Ania ti ipalgak dagita a paset ti Septuagint, a napetsaan iti maikadua wenno umuna a siglo K.K.P.? Naitalimeng met kadagita ti nagan ti Dios. Dagita a nagkauna a pirsay ti Septuagint mangipaayda iti nabileg nga ebidensia a ni Jesus ken dagiti adalanna idi umuna a siglo ammoda ken inusarda ti nagan ti Dios.
Ita, ti Biblia ti kaaduan ti patarusna a libro iti intero a historia. Nasurok a 90 porsiento iti sangalubongan ti makabasa iti uray pasetna laeng iti bukodda a lenguahe. Nangnangruna nga agyamantayo iti umiso ti pannakaipatarusna iti moderno a lenguahe, ti Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan, a magun-odan ita a kompleto wenno iti pasetna, iti nasurok nga 40 a lenguahe. Ti New World Translation of the Holy Scriptures—With References ket naglaon iti ginasut a reperensia a footnote iti Septuagint ken iti dadduma a nagkauna a manuskrito. Pudno, agtultuloy ti Septuagint a makapainteres ken napateg kadagiti agad-adal iti Biblia iti kaaldawantayo.
[Ladawan iti panid 26]
Inlawlawag ni adalan a Felipe ti maysa a teksto a mabasa iti “Septuagint”
[Dagiti Ladawan iti panid 29]
Masansan a nagadaw ni apostol Pablo iti “Septuagint”