NEHEMIAS, LIBRO TI
Libro ti Hebreo a Kasuratan a ti kangrunaan a salsalaysayenna ket dagiti pasamak sakbay a nagbalin a gobernador ni Nehemias idiay Juda ken kabayatan dayta. (Ne 5:14; 13:6, 7) Iti panglukat a sasao daytoy a naipaltiing a salaysay, ti nadakamat a nagsurat ket “ni Nehemias nga anak ni Hacalias” (1:1); ket iti kaaduan a paset daytoy a libro, ti mismo a mannurat ti agisalsalaysay.
Tiempo a Saklawna ken Tiempo a Pannakaisuratna. Ti bulan ti Kislev (Nobiembre-Disiembre) iti nadakamat a maika-20 a tawen ket pangrugian daytoy historikal a salaysay. (Ne 1:1) Iti Nehemias 2:1, nabatad a daytoy a maika-20 a tawen ket isu ti maika-20 a tawen a panagturay ni Artaxerxes. Nalawag a ti maika-20 a tawen iti daytoy a kaso ket saan a mabilang a mangrugi iti Nisan (Marso-Abril), ta ti Kislev ti maika-20 a tawen ket saan nga umun-una ngem iti Nisan (nadakamat iti Ne 2:1) ti isu met laeng a maika-20 a tawen. Mabalin nga inaramat ni Nehemias ti bukodna a panagbilang ti panawen—a rinugianna a bilangen ti lunar a tawen iti bulan ti Tisri (Setiembre-Oktubre), ti bulan a bigbigen ita dagiti Judio kas pangrugian ti sibil a tawenda. Ti sabali pay a posibilidad ket nabilang ti panagturay ti ari manipud iti aktual a petsa nga isasagpatna iti trono. Posible daytoy nupay dagiti eskriba ti Babilonia intultuloyda a bilangen ti tawtawen ti panagturay ti Persiano nga ari sigun iti kaugalianda a Nisan-agingga-iti-Nisan a panagbilang, a kasta ti inaramidda sigun iti cuneiform a taptapida.
Ipakita ti mapagtalkan a historikal nga ebidensia ken ti kaitungpalan ti padto ti Biblia a ti nadakamat a Nisan iti maika-20 a tawen ti panagturay ni Artaxerxes ket agtinnag iti 455 K.K.P. (Kitaenyo ti PERSIA, DAGITI PERSIANO [Panagturay da Xerxes ken Artaxerxes].) Gapuna, ti Kislev nga umun-una ngem iti Nisan iti dayta a maika-20 a tawen ket agtinnag iti 456 K.K.P.; ket ti maika-32 a tawen ti panagturay ni Artaxerxes (ti maudi a petsa a nadakamat iti Nehemias [13:6]) ramanenna ti sumagmamano a paset ti 443 K.K.P. Ngarud, ti libro ti Nehemias saklawenna ti periodo manipud Kislev ti 456 K.K.P. agingga iti tiempo kalpasan ti 443 K.K.P.
Pimmanaw ni Nehemias manipud Jerusalem idi maika-32 a tawen ti panagturay ni Artaxerxes. Idi nagsubli, naammuanna a saan a supsuportaran dagiti Judio ti panagserbi dagiti papadi ken dagiti Levita, ket saanda metten nga al-alagaden ti linteg ti Sabbath. Adu kadakuada ti nangasawa iti ganggannaet a babbai, ket saan pay ketdi nga ammo dagiti nagbalin nga annakda ti agsao iti lenguahe dagiti Judio. (Ne 13:10-27) Ti kastoy a kakaro dagiti kasasaad ti mangipasimudaag a napaut a tiempo ti kaawan ni Nehemias. Ngem saan a masinunuo no kasano kabayag a nairingpas ni Nehemias ti libro a napanaganan iti naganna kalpasan ti 443 K.K.P.
Tumunos iti Dadduma Pay a Libro ti Biblia. Ti libro ti Nehemias itan-okna ni Jehova a Dios. Ipalgakna ni Jehova kas ti Namarsua (Ne 9:6; idiligyo ti Ge 1:1; Sal 146:6; Apo 4:11), maysa a Dios a sumungbat kadagiti napasnek a kararag dagiti adipenna (Ne 1:11–2:8; 4:4, 5, 15, 16; 6:16; idiligyo ti Sal 86:6, 7), ken ti Manangikanawa iti ilina (Ne 4:14, 20; idiligyo ti Ex 14:14, 25). Isu ket “Dios ti ar-aramid ti panangpakawan, managparabur ken naasi, nabannayat nga agunget ken naruay iti naayat a kinamanangngaasi” (Ne 9:17; idiligyo ti Nu 14:18), ti “Dios ti langlangit, ti Dios a naindaklan ken nakaam-amak, a mangsalsalimetmet iti tulag ken naayat a kinamanangngaasi kadagidiay mangay-ayat kenkuana ken mangsalsalimetmet kadagiti bilinna.”—Ne 1:5; idiligyo ti De 7:9, 10, 21.
Iti libro ti Nehemias, namin-adu a natukoy ti Linteg. Karaman a natukoy dagiti didigra nga ibunga ti kinasukir ken dagiti bendision nga iyeg ti panagbabawi (Le 26:33; De 30:4; Ne 1:7-9), dagiti panagpautang (Le 25:35-38; De 15:7-11; Ne 5:2-11), dagiti pannakiasawa nga aliansa kadagiti ganggannaet (De 7:3; Ne 10:30), dagiti Sabbath, pannakaluk-at manipud ut-utang (Ex 20:8; Le 25:4; De 15:1, 2; Ne 10:31), ti apuy iti altar (Le 6:13; Ne 10:34), ti Piesta dagiti Abong-abong (De 31:10-13; Ne 8:14-18), ken ti iseserrek dagiti Moabita ken Ammonita iti kongregasion ti Israel (De 23:3-6; Ne 13:1-3), kasta met dagiti apagkapullo, umuna a bungbunga, ken dagiti kontribusion.—Ex 30:16; Nu 18:12-30; Ne 10:32-39.
Ti sumagmamano a pasamak iti pakasaritaan a nailanad iti daytoy a libro ket masarakan met iti sabali pay a paset ti Hebreo a Kasuratan. (Ne 9:7-35; 13:26; idiligyo ti Ne 13:17, 18 iti Jer 17:21-27.) Ket ti pakasaritaan a nailanad iti dayta a salaysay natukoy met iti dadduma a teksto ti Biblia. Ti kapadasan ni Nehemias ken ti dadduma pay a Judio iti panangibangonda manen iti pader ti Jerusalem ket kapada ti nailanad iti Salmo 123 ken 129. (Ne 4:1-5, 9; 6:1-14) Tapno maaramid ti pagayatan ni Jehova, tinignayna ni Artaxerxes babaen ti panangipalubosna a mapatgan ti kiddaw ni Nehemias a mangbangon manen iti pader ti Jerusalem, ket kastoy ti pannakailadawanna iti Proverbio 21:1: “Ti puso ti maysa nga ari ket kas barbaresbes ti danum iti ima ni Jehova. Iti sadinoman a pakaragsakanna, iturongna dayta.”—Ne 2:4-8.
Agpada ti nailanad iti libro ti Esdras (2:1-67) ken ti libro ti Nehemias (7:6-69) a bilang dagiti naidestiero manipud nadumaduma a pamilia wenno balbalay a nagsubli a kadua ni Zorobabel manipud pannakaidestiero idiay Babilonia. Kadagitoy a salaysay, agtunos ti nailanad a bilang dagiti Israelita a nagsubli manipud pannakadestiero nga agdagup iti 42,360, malaksid pay kadagiti adipen ken kumakanta. (Esd 2:64; Ne 7:66) Nupay kasta, nagduma ti sumagmamano a nailanad a bilang ti tunggal pamilia wenno balay, ket ti dagup a bilang ti tunggal listaan ket nakurang a 42,360. Kunaen ti adu nga eskolar a dagitoy a panaggidiat ket maigapu iti biddut ti eskriba. Nupay saan a naan-anay a mailaksid daytoy a posibilidad, adda pay dadduma a rason dagita a panagduma.
Mabalin a nagduma a reperensia ti nagibatayan da Esdras ken Nehemias iti impormasion nga inlanadda. Kas pagarigan, mabalin a nagadaw ni Esdras iti dokumento a nakailanadan dagidiay nailista nga agsubli iti pagilianda, idinto ta nalabit nagkopia ni Nehemias manipud maysa a rekord a nakailanadan dagidiay aktual a nagsubli. Yantangay saan a napaneknekan ti dadduma a papadi ti kapuonan a nagtaudanda (Esd 2:61-63; Ne 7:63-65), nainkalintegan nga ipapan a kasta met laeng ti parikut ti adu a sabsabali pay nga Israelita. Gapu itoy, ti 42,360 ket mabalin a dagup a bilang ti tunggal pamilia agraman ti adu a sabsabali pay a saan a nakapaneknek iti kapuonanda. Ngem idi agangay, mabalin a natunton met laeng ti sumagmamano ti umiso a kapuonanda. Mabalin a dayta ti makagapu no apay nga agpada latta ti dagup a bilang.
[Kahon iti panid 495]
DAGITI TAMPOK TI NEHEMIAS
Dagiti pasamak a nainaig iti pannakaibangon manen dagiti pader ti Jerusalem ken iti pannakaikkat dagiti dakes nga aramid dagiti Judio
Saklawenna ti maysa a periodo a nangrugi nasurok a 80 a tawen kalpasan a nagsubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia
Mabangon manen dagiti pader ti Jerusalem iti laksid ti ibubusor
Idiay Susan, naammuan ni Nehemias a dadael pay laeng ti pader ti Jerusalem; inkararagna ti pannaranay ni Jehova, kalpasanna kiniddawna ken Ari Artaxerxes ti Persia a mapalubosan tapno bangonenna manen ti siudad ken ti pader dayta; immannugot ni Artaxerxes (1:1–2:9)
Idi dimteng ni Nehemias idiay Jerusalem, sinukimatna dagiti nadadael a pader iti rabii; kalpasanna imbagana kadagiti Judio ti panggepna a panagibangon manen (2:11-18)
Daytoy a panagibangon ket binusor dagiti ganggannaet a da Sanballat, Tobias, ken Gesem; umuna a rinabrabakda dagiti Judio, kalpasanna nagkukumplotda a bumusor iti Jerusalem; inarmasan ni Nehemias dagiti trabahador, ket intultuloyda ti nagibangon (2:19–4:23)
Napaay ti dakes a panggepda maibusor ken Nehemias, ket nairingpas ti pader iti 52 nga aldaw (6:1-19)
Nainaguraran ti pader; iti naaramid a seremonia, dua a koro ti panagyaman ti nagmartsa a dimmalan iti rabaw ti pader iti agsumbangir a direksion sada nagsabat iti templo; naadda ti dakkel a panagrag-o (12:27-43)
Nayurnos ti nadumaduma a bambanag mainaig iti Jerusalem
Idi nairingpasen ti pader, pinagbalin ni Nehemias a natalged ti Jerusalem babaen ti panangbangonna kadagiti ruangan ken nangituding kadagiti agaywan iti ruangan, kumakanta, ken Levita; dinutokanna da Hanani ken Hananias nga agaywan iti siudad (7:1-3)
Rinugian ni Nehemias nga aramiden ti rekord ti kapuonan dagiti umili; nasarakanna ti libro a nakailanadan ti kapuonan dagidiay nagsubli a kadua ni Zorobabel manipud Babilonia; saan a mabalin nga agannong ti papadi a saan a nakapasingked iti kapuonanda ken saanda a mabalin ti mangan ‘agingga a tumakder ti padi nga addaan iti Urim ken Tummim’ (7:5-73)
Bassit ti agnanaed ti Jerusalem, isu a babaen ti binnunot naituding nga agnaed iti siudad ti maysa nga indibidual iti kada sangapulo nga umili (7:4; 11:1, 2)
Panangikagumaan a mangpasayaat iti naespirituan a kasasaad dagiti Judio
Immanamong dagiti nabaknang a Judio nga isublida dagiti innalada manipud kadagiti immutang a napanglaw a kakabsatda, a di umiso a nangsingiranda iti patubo (5:1-13)
Iti maysa a panaguummong dagiti umili, binasa ni Esdras ti Linteg ket nakipaset ti dadduma a Levita a nangilawlawag iti dayta; nagsangit dagiti umili ngem naparegtada nga agrag-o agsipud ta nasantuan dayta nga aldaw; nagrag-oda met agsipud ta naawatanda ti naibasa kadakuada (8:1-12)
Iti sumaganad nga aldaw, naammuan dagiti umili ti maipapan iti panangrambak iti Piesta dagiti Abong-abong idi binasada ti Linteg; intungpalda dayta babaen ti panangrambakda iti piesta buyogen ti dakkel a panagrag-o (8:13-18)
Kalpasanna, adda naaramid a panagtataripnong nga iti dayta a gundaway impudno dagiti umili ti basbasolda kas maysa a nasion ken insalaysayda dagiti pannakilangen ni Jehova iti Israel; nagsapatada met a salimetmetanda ti Linteg, saanda a mangasawa iti ganggannaet, ken tungpalenda ti pagrebbengan a mangtaginayon iti templo ken kadagiti panagserbi iti dayta (9:1–10:39)
Kalpasan ti inagurasion ti pader, adda sabali pay a pannakaibasa ti Linteg iti sanguanan dagiti umili; idi naammuanda a saan a mapalubosan a sumrek dagiti Ammonita ken Moabita iti uneg ti kongregasion ti Dios, insinada ti “isuamin a naglalaok a bunggoy” manipud Israel (13:1-3)
Idi nagsubli ni Nehemias idiay Jerusalem kalpasan ti napaut a kaawanna, nakitana a dimmakes dagiti kasasaad; dinalusanna dagiti siled a panganan, imbilinna a maited dagiti apagkapullo tapno masuportaran dagiti Levita ken kumakanta, imbilinna met a masalimetmetan ti Sabbath, ken tinubngarna dagidiay nangasawa iti ganggannaet a babbai (13:4-30)