KAARRUBA, PADA A TAO

Ti tao nga agnanaed iti asideg, gayyem man wenno kabusor; wenno, iti naespirituan a panangmatmat, tao a mangiparparangarang iti ayat ken kinamanangngaasi iti sabsabali kas ibilin ti Kasuratan, uray pay no agnanaed iti adayo wenno saan a kabagian wenno katimpuyog. Ti maysa a Hebreo a sao a naipatarus kas “kaarruba” ket sha·khenʹ, nga adda pakainaiganna iti pakasarakan kadagiti tattao, ken ramanenna ti gagayyem ken kabkabusor; iti sumagmamano a kaso, naaramat ti “kabangibang” mainaig kadagiti disso nga adda iti asideg.​—Jer 49:18; Ru 4:17; Sal 79:4, 12.

Ti dadduma pay a nainaig a Hebreo a termino a naipatarus iti dadduma a konteksto kas “kaarruba” ket naiduma bassit ti kaipapananda ken ipaayandatayo iti nalawlawa a pamalatpatan kadagiti nadumaduma a relasion a nayebkas iti Hebreo a Kasuratan. Ti reʹaʽ kaipapananna ti “pada a tao, kadua, gayyem” ken mabalin nga agaplikar iti kinasinged ti relasion, ngem gagangay a tumukoy iti pada a tao wenno kailian, uray no nasinged a katimpuyog, agnanaed iti asideg wenno saan. Iti kaaduan kadagiti usarna iti Kasuratan, agaplikar dayta iti pada a kameng ti estado ti Israel wenno iti maysa nga agnanaed iti Israel. (Ex 20:16; 22:11; De 4:42; Pr 11:9) Ti kaipapanan ti ʽa·mithʹ ket “kadua” wenno “katimpuyog” ken masansan a naaramat mainaig iti daydiay pakilanglangenan ti maysa a tao maipanggep iti sumagmamano a banag. (Le 6:2; 19:15, 17; 25:14, 15) Ti qa·rohvʹ, a kaipapananna ti “asideg, nainaig,” adda pakainaiganna iti lugar, tiempo, wenno tattao; mabalin a mangipasimudaag iti nasingsinged a relasion ngem iti “kaarruba” ken naipatarus no dadduma kas “nasinged nga am-ammo.” (Ex 32:27; Jos 9:16; Sal 15:3; 38:11) Awan maymaysa nga Iloko a sao a makayebkas a naan-anay kadagitoy amin a kaipapanan.

Umasping iti dayta, iti Griego a Kasuratan adda tallo a sasao a naiduma bassit ti anagda ken gagangay a naipatarus a “kaarruba”: geiʹton, “maysa nga agnanaed iti isu met laeng a daga” (Lu 14:12; Jn 9:8); pe·riʹoi·kos, pangiladawan a sao a kaipapananna ti “agnanaed iti kabangibang,” naaramat kas nombre (pangadu ti pormana) iti Lucas 1:58; ple·siʹon, kaipapananna ti “asideg,” naaramat nga addaan iti artikulo a ho, iti literal, “daydiay asideg.” (Ro 13:10; Efe 4:25) Maipapan kadagitoy a Griego a sasao, kunaen ti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words: “[Dagitoy a sasao] nalawlawa ti saklawen ti kaipapananda ngem iti Ingles a sao a neighbour [Iloko, kaarruba]. Awan balbalay a naiwaraswaras kadagiti pagtalonan ti Palestina; dagiti umili ket naurnong kadagiti purok, a dagitoy ti paggapuanda a mapan agtrabaho ken pagawidanda kalpasanna. Ngarud ti tunggal paset ti biag ti sangakabbalayan ket inapektaran ti agkakapulapol a sangakaarrubaan. Nakalawlawa ngarud ti saklawen dagiti termino maipaay iti kaarruba. Makita daytoy manipud kadagiti kangrunaan a galad dagiti saguday ken annongen ti sangakaarrubaan kas nailanad iti Kasuratan, (a) manangtulong, kas pagarigan, . . . Lucas 10:36; (b) kinasinged, kas pagarigan, Lucas 15:6, 9 . . . Heb. 8:11; (c) kinapasnek ken kinasagrado, kas pagarigan, . . . Rom. 13:10; 15:2; Efe. 4:25; San. 4:12.”​—1981, Tomo 3, p. 107.

Dakes a Kaarruba. Nupay kasta, ti sumagmamano nga agnanaed iti asideg mabalin a dakesda a kaarruba, kas kadagiti kabangibang a nasion iti aglawlaw ti Israel. Idi a ti templo ti Jerusalem dinadael dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P., nagrag-o dagitoy a nasion, kas iti Edom, nga insukoda pay dagiti nagtalaw a Judio kadagiti kabusorda. (Sal 137:7; Ab 8-14; Mik 4:11) Natignay ti salmista a mangisurat: “Nagbalinkami nga um-umsien dagiti kaarrubami [pangadu a porma ti sha·khenʹ], uy-uyawen ken lalaisen dagidiay adda iti aglikmutmi.” Inkararagna: “Supapakam dagiti kaarrubami [pangadu a porma ti sha·khenʹ] iti mamimpito iti saklotda ti panangumsida a pinangumsida kenka.” Yantangay ‘agnanaed’ idi ni Jehova iti tengnga ti Israel, dagiti nasion a nangbusor iti ilina ket dinakamatna kas “amin a dakes a kaarrubak, a mangsagsagid iti pagtatawidan a sanikua nga impatagikuak iti ilik, ti Israel a mismo.”​—Sal 79:4, 12; Jer 12:14; idiligyo ti Sal 68:16.

Naibilin ti Panagayat iti Kaarruba, Wenno Pada a Tao. Ti intero a Biblia ibilinna ti panangiparangarang iti ayat, kinamanangngaasi, kinaparabur, ken manangtulong a kababalin. Ipakita dagitoy iti kaarruba wenno pada a tao, uray no agnanaed laeng iti asideg, katimpuyog, kadua, nasinged nga am-ammo, wenno gayyem. Imbilin ti Linteg: “Rebbeng nga ukomem ti katimpuyogmo [porma ti ʽa·mithʹ] buyogen ti kinahustisia. . . . Dika guraen ti kabsatmo ita pusom. Siguraduem a tubngaren ti katimpuyogmo, tapno saanka a makipagawit kenkuana iti basol . . . ket masapul nga ayatem ti padam a tao [porma ti reʹaʽ] a kas iti bagim.” (Le 19:15-18) (Iti Griego a Septuagint, ti Griego a sao a ho ple·siʹon ti nakaipatarusan ditoy ti sao a reʹaʽ.) Kinomendaran ni David ti tao a “saan a nangpardaya babaen iti dilana. Iti kaduana [porma ti reʹaʽ] awan inaramidna nga aniaman a dakes, ket awan panangumsi nga inyebkasna maibusor iti nasinged nga am-ammona [porma ti qa·rohvʹ].” (Sal 15:3) Naulit dagiti bilin, a kas iti saan a panangdangran iti pada a tao (reʹaʽ), kasta met ti saan a pananglais kenkuana wenno panangtarigagay iti aniaman a kukuana.​—Ex 20:16; De 5:21; 27:24; Pr 14:21.

Kinuna ni apostol Pablo: “Ti agayat iti padana a tao natungpalna ti linteg.” Kalpasanna, imbinsabinsana ti sumagmamano kadagiti bilin ti Linteg sana ingngudo: “ken aniaman a sabali pay a bilin ti adda, magupgop iti daytoy a sao, nga isu ti, ‘Masapul nga ayatem ti padam a tao [ple·siʹon] a kas iti bagim.’ Ti ayat di agaramid iti dakes iti padana a tao [ple·siʹon]; gapuna ti ayat isu ti kaitungpalan ti linteg.” (Ro 13:8-10; idiligyo ti Ga 5:14.) Ti bilin nga ayaten ti pada a tao a kas iti bagi ket awagan ni Santiago iti “naarian a linteg.”​—San 2:8.

Maikadua a kadakkelan a bilin. Maysa a Judio ti nangyimtuod, “Ania ti naimbag a masapul nga aramidek tapno makagun-odak iti agnanayon a biag?” Tinarigagayanna met nga ammuen no ania a bilbilin ti tungpalen. Kas sungbat, dinakamat kenkuana ni Jesus ti lima kadagiti Sangapulo a Bilin ket innayonna ti pammilin iti Levitico 19:18, a kinunana: “Masapul nga ayatem ti padam a tao [ple·siʹon] a kas iti bagim.” (Mt 19:16-19) Imbilangna met daytoy a pammilin kas ti maikadua a kapatgan iti Linteg​—maysa kadagiti dua a nagpannurayan ti intero a Linteg ken dagiti Mammadto.​—Mt 22:35-40; Mr 12:28-31; Lu 10:25-28.

Asino ti padak a tao? Idi a ti sabali pay a tao, a magagaran a mangpaneknek a nalinteg ti bagina, inyimtuodna: “Asino a pudpudno ti padak a tao [ple·siʹon]?” pinauneg met ni Jesus ti panangtagipateg dagiti agdengdengngeg kenkuana iti kaipapanan ti sao a ple·siʹon. Iti pangngarig ni Jesus maipapan iti naasi a Samaritano, inggunamgunamna nga uray pay no ti maysa ket agnanaed iti adayo, wenno isu ket saan a kabagian wenno katimpuyog, ti pudpudno a pada a tao isu daydiay mangiparangarang iti ayat ken kinamanangngaasi iti sabali kas ibilin ti Kasuratan.​—Lu 10:29-37.

Iti Estado ti Israel. Iti Hebreo 8:11, maysa a porma ti Griego a sao a po·liʹtes, “kailian,” ti agparang iti kaaduan a Griego a teksto; iti sumagmamano a naudi a manuskrito, mabasa ti ple·siʹon. Ditoy, nagadaw ni Pablo manipud iti padto ti pannakaisubli a nailanad iti Jeremias 31:34 ken naisawang kadagidiay adda iti estado ti Israel: “‘Ket saandanton a mangisuro tunggal maysa iti kaduana [porma ti reʹaʽ] ken tunggal maysa iti kabsatna, a kunkunana, “Ammuenyo ni Jehova!” ta isuda amin am-ammodakto, manipud iti kababassitan kadakuada agingga a mismo iti kadadakkelan kadakuada,’ kuna ni Jehova.” Iyaplikar dayta ni Pablo iti naespirituan a “nasantuan a nasion,” ti “Israel ti Dios,” a kunkunana: “Ket saandanton a pulos mangisuro tunggal maysa iti kailianna ken tunggal maysa iti kabsatna . . . ”

Pammatigmaan Manipud iti Proverbio. Nupay naibilin a ti maysa a tao tulonganna ti kaarrubana ken ayatenna, kaskasdi a masapul nga agannad a saanna a gandaten ti agbalin a nakasingsinged a katimpuyog ti kaarrubana wenno padana a tao​—tapno maliklikan ti pananggundaway wenno panagpannuray lattan kenkuana. Ti proverbio iyebkasna daytoy a kapanunotan iti kastoy a wagas: “Pagbalinem a manmano ti kaadda ti sakam iti balay ti padam a tao [porma ti reʹaʽ], tapno saan a mauma kenka ket pudno unay a guraennaka.”​—Pr 25:17.

Nupay kasta, ti pammati ken panagtalek iti maysa a kadua, ken ti pannakaiparbeng ti iyaawag iti kasta a tao iti tiempo ti panagkasapulan ket naibalakad iti Proverbio: “Saanmo a baybay-an ti bukodmo a kadua wenno ti kadua ni amam, ket dika sumrek iti balay ti bukodmo a kabsat iti aldaw ti pannakadidigram. Nasaysayaat ti kaarruba [sha·khenʹ] nga adda iti asideg ngem iti kabsat nga adda iti adayo.” (Pr 27:10) Ditoy, agparang nga ibagbaga ti mannurat a ti maysa a nasinged a gayyem ti pamilia ket maipateg ken rebbeng a pangnamnamaan iti tulong imbes a ti maysa nga asideg unay a kabagian, a kas iti kabsat. Nasaysayaat ti kadua ti pamilia nga adda iti asideg ngem iti kabsat nga adda iti adayo ta mabalin a dayta a kabsat saan a madadaan wenno awan pay ketdi iti mainugot a kasasaad a mangipaay iti tulong.