LIBRO

Ti Hebreo a sao a seʹpher (libro; surat) ket nainaig iti berbo a sa·pharʹ (agbilang) ken iti nombre a so·pherʹ (eskriba; managkopia). (Ge 5:1; 2Sm 11:15; Isa 29:12; 22:10; Uk 5:14; Ne 13:13) No mausar mainaig kadagiti opisial a surat, naipatarus ti seʹpher kas “naisurat a dokumento” wenno “kasuratan.” (Est 9:25; Jer 3:8; 32:11) Biʹblos ti Griego a termino maipaay iti “libro”; ti pangbassit a pormana a bi·bliʹon (iti literal, bassit a libro) ket naipatarus a “libro,” “kasuratan,” ken “lukot.” (Mr 12:26; Heb 9:19, Int; Mt 19:7; Lu 4:17) Ti sao a “Biblia” nagtaud kadagitoy a Griego a sao.​—Kitaenyo ti BIBLIA.

Ti nagkauna a “libro” ket mabalin a maysa a tapi wenno koleksion ti taptapi a naaramid iti pila, bato, allid, kayo a nakalupkopan iti allid, metal, marfil, wenno nalabit uray ti sumagmamano a ribak (ostracon). Dagiti lukot (rolio) a sinuratan ti ima ket buklen ti napagsisilpo a piliego a papiro, pergamino (lalat ti an-animal, kas kadagiti karnero ken kalding), wenno napimpino a material a vellum, (naaramid iti lalat dagiti urbon a kigaw a baka), ken idi agangay, lienso, ken papel a lienso. Kamaudiananna, ti libro nagbalin a koleksion dagiti agtutuon a nakupin a piliego a sinuratan ti ima wenno naimaldit. Nagalutan, nadait, napigketan, nasarait, wenno napagkakapet pay ketdi a sangsangkamaysa dagitoy a piliego tapno mabukel ti napagmaymaysa a tomo.

Gagangay a nasuratan dagiti lukot iti maysa laeng a parupa (no lalat, ti parupa a sigud nga ayan dagiti dutdot). No dadduma, ti material a pagsuratan nailukot iti maysa a pedaso ti kayo. Ti agbasa mangrugi iti maysa nga ungto, nga iggamanna ti lukot iti makannigid nga imana ken ilukot dayta ti makannawan nga imana (no agbasbasa iti Hebreo; ngem baliktad no agbasbasa iti Griego). No atiddog ti nakaisuratan ti rekord, mabalin a mailukot dayta iti dua a pedaso ti kayo, a makitkita ti makintengnga a paset ti teksto no alaen a basaen. Gapuna, ti sao a “tomo,” a naadaw iti Latin a sao a tomus ken iti Griego a sao a tómos, kaipapananna ti “lukot.”

Ti gagangay a rukod dagiti piliego a nausar iti panagaramid kadagiti lukot ket 23 agingga iti 28 cm (9 agingga iti 11 pul.) a kaatiddog ken 15 agingga iti 23 cm (6 agingga iti 9 pul.) a kaakaba. Napagsasaip ti sumagmamano kadagitoy a piliego babaen iti pigket. Nupay kasta, dagiti piliego ti Dead Sea Scroll ti Isaias, iti maikadua a siglo K.K.P., sangsangkamaysa a nadait iti lienso a sinulid. Dayta a lukot ket naaramid iti 17 a pedaso ti pergamino a 26.2 cm (10.3 pul.) ti promedio a katayagda ken nagduduma ti kaakabada manipud agarup 25.2 cm (gistay 10 pul.) agingga iti 62.8 cm (agarup 25 pul.), a 7.3 m (24 pie) ti dagup a kaatiddogna iti agdama a kasasaadna. Ti gagangay a kaatiddog ti lukot idi tiempo ni Pliny (nalabit dagidiay mailaklako) ket 20 a piliego. Ti maysa a papiro a lukot iti Egipto (naawagan Harris Papyrus) a nakailanadan ti pakasaritaan ti panagturay ni Ramses III ket agatiddog iti 40.5 m (133 pie). Ti Ebanghelio ni Marcos mabalin a nagkasapulan iti rolio a 5.8 m (19 pie) ti kaatiddogna; ti Ebanghelio ni Lucas, agarup 9.5 m (31 pie).

Natabas dagiti pingir ti lukot, napalamuyot babaen iti bagiing a bato, ken namarisan (kaaduanna a nangisit). Ti lukot naisawsaw iti lana ti sedro tapno masaluadan manipud kadagiti insekto. Gagangay a nasuratan ti maysa laeng a parupa ti lukot malaksid no adda pay impormasion a saan a malaon ti makin-uneg a parupa. Iti dayta a kaso, ti dadduma a surat mabalin a maikabil iti makinruar a parupa, wenno iti bangir a parupa. Dagiti lukot a nakailanadan dagiti panangukom a nasirmata da mammadto Ezequiel ken Zacarias ken ni apostol Juan ket nasuratan iti agsumbangir a parupa. Mangipasimudaag daytoy a dagita a panangukom ket dakkel, nasaknap, ken nadagsen.​—Eze 2:10; Zac 5:1-3; Apo 5:1.

Dagiti napateg a dokumento ket naselioan iti sangkatukel a pila wenno allid nga addaan iti lamma ti selio ti nangisurat wenno nangaramid, kalpasanna naigalut dayta iti dokumento. Iti sirmata, nakita ni apostol Juan ti maysa a lukot nga addaan pito a selio, a nayawat iti Kordero babaen iti daydiay adda iti trono.​—Apo 5:1-7.

Dagiti immun-una a lukot agparang nga addaanda iti agarup uppat a binatog iti kada binulong, idinto ta dagiti naud-udi a lukot gagangay a naglaonda iti maysa a binatog. Ti lukot ni Jeremias ket buklen dagiti “binatog ti panid.” Apaman a naibasa ti tallo wenno uppat a binatog, pinirsay ni Ari Jehoiaquim dayta a paset ti lukot ket impuruakna iti apuy. (Jer 36:23) Ti 17 a pedaso ti Dead Sea Scroll ti Isaias aglaon iti 54 a binatog ti teksto, nga addaan promedio nga agarup 30 a linia iti kada binatog.

Inaramat dagiti Israelita ti lukot a porma ti libro agingga idi panawen ti kongregasion Kristiano. Nupay no dadduma naawaganda iti libro, aktual a lukot ti porma dagiti rekord nga adda kadagiti kadaanan a pagitalimengan ti dokumento ti Israel ken Juda kasta met dagiti naipaltiing a surat dagiti mammadto ni Jehova.​—1Ar 11:41; 14:19; Jer 36:4, 6, 23.

Ti maysa a panagrang-ay kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia isu ti pannakaaramid dagiti sinagoga. Iti tunggal sinagoga, nasalimetmetan ken naaramat dagiti lukot ti Sagrado a Kasuratan, ket tunggal Sabbath a naibasa dagita iti publiko. (Ara 15:21) Ni Jesus a mismo nagbasa manipud iti kasta a kita ti lukot, nalabit daydiay umasping iti Dead Sea Scroll ti Isaias.​—Lu 4:15-20.

Codex. Agparang a dagiti Kristiano kangrunaanna a nagaramatda iti rolio wenno lukot a porma ti libro agingga idi agarup ngudo ti umuna a siglo K.P. Insurat ni apostol Juan ti Apocalipsis idi agarup 96 K.P., ket ti libro maawagan a mismo iti lukot iti kapitulo 22, bersikulo 18 ken 19. Ngem nadagsen unay ti lukot a porma ti libro. Kalpasan ti panagbalbaliw ti codex manipud kuaderno a napagbalin a libro, nabatad a nasaysayaat ti codex no idilig iti nabayagen a lukot. Kas pagarigan, mabalin a kasapulan ti lukot nga addaan kaatiddog a 31.7 m (104 pie) tapno umanay dagiti uppat nga Ebanghelio, idinto ta ti maysa a namsek a codex malaonna amin dagita. Malaksid iti dayta, nain-inut ti codex agsipud ta mabalin a suratan ti agsumbangir a parupa ti maysa a panid. Maysa pay, agserbi dagiti akkub kas nagsayaat a pangsalaknib kadagiti linaonna, ket sidadaras a masarakan ti nadumaduma a sasao no idilig kadagiti lukot a nagrigat nga ukraden.

Iti kinapudnona saan a kombeniente, gistay pay ketdi imposible, ti nadaras a panangsapul iti partikular a sasao iti maysa a dakkel a lukot. Adda dagiti pasimudaag a madagdagus nga inawat dagiti Kristiano ti panagaramat iti codex, wenno binulong a libro, agsipud ta interesadoda a mangikasaba iti naimbag a damag kasta met a kinonsulta ken tinukoyda ti adu a reperensia iti Kasuratan iti panagadalda iti Biblia ken iti panangasabada.

Maipapan iti kinapudno a dagiti Kristiano ti kangrunaan a nangaramat iti binulong a libro, no saan ket nga isuda ti nangpartuat iti dayta, kunaen ni Propesor E. J. Goodspeed iti librona a Christianity Goes to Press (1940, p. 75, 76): “Iti nagkauna nga iglesia adda dagiti tattao a nakabigbig iti napateg nga ak-akmen ti panagipablaak iti Griego-Romano a lubong. Gapu iti regtada a mangirakurak iti Nakristianuan a mensahe iti daydi a lubong, inusarda ti amin a pamay-an ti panagipablaak, saan laeng a dagiti kadaanan ken nabayagen a maar-aramat, no di ket dagiti kabaruan ken karang-ayan, ket naan-anay nga inusarda dagita iti panangirakurakda iti Kristianismo. Iti panangaramidda iti daytoy, inrugida ti nasaknap a panagaramat iti binulong a libro, a sapasapen a maus-usar ita. Saan a nakarikrikut ken nalimed a misterio ti insuratda nga ebanghelio, no di ket banag a masapul a maiwaragawag iti tuktok ti balbalay, ket imbaklayda kas trabaho ti panangtungpal iti daan a pagsasao dagiti mammadto, ‘Ibunannag ti naimbag a damag.’ Siempre, dakkel a banag ti pannakaisurat ti tunggal ebanghelio, ngem ti pannakaummong dagita agraman ti pannakaipablaakda kas maysa a koleksion ket nagpaiduma unay a gapuanan ken gistay kas kapateg ti pannakaisurat ti sumagmamano kadagita.”​—Kitaenyo met ti Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 3, p. 922.

Maibatay iti maysa a diskurso ni Propesor Sanders (naipablaak iti University of Michigan Quarterly Review, 1938, p. 109), ilanad ni Propesor Goodspeed iti librona (p. 71) ti maysa a listaan a mamagdilig kadagiti natakuatan a klasikal ken Nakristianuan a libro manipud maikadua, maikatlo, ken maikapat a siglo K.P., mainaig iti bilang ti pirpirsay dagiti libro a lukot ken codex, wenno binulong a libro, a nasarakan iti tunggal grupo:

Maipapan kadagiti nagkauna a Kristiano a managipablaak kadagiti libro, itultuloy a kunaen ni Propesor Goodspeed (p. 78): “Idi panawenda, saanda a maudi no maipapan iti kasta a bambanag, no di ket narangrang-ayda pay, ket tinulad ida dagiti managipablaak kadagiti simmaganad a siglo.” Kinunana pay (p. 99): “Gapu iti pannakaipablaak ti Biblia, nairugi ti panangaramat iti binulong a libro iti literatura idi maikadua a siglo, ket ti pannakaipablaak ti Biblia ti nakaigapuan ti pannakaimbento ti panagimprenta.”

Isingasing ni Propesor Goodspeed (p. 81): “Gapu iti makapainteres a sasao iti II Tim. 4:13 nga ‘Itugotmo . . . dagiti libro, nangnangruna dagiti pergamino,’ (ti Griego a sasao ket biblia, membranas) agduadua ti maysa no ti biblia tukoyenna dagiti lukot ti kasuratan dagiti Judio, ken no ti membranai tukoyenna dagiti nabarbaro a binulong a libro a namunganay kadagiti Kristiano​—dagiti ebanghelio ken ni Pablo. Ti argumento ni Propesor Sanders sibibileg nga ipasimudaagna nga iti amianan ti Mediteraneo, dagiti damo a binulong a libro mabalin a naaramid iti pergamino.”

Dagiti “Palimpsest.” Gapu ta nangina wenno agkurang dagiti material a pagsuratan, no dadduma naulit a nausar dayta. No dadduma nakuskos ti linaon dagiti manuskrito tapno maikkat ti orihinal a naisurat, nupay saan a naan-anay a napunas dagita; naaramat pay ti espongha, wenno ti nadumaduma a sangkap. Iti papiro, naaramat ti espongha no nabasa pay laeng ti tinta; ngem no saan, naugedan ti daan a surat, wenno ti likud ti material naaramat a pagsuratan. Iti sumagmamano a palimpsest (material a pagsuratan a naulit-ulit a naaramat), gapu iti kasasaad ti atmospera ken iti dadduma pay a kasasaad, nalawag pay laeng a mabasa ti orihinal a surat. Karaman kadagitoy ti sumagmamano a manuskrito ti Biblia, a ti maysa a nalatak isu ti Codex Ephraemi (nalabit naisurat idi maika-12 a siglo) a sigud a nakaisuratan ti maysa a kapaset ti Hebreo ken Griego a Kasuratan (maipagarup a naisurat idi maika-5 a siglo K.P.).

Dadduma Pay a Libro a Natukoy iti Biblia. Adda sumagmamano a di naipaltiing a libro a natukoy iti Biblia. Ti sumagmamano kadagitoy ket nagadawan dagiti napaltiingan a mannurat. Agparang a ti dadduma ket periodiko a nagupgop manipud kadagiti rekord ti estado. Karaman kadagita dagiti sumaganad:

Libro ti Gubgubat ni Jehova. Daytoy a libro ti nagadawan ni Moises iti Numeros 21:14, 15, ket sigurado a maysa a mapagtalkan a rekord, wenno pakasaritaan, ti gubgubat ti ili ti Dios. Mabalin a nangrugi daytoy iti naballigi a pannakigubat ni Abraham maibusor iti uppat a nagaaliansa nga ar-ari a nangkautibo ken Lot ken ti pamiliana.​—Ge 14:1-16.

Libro ni Jasar. Nadakamat daytoy a libro iti Josue 10:12, 13, a dayta a teksto tukoyenna ti kiddaw ni Josue nga agintek ti init ken ti bulan bayat ti pannakirupakna kadagiti Amoreo, ken iti 2 Samuel 1:18-27, a mangilanad iti maysa a daniw, a naawagan “Ti Bai,” maysa a dung-aw kada Saul ken Jonatan. Gapuna naipagarup a ti libro ket koleksion dagiti daniw, kankanta, ken dadduma pay a surat. Napateg la ketdi dagitoy iti panagadal iti pakasaritaan ken sisasaknap a naiwaras kadagiti Hebreo.

Dadduma pay a surat mainaig iti pakasaritaan. Ti dadduma pay a di naipaltiing a surat mainaig iti pakasaritaan ket natukoy kadagiti libro ti Ar-ari ken Cronicas, a ti maysa isu ti “libro dagiti pasamak iti al-aldaw ti ar-ari ti Israel.” (1Ar 14:19; 2Ar 15:31) Katupagna ti “libro dagiti pasamak kadagiti tiempo ti ar-ari ti Juda” maipaay iti ar-ari ti makin-abagatan a pagarian, mangrugi ken Rehoboam nga anak ni Solomon. Natukoy dayta iti 15 a daras. (1Ar 14:29; 2Ar 24:5) Ti sabali pay a rekord maipapan iti panagturay ni Solomon ket nadakamat iti 1 Ar-ari 11:41 kas “libro dagiti pasamak ni Solomon.”

Iti pananggupgop ken panangisurat ni Esdras kadagiti Cronicas kalpasan ti pannakaidestiero, di kumurang a 14 a daras a tukoyenna ti dadduma pay a gubuayan, pakairamanan ti “Libro ti Ar-ari ti Israel,” ti “salaysay dagiti pasamak iti al-aldaw ni Ari David,” ken ti “Libro ti Ar-ari ti Juda ken ti Israel.” (1Cr 9:1; 27:24; 2Cr 16:11; 20:34; 24:27; 27:7; 33:18) Tinukoy met ni Esdras ti sumagmamano a libro dagiti immun-una a napaltiingan a mannurat. (1Cr 29:29; 2Cr 26:22; 32:32) Kunaen ni Esdras a ti dadduma a mammadto ni Jehova nangaramidda kadagiti naisurat a rekord a saan a naitipon iti naipaltiing a Nasantuan a Kasuratan. (2Cr 9:29; 12:15; 13:22) Dinakamat ni Nehemias ti “libro ti paspasamak dagiti tiempo.” (Ne 12:23) Nadakamat iti Biblia dagiti rekord ti gobierno ti Persia. Nairaman kadagitoy ti damdamag maipapan kadagiti panagserbi a naipaay iti ari, kas iti panangibutaktak ni Mardokeo iti maysa a gandat a panangpapatay.​—Esd 4:15; Est 2:23; 6:1, 2; 10:2.

Ti masirib a mannurat ti Eclesiastes mamakdaar maibusor iti awan patinggana a panagaramid kadagiti libro a gapuanan ti nailubongan a panagrasrason ken maibusor iti nadiosan a sirib, dagiti libro a saan a mangyukuok iti panagbuteng iti pudno a Dios ken iti panangsalimetmet kadagiti bilinna. (Ec 12:12, 13) Adda kakasta a libro a nasarakan idiay Efeso, a nagrairaan ti espiritismo ken demonismo. Kalpasan ti pannakaikasaba ti naimbag a damag maipapan ken Kristo, dagidiay namati inyegda dagiti libroda maipapan iti panagsalamangka ket sipapanayag a pinuoranda dagita, a ti pattapatta a gatadda ket 50,000 a kapisi ti pirak (no denario, $37,200).​—Ara 19:19.

Nailanad iti Exodo 17:14 ti bilin ni Jehova a ti panangukomna maibusor iti Amalek maisurat iti “libro,” a mangipasimudaag a dagiti surat ni Moises (ti pagaammo a naipaltiing nga umuna a sursurat) ket maisursuraten idi 1513 K.K.P.

Ti dadduma pay a panangtukoy iti Biblia wenno iti paspaset dayta isu ti: “Ti libro ti tulag,” nalawag a linaonna ti paglintegan a nailanad iti Exodo 20:22 agingga iti 23:33 (Ex 24:7); ken “ti lukot ti libro,” ti Hebreo a Kasuratan.​—Heb 10:7.

Piguratibo nga Usar. Sumagmamano a daras a nausar ti “libro” iti piguratibo a pamay-an, kas iti sasao a “librom [wenno, libro ti Dios]” (Ex 32:32), “libro a pakalaglagipan” (Mal 3:16), ken “libro ti biag” (Fil 4:3; Apo 3:5; 20:15). Agparang nga agpapada amin dagitoy, kayatna a sawen, aminda ket “libro” a pakalaglagipan a kukua ti Dios maipaay iti panggep a pananggunggona iti agnanayon a biag (idiay langit wenno ditoy daga) kadagidiay naisurat ti nagnaganda iti dayta. Nabatad nga adda kondision ti pannakailanad dagiti nagan iti “libro” ti Dios, yantangay ipatuldo ti Kasuratan a ti nagan ti maysa a tao mabalin a ‘mapunas’ iti dayta. (Ex 32:32, 33; Apo 3:5) Gapuna, no laeng agtultuloy a matalek ti maysa a tao, agtalinaed ti naganna iti dayta a libro.​—Kitaenyo ti BIAG.

[Tsart iti panid 145]

—

KLASIKAL

NAKRISTIANUAN

Siglo

Lukot

Codex

Lukot

Codex

II

—

—

1?

4

III

291

20

9?

38

IV

26

49

6?

64