FILISTIA, DAGITI FILISTEO

Daytoy a lugar sinaklawna ti rehion a mangrugi iti maysa a disso iti asideg ti Joppe iti amianan agingga iti Gaza iti abagatan. Adda dayta iti igid ti Baybay Mediteraneo, ket agarup 80 km (50 mi) (Ex 23:31) ti kaatiddogna ken agarup 24 km (15 mi) ti kaakabana. “Ti baybay dagiti Filisteo” ket nalawag a tumukoy iti paset ti Mediteraneo a nagpaay kas beddeng iti igid ti baybay ti Filistia. Dagiti bunton ti kadaratan iti igid ti baybay ket nakalawlawa ti saknapanda iti takdang, a no dadduma agingga iti nasurok nga 6 km (3.5 mi). Malaksid iti daytoy, nadam-eg ti rehion ket agtubo sadiay ti bukbukel, kaolibuan, ken agbunga a kaykayo.

Bayat ti kaaduan a paset ti panawen ti Hebreo a Kasuratan, nagnaed dagiti Filisteo iti tanap iti igid ti baybay ken maysada kadagiti napeklan a kabusor ti Israel. (Isa 9:12; 11:14) Dagiti Filisteo ket tattao a di nakugit (2Sm 1:20) ken nagdaydayawda iti adu a didiosen (Uk 16:23; 2Ar 1:2; kitaenyo ti BAAL-ZEBUB; DAGON). Gapu ta mamatida iti an-anito, immumanda iti papadi ken mammadles no mangaramidda kadagiti pangngeddeng. (1Sm 6:2; idiligyo ti Isa 2:6.) Ket no mapan makibakal dagiti mannakigubatda, agawitda kadagiti idolo ti didiosda. (2Sm 5:21) Dagiti siudad ti Gaza, Ascalon, Asdod, Ekron, ken Gat ket masarakan iti las-ud ti dagada a pagaammo kas Filistia. (Ex 15:14; Sal 60:8; 87:4; 108:9; Isa 14:29, 31) Iti sinigsiglo, tunggal maysa kadagitoy a siudad ket inturayan ti maysa nga aliado nga apo.​—Jos 13:3; 1Sm 29:7; kitaenyo ti ALIADO NGA APPO.

Pakasaritaan. Naggapu dagiti Filisteo iti isla ti Creta (kadawyan a maikunkuna nga isu met laeng ti Caftor), nupay saanna a kayat a sawen a dayta ti orihinal a taengda, idi immakarda iti igid ti baybay ti Canaan. (Jer 47:4; Am 9:7; kitaenyo ti CAFTOR; CRETA.) Saan a masigurado no kaano a nangrugi daytoy nga iyaakar. Nupay kasta, idi pay tiempo ni Abraham ken ti anakna a ni Isaac, agnanaeden dagiti Filisteo idiay Gerar nga adda iti makin-abagatan a Canaan. Addaanda idi iti ari, ni Abimelec, ken iti maysa a buyot nga idadauluan ti maysa nga agnagan Ficol.​—Ge 20:1, 2; 21:32-34; 26:1-18; kitaenyo ti ABIMELEC Num. 1 ken 2.

Adda dagiti sumupiat kadagiti nadakamat iti Genesis a panagnaed dagiti Filisteo idiay Canaan, nga ikalinteganda a nangrugi laeng a nagyan sadiay dagiti Filisteo idi maika-12 a siglo K.K.P. Ngem awan natibker a pakaibatayan daytoy nga isusupiat. Kunaen ti New Bible Dictionary nga inurnos ni J. Douglas (1985, p. 933): “Yantangay saan a nadakamat dagiti Filisteo kadagiti di Biblikal a kitikit agingga idi maika-12 a siglo K.K.P., ken awan agparang nga arkeolohikal a tedtedda a nainaig kadakuada sakbay daytoy a tiempo, ibilang ti adu a komentarista a dagiti pannakadakamat dagiti Filisteo bayat ti periodo dagiti patriarka ket di maitunos iti kronolohia.” Nupay kasta, tapno maipakita a di umiso ti kasta a kapanunotan, naidatag ti ebidensia a dimmakkelen ti saklaw ti panagkomersio iti Aegeano idi pay agarup maika-20 a siglo K.K.P. Naipatuldo a ti di pannakadakamat ti maysa a grupo ti tattao kadagiti kitikit ti dadduma a nasion gapu laeng ta di unay nalatak ket saanna a kayat a sawen a di pulos naadda dayta a bunggoy. Kastoy ti konklusion a nagtengan ti New Bible Dictionary: “Awan ti rason no apay a kunaen a ti babassit a grupo dagiti Filisteo ket saan a karaman kadagidi nagkauna nga agtagtagilako iti Aegeano, a saanda unay a nalatak tapno mapaliiw dagiti daddadakkel nga estado.”

Idi a ti Israel pinanawanna ti Egipto idi 1513 K.K.P., pinili ni Jehova a saanna nga iturong dagiti Israelita iti dalan a lumasat iti Filistia (ti kaasitgan a ruta manipud Egipto nga agturong iti Naikari a Daga), amangan no maupayda gapu iti dagus a pannakigubat ket ikeddengda ti agsubli idiay Egipto. (Ex 13:17) Nalabit saan a matmatan dagiti Filisteo ti isusungad ti minilion nga Israelita kas kadawyan a panaglasat dagiti umili ti sabali a nasion, a gagangay a dimmalan iti dagada. Maysada idin a naipasdek nga ili, idinto ta ti rehion ti Sinai a nangiturongan ni Jehova iti Israel ket kaaduanna a pagnanaedan dagiti agakar-akar a tribu ken adu met ditoy ti di pay napagyanan a lugar a mabalin a serken ti Israel a saanda a dagus makaparnuay iti riribuk.

Idi tiempo a bingaybingayen ni lakayen a Josue ti daga iti laud ti Jordan, ti panagparmek ket saan pay a dimmanon kadagiti teritoria dagiti Filisteo. (Jos 13:2, 3) Nupay kasta idi agangay, dagiti lallaki ti Juda kinautiboda ti tallo kadagiti kangrunaan a siudad dagiti Filisteo, ti Gaza, Ascalon, ken Ekron. Ngem bassit laeng daytoy a panagballigi, ta ti Juda “saanna a kabaelan nga ikkatan iti sanikua [wenno, paksiaten] dagiti agnanaed iti nababa a tanap, agsipud ta addaanda kadagiti karuahe a pakigubat nga addaan kadagiti panabas a landok.”​—Uk 1:18, 19.

Idi panawen ti Uk-ukom. Iti uneg ti adu a tawtawen kalpasan dayta, ti nagtultuloy a kaadda dagiti Filisteo ken ti sabsabali pay nga il-ili iti Canaan ti nangsubok iti kinatulnog ti Israel ken Jehova. (Uk 3:3, 4) Maulit-ulit a simmukirda agsipud ta inannurotda ti ulbod a panagdaydayaw. Gapuna, binaybay-an ni Jehova dagiti Israelita kadagiti kabusorda, a pakairamanan dagiti Filisteo. (Uk 10:6-8) Ngem idi imkisda kenkuana maipaay iti tulong, siaasi a nangibangon iti uk-ukom a mangispal kadakuada. (Uk 2:18) Ti maysa kadagitoy nga uk-ukom, ni Samgar, kinabilna ti 600 a Filisteo nga inaramatna laeng ti maysa a tirad a pangabug iti baka. (Uk 3:31) Adu a tawen kalpasanna, kas naipadton sakbay ti pannakayanakna, ‘indauluan ni Samson ti panangisalakan iti Israel manipud ima dagiti Filisteo.’ (Uk 13:1-5) Nabatad ti pammaneknek a nalawa idi ti sakup ti panangituray dagiti Filisteo bayat ti nasapa a paset ti panagserbi ni Samson kas ukom agsipud ta, iti maysa a gundaway (tapno laeng maliklikanda ti riribuk), dagiti lallaki ti Juda inyawatda a mismo ni Samson iti im-ima dagiti Filisteo.​—Uk 15:9-14.

Nasaksian ni mammadto Samuel ti panangirurumen dagiti Filisteo ket nakipaset met iti panangparmek kadakuada. Idi agserserbi iti tabernakulo idiay Silo bayat ti maudi a paset ti panagserbi ti nangato a padi a ni Eli kas ukom, ginudas dagiti Filisteo ti agarup 4,000 nga Israelita iti lugar ti Afek ken Ebenezer. Idin impaiyeg dagiti Israelita ti Lakasa iti paggugubatan, nga impagarupda a daytoy ti mangipaay kadakuada iti panagballigi. Iningetan dagiti Filisteo ti pannakirupakda. Tallopulo a ribu nga Israelita ti napapatay, ket naagaw ti Lakasa. (1Sm 4:1-11) Dagiti Filisteo impanda ti Lakasa iti templo ti diosda a ni Dagon idiay Asdod. Namindua a napakleb ti ladawan daytoy a dios. Idi maikadua a gundaway, nabungtol ti mismo nga idolo. (1Sm 5:1-5) Kalpasanna, nayallaallatiw ti Lakasa iti nadumaduma a siudad dagiti Filisteo. Iti sadinoman a nakaipananna, naadda ti panaglagaw ken angol. (1Sm 5:6-12) Kamaudiananna, pito a bulan kalpasan a naagaw ti Lakasa, naisubli met laeng dayta iti Israel.​—1Sm 6:1-21.

Agarup 20 a tawen kalpasanna (1Sm 7:2), dimmarup dagiti Filisteo maibusor kadagiti Israelita a naguummong idiay Mizpa tapno agdaydayawda sigun iti bilin ni Samuel. Iti daytoy a gundaway, riniribuk ni Jehova dagiti Filisteo, iti kasta pinarmek ida ti ilina. Idi agangay, “dagiti siudad nga innala dagiti Filisteo manipud Israel nagtultuloy a naisubli iti Israel manipud Ekron agingga iti Gat.”​—1Sm 7:5-14.

Panagturay ni Saul agingga iti panagparmek ni David. Nupay kasta, daytoy a pasamak saanna a pinagpatingga dagiti panangriribuk dagiti Filisteo iti Israel. (1Sm 9:16; 14:47) Nalawag a sakbay ti panagturay ni Saul, nakaipasdekdan kadagiti garison iti teritoria dagiti Israelita. (Idiligyo ti 1Sm 10:5; 13:1-3.) Nakabilbileg dagiti Filisteo ta nalapdanda a maaddaan dagiti Israelita kadagiti bukodda nga agpampanday, iti kasta napagtalinaedda nga awan igam dagiti Israelita. Daytoy met ti makagapu no apay a napilitan a mapan kadakuada dagiti Israelita tapno maasa dagiti alikamenda iti panagtalon. (1Sm 13:19-22) Nakaro unay ti kasasaad ta adda payen dagiti Hebreo kimmappon kadagiti Filisteo maibusor kadagiti padada nga Israelita. (1Sm 14:21) Nupay kasta, babaen ti tulong ni Jehova, ti damo a dakkel a kampania militar ni Saul maibusor kadagiti Filisteo nagbanag iti pannakagudasda manipud Micmas agingga iti Ajalon.​—1Sm 13:1–14:31; kitaenyo ti MICMAS, MICHMAS.

Idi agangay, idi nakaungardan iti daytoy a pannakaabak, inummong dagiti Filisteo ti puersada tapno makirupak iti Israel. Nagpuesto ti dua a buyot iti agsumbangir a sikigan ti Nababa a Tanap ti Elah, idiay Juda. Iti bigat ken iti rabii, iti 40 nga aldaw, ti mannakigubat a ni Goliat rimmuar manipud pakarso dagiti Filisteo, a kinarkaritna ti Israel a mangipaay iti maysa a lalaki tapno makirupak kenkuana nga is-isuda. (1Sm 17:1-10, 16) Ti pastor a ni David ti simmango iti daytoy a karit, ket babaen iti maysa a bato manipud iti pallatibongna napasag ni Goliat iti daga, kalpasanna inusar ni David ti mismo a kampilan ni Goliat a pinangpapatayna kenkuana. (1Sm 17:48-51) Idin kinamat dagiti Israelita dagiti agtaltalaw a Filisteo, a kinabilda ida agingga kadagiti siudad ti Gat ken Ekron.​—1Sm 17:52, 53.

Kalpasan dayta intultuloy ni David ti naballigi a pannakigubat kadagiti Filisteo. No agawiden ni David manipud pannakigubat, kunaen dagiti babbai a mangramrambak iti panagballigina: “Kinabil ni Saul ti rinibuna, ket ni David ti pinullo a ribuna.” (1Sm 18:5-7; kitaenyo met ti 1Sm 18:25-27, 30; 19:8.) Daytoy ti nakaigapuan ti panagimon ni Saul ken David, a nagbanag kamaudiananna iti panagtaray ni David tapno maikanawa ti biagna. Isu nagkamang iti Gat a siudad dagiti Filisteo. (1Sm 18:8, 9; 20:33; 21:10) Sadiay, dagiti adipen ni Ari Aquis inkagumaanda a papatayen ni David. Ngem babaen ti panagpammarangna nga agmauyong, nakapanaw ni David iti siudad a saan a nadangran. (1Sm 21:10-15) Maysa a tiempo kalpasan dayta, ni David (a kamkamaten pay laeng ni Saul) insalakanna ti siudad ti Keila iti Juda manipud im-ima dagiti Filisteo a manangkamkam. (1Sm 23:1-12) Gapu iti maysa a panagrubbuot dagiti Filisteo idi agangay iti teritoria ti Israel, napilitan ni Saul a mangisardeng pay laeng iti panangkamatna ken David.​—1Sm 23:27, 28; 24:1, 2.

Gapu iti nagtultuloy a pananganup kenkuana ni Saul, inkeddeng manen ni David ti agkamang iti teritoria dagiti Filisteo. Yantangay siaannugot nga inawat ni Ari Aquis ti Gat, naited ken David ti siudad ti Siclag. (1Sm 27:1-6) Maysa wenno dua a tawen kalpasanna, idi agsagsagana dagiti Filisteo a makirupak kadagiti puersa ni Saul, inawis ni Ari Aquis a kumuyog kenkuana ni David yantangay patienna a nagbalin ni David a “buyok iti tengnga ti ilina nga Israel.” Ngem ti dadduma a Filisteo nga aliado nga appo saanda a talken ni David, ket impilitda a mapagsubli idiay Filistia ni David ken dagiti lallakina. Iti simmaganad a pannakirangetda iti Israel, nagun-od dagiti Filisteo ti dakkel a panagballigi ket natay ni Saul ken ti tallo kadagiti annakna.​—1Sm 27:12; 28:1-5; 29:1-11; 31:1-13; 1Cr 10:1-10, 13; 12:19.

Idi napulotan ni David kamaudiananna kas ari iti intero nga Israel, rinaut dagiti Filisteo ti Nababa a Tanap ti Refaim (iti abagatan a laud ti Jerusalem) ngem nakaro ti pannakaabakda. (2Sm 5:17-21; 1Cr 14:8-12) Iti maysa a naud-udi nga idadarup dagiti Filisteo, nagballigi manen ti Israel. (2Sm 5:22-25; 1Cr 14:13-16) Bayat ti panagturayna, adu pay ti napasamak a pannakigubat ni David kadagiti Filisteo ket nagballigi a nangparmek kadakuada. Nupay kasta, iti maysa a pasamak, gistay napukawna ti biagna.​—2Sm 8:1; 21:15-22; 1Cr 18:1; 20:4-8.

Manipud panagturay ni Solomon ken agpatpatuloy. Iti tawtawen kalpasan dayta, awan ti nailanad a pannakigubat kadagiti Filisteo. Tinagiragsak ni Solomon nga anak ni David ti natalna a panagturay (1037-998 K.K.P.), ket nagsaknap ti panagturayna agingga iti Gaza a siudad dagiti Filisteo.​—1Ar 4:21-25; 2Cr 9:26.

Agarup 20 a tawen kalpasan a naadda ti sangapulo-tribu a pagarian, sinakup dagiti Filisteo ti Gibbeton, maysa a siudad iti Dan. Bayat a padpadasen ni Nadab (ari ti Israel) a parmeken ti siudad, isu pinapatay ni Baasa. Ket kalpasanna nangrugi nga agturay ni Baasa kas ari. (Jos 19:40, 44; 1Ar 15:27, 28) Kalpasan ti agarup 24 a tawen, ti Gibbeton ket iturturayan pay laeng dagiti Filisteo idi nagpakarso ni Omri (panguluen ti buyot ti Israel) maibusor iti dayta.​—1Ar 16:15-17.

Bayat ti turay ni Jehosafat (936-a. 911 K.K.P.), nabatad a nagpasakup kenkuana dagiti Filisteo ta nangyegda kadagiti sagut ken impuesto. (2Cr 17:11) Ngem, bayat ti turay ti anakna a ni Jehoram, dagiti Filisteo ken dagiti Arabo sinerrekda ti Juda ket nangipanawda iti nakaad-adu a samsam manipud Jerusalem. Kinautiboda met ti assawa ken annak ni Jehoram​—isuamin malaksid iti inaudi, ni Jehoacaz. (2Cr 21:16, 17) Adu a dekada kalpasanna, ni Ari Ozias ti Juda sibaballigi a nakigubat kadagiti Filisteo, a kinautibona ti Gat, Jabne, ken Asdod. Nangibangon pay kadagiti siudad iti teritoria dagiti Filisteo. (2Cr 26:6-8) Nupay kasta, bayat ti panagturay ni Acaz nga apoko ni Ozias, dagiti Filisteo kinautiboda ken nagtaengda iti adu a siudad ti Israel manipud Negeb agingga iti makin-amianan a beddeng ti pagarian ti Juda. (2Cr 28:18) Kas kaitungpalan ti padto nga insawang ni Isaias (14:28, 29), ni Ezekias nga anak ni Acaz kinabilna dagiti Filisteo agingga idiay Gaza.​—2Ar 18:8.

Dagiti Pannakatukoyna iti Padto. Impasimudaag ti padto ni Joel a gapu ta ti “annak ti Juda” ken “annak ti Jerusalem” ket inlako dagiti Filisteo kadagiti “annak dagiti Griego,” mapasarandanto met ti umasping a pannakatrato. (Joe 3:4-8) Yantangay agparang a ti sasao ni mammadto Joel nairekord idi maikasiam a siglo K.K.P., dagiti pannakaabak dagiti Filisteo iti im-ima da Ozias (2Cr 26:6-8) ken Ezekias (2Ar 18:8) ket mabalin a nairaman iti kaitungpalan daytoy a padto.

Nupay kasta, ti dakdakkel a kaitungpalan nabatad a dimteng kalpasan a nagsubli dagiti Israelita manipud pannakaidestiero idiay Babilonia. Kunaen ti komentarista a ni C. F. Keil: “Ni Alejandro a Dakkel ken dagiti nangsuno kenkuana winayawayaanda ti adu kadagiti Judio a balud iti gubat iti dagdagada (idiligyo ti kari ni Ari Demetrio ken Jonatan, ‘Wayawayaakto dagiti naibalud ken naadipen nga umili ti Juda iti dagatayo,’ Josephus, Ant. xiii. 2, 3), ket ti sumagmamano a benneg ti dagdaga ti Filistia ken Fenicia inturayan dagiti Judio iti sumagmamano a tiempo.” (Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo. X, Joel, p. 224) (Idiligyo ti Abd 19, 20.) Makapainteres met ti kinapudno a ni Alejandro a Dakkel sinakupna ti Gaza a siudad dagiti Filisteo. Adu kadagiti agnanaed sadiay ti napapatay, ket dagiti nakalasat nailakoda kas ad-adipen. Adu a sabsabali pay a padto ti nangipatuldo met iti pannakaipakat ti pammales ni Jehova kadagiti Filisteo.​—Isa 14:31; Jer 25:9, 20; 47:1-7; Eze 25:15, 16; Am 1:6-8; Sof 2:5; Zac 9:5-7; maipaay kadagiti detalye kitaenyo ti ASCALON; ASDOD; EKRON; GAT; GAZA Num. 1.

Iti Ezequiel 16:27, nailadawan ti “annak a babbai dagiti Filisteo” kas namulitan maigapu iti nalulok a kababalin ti Jerusalem. (Eze 16:2) Agparang a maigapu daytoy iti awan kapadana a di kinamatalek ti Jerusalem iti Diosna a ni Jehova, idinto ta dagiti Filisteo ken ti dadduma nga il-ili sinalimetmetanda a sititibker ti panagdaydayaw iti ulbod a didiosda.​—Idiligyo ti Jer 2:10, 11.