UN-UNNOY, LIBRO TI
Kadagidi kaaldawan ti Biblia, ti un-unnoy wenno dung-aw ket naputar ken naidayyeng maipaay kadagiti pimmusay a gagayyem (2Sm 1:17-27), kadagiti napagwalangwalang a nasion (Am 5:1, 2), ken kadagiti nadadael a siudad (Eze 27:2, 32-36). Ti libro ti Un-unnoy mangipaay iti naipaltiing a pagarigan iti kasta a naleddaang a putar. Buklen dayta ti lima a liriko a daniw (iti lima a kapitulo) a mangun-unnoy iti pannakadadael ti Jerusalem iti im-ima dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P.
Ti libro bigbigenna a nainkalintegan ti panangyeg ni Jehova iti pannusa iti Jerusalem ken Juda maigapu iti biddut ti ilina. (Un 1:5, 18) Itampokna met ti naayat a kinamanangngaasi ken asi ti Dios, ken ipakitana a naimbag ni Jehova iti daydiay mangin-inanama kenkuana.—Un 3:22, 25.
Nagan. Iti Hebreo, daytoy a libro ket napanaganan iti panglukat a sao nga ʼEh·khahʹ!, a kaipapananna ti “Anian!” Dagiti managipatarus ti Septuagint inawaganda ti libro kas Threʹnoi, a kaipapananna ti “Dungdung-aw; Un-unnoy.” Iti Talmud ti Babilonia (Bava Batra 14b) natukoy dayta babaen iti termino a Qi·nohthʹ, kaipapananna ti “Dungdung-aw; Dandaniw ti Panagladingit,” ken inawagan ni Jerome iti Lamentationes (Latin). Ti nagan a Lamentations iti Ingles ket nagtaud iti daydiay naud-udi a nadakamat a paulo.
Lugarna iti Kanon ti Biblia. Iti Hebreo a kanon, ti libro ti Un-unnoy ket gagangay a naibilang a karaman iti lima a Meghil·lohthʹ (Luklukot), a buklen ti Kanta ni Solomon, Ruth, Un-unnoy, Eclesiastes, ken Ester. Nupay kasta, kadagiti kadaanan a kopia ti Hebreo a Kasuratan, naikuna a ti libro ti Un-unnoy ti sumaruno iti libro ti Jeremias, kas met kadagiti Biblia iti agdama a tiempo.
Mannurat. Iti Griego a Septuagint, kastoy ti panglukat a sasao daytoy a libro: “Ket napasamak a, kalpasan a nakautibo ti Israel ken nalangalang ti Jerusalem, ni Jeremias nagtugaw nga agsangsangit ket inyunnoyna daytoy nga unnoy gapu iti Jerusalem ket kinunana.” Dagiti Targum tukoyenda met ni Jeremias kas ti nangisurat, a nairugi dayta kas iti sumaganad: “Ni Jeremias a mammadto ken naindaklan a padi kinunana.” Kuna ti introduksion iti kritikal a rebision ni Clementine iti Latin a Vulgate: “Ket napasamak a, kalpasan a naiturong ti Israel iti pannakakautibo ken nabaybay-an ti Jerusalem, ni Jeremias a mammadto nagtugaw nga agsangsangit ket dinung-awanna ti Jerusalem babaen iti daytoy nga unnoy; ket sinaona, nga agsensennaay buyogen ti napait nga espiritu, ken nakaay-ay-ay nga agas-asug.”
Estilo. Ti lima a kapitulo ti libro ti Un-unnoy ket buklen ti lima a daniw, nga akrostiko ti umuna nga uppat a kapitulo. Ti Hebreo nga alpabeto ket addaan iti 22 a naisalsalumina a letra (konsonante), ket iti tunggal maysa kadagiti umuna nga uppat a kapitulo ti Un-unnoy, dagiti agsasaganad a bersikulo mangrugida iti nagduduma a letra kadagiti 22 a letra ti Hebreo nga alpabeto. Ti tunggal maysa kadagiti kapitulo 1, 2, ken 4 ket addaan iti 22 a bersikulo a nayurnos sigun iti panagsasaganad dagiti Hebreo nga alpabeto, a ti bersikulo 1 mangrugi iti umuna a Hebreo a letra nga ʼaʹlef, ti bersikulo 2 mangrugi iti maikadua a letra, beth, ken agpatpatuloy agingga iti ngudo ti alpabeto. Ti kapitulo 3 addaan iti 66 a bersikulo nga iti dayta, tallo nga agsasaganad a bersikulo ti mangrugi iti isu met laeng a Hebreo a letra sakbay nga umallatiw iti sumaganad a letra.
Iti kapitulo 2, 3, ken 4, adda pannakabaliktad ti urnos dagiti letra nga ʽaʹyin ken peʼ (sadiay saan nga agpada ti pannakaurnosda a kas iti Un-unnoy 1 ken Sal 119). Ngem saan a kayat a sawen daytoy a biddut ti inaramid ti napaltiingan a mannurat ti Un-unnoy. Maipapan iti pannakausig daytoy a banag, naikuna: “Kaskasdi a daytoy makukuestionar a pannakabalbaliw iti pannakaurnos ket saan a maibilang a panagbiddut ti nagsurat . . . , ta ti pannakabalbaliw iti pannakaurnosna ket naulit iti tallo a daniw. Imbes ketdi, nainaig dayta iti sabali pay a kasasaad. Ta iti dadduma pay a daniw a nayurnos sigun iti alpabeto, nangnangruna kadagiti dadaan, masarakantayo nga adu dagiti saan a nasurot a pagannurotan, a di mailibak a mangpaneknek a dagiti managputar siiinget a sinurotda ti urnos ti alpabeto no la ket ta maikanatad iti annayas ti kapanunotan nga awan ti aniaman a di natural.” (Commentary on the Old Testament, da C. F. Keil ken F. Delitzsch, 1973, Tomo VIII, The Lamentations of Jeremiah, p. 338) Kadagiti nadakamat a pagarigan, karaman ti Salmo 34, a sadiay awan ti bersikulo a katupag ti letra a waw, ken ti Salmo 145, nga iti dayta nalibtawan ti bersikulo a katupag ti letra a nun. Saan koma a pakaseknan no saan a siiinget a nasurot ti alpabetiko a panagsasaganad dagiti Hebreo a letra kadagitoy a naipaltiing a surat. Nupay di pagduaduaan a ti panagaramat kadagiti akrostiko ket nakatulong iti pananglagip, ti kapatgan isu ti mensahe, ket ti ad-adda a maipangpangruna isu ti kababagas a linaonna, imbes a ti aniaman nga estilo ti pannakaisuratna.
Ti Un-unnoy kapitulo 5 ket saan nga akrostiko a daniw, nupay addaan met iti 22 a bersikulo, pumadpada iti bilang dagiti naisalsalumina a letra ti Hebreo nga alpabeto.
Tiempo ti Pannakaputar. Ti kinadetalyado ti Un-unnoy ipakitana a ti libro ket naisurat kalpasan la unay ti pannakarba ti Jerusalem idi 607 K.K.P., bayat a nakalawlawag pay laeng iti panunot ni Jeremias ti paspasamak iti pannakalakub ken pannakapuor ti Jerusalem babaen kadagiti taga Babilonia. Umanamong ti kaaduan a ti libro ti Un-unnoy ket naisurat di nagbayag kalpasan ti pannakarba ti Jerusalem, ket nainkalintegan a kunaen a nairingpas ti pannakaisurat dayta idi 607 K.K.P.
Kaitungpalan ti Padto. Ti sasao ti Deuteronomio 28:63-65 ket natungpal iti napasaran ti Jerusalem, kas detalyado a nailadawan iti libro ti Un-unnoy. Ti kaitungpalan ti nadumaduma a sabsabali pay a nadibinuan a padto ken pammakdaar ket naipakita met iti daytoy a libro. Kas pagarigan, idiligyo ti Un-unnoy 1:2 iti Jeremias 30:14; ti Un-unnoy 2:17 iti Levitico 26:17; ti Un-unnoy 2:20 iti Deuteronomio 28:53.
Linaonna. Iti umuna a kapitulo, mangrugi iti bersikulo 12, iladawan ni Jeremias ti Jerusalem, ti “babai” a Sion a nakitulagan ti Dios, kas persona nga agsasao. (Isa 62:1-6) Langalang itan, a kasla nabalo ken naulila iti annakna, maysa a kautibo a babai a naikabil iti pinuersa a panagtrabaho kas maysa nga adipen. Iti kapitulo 2, agsao a mismo ni Jeremias. Iti kapitulo 3, ipeksa ni Jeremias ti rikriknana, nga iyeb-ebkasna dagita iti nasion kas maysa a “nabaneg a lalaki.” Iti kapitulo 4, itultuloy ni Jeremias ti panagunnoyna. Iti maikalima a kapitulo, nailadawan dagiti agnanaed iti Jerusalem kas agsasaoda. Dagiti ebkas ti panangbigbig iti basol, ti namnama ken panagtalek ken Jehova, ken ti tarigagay nga agturong iti umiso a dalan, kas nailadawan iti intero a libro, ket saan nga isu ti aktual a rikrikna ti kaaduan nga umili. Nupay kasta, adda natda a kas ken Jeremias. Gapuna, ti panangmatmat a nayebkas iti libro ti Un-unnoy ket pudno a pannakailadawan ti kasasaad ti Jerusalem, kas panagkita ti Dios iti dayta.
Ngarud, ti libro ti Un-unnoy ket pudno ken napateg a rekord, impaltiing ti Dios.
[Kahon iti panid 1390]
DAGITI TAMPOK TI UN-UNNOY
Lima a daniw a mangun-unnoy iti didigra a napagteng ti Jerusalem ken dagiti agnanaed iti dayta idi 607 K.K.P. iti im-ima dagiti taga Babilonia
Insurat ni Jeremias dagus kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem
Ti Jerusalem nailadawan kas balo a babai a naulila iti annakna, nga awan asinoman a mangipaay iti liwliwa (1:1-22)
Bigbigenna a ti basolna maikaniwas ken Jehova ti makagapu iti rigatna
Ikararagna a ti Mannakabalin-amin dusaenna dagidiay agragrag-o gapu iti panagsagabana
Sipupungtot a nagtignay ni Jehova maibusor iti Jerusalem (2:1-22)
Intapuakna ti Jerusalem “manipud langit agingga iti daga”
Linaksidna ti santuariona ken saan a nangipakita iti panagraem iti ari ken padi
Kas nagbanaganna, dagiti lumablabas nagsiddaawda iti napasamak iti siudad nga idi ket “kinanaan-anay ti kinalibnos”
Ti “nabaneg a lalaki,” a mangirepresentar iti nasion, agsao maipapan iti pannakaparigatna, nupay kasta mangyebkas iti namnama (3:1-66)
Deskribirenna ti agdama a desperado a kasasaadna
Nupay kasta, agtalek a denggento ni Jehova ti karkararag ti ilina ket mangipakita iti asi
Dagiti nakaam-ames nga epekto ti pannakalakub ti Jerusalem (4:1-22)
Ti ipapatay babaen iti kampilan nasaysayaat ngem iti ipapatay babaen iti nakaro a bisin; kinnan pay ketdi dagiti babbai ti bukodda nga annak
Dagiti agtaltalaw a nakalasat awan sardayna a nakamkamatda iti nakabambantay a rehion ken iti rehion ti let-ang
Naidawat ken Jehova nga imutektekanna ti panagsagaba dagiti umili ket isublina ida iti pabor (5:1-22)
Ti pagtatawidan a sanikua ti ilina naited kadagiti ganggannaet
Naibabain ken naipababada
Ikararagda a ni Jehova isublina ida kenkuana nupay linaksidna ida buyogen ti panagrurod