DARIO

Iti rekord ti Biblia, daytoy a nagan ket nayawag iti tallo nga ar-ari, Medo ti maysa ken Persiano ti sabali pay a dua. Iti kaso ni Dario a Medo, adda dagiti mangibilang a mabalin a nausar ti “Dario” kas titulo wenno nagan kas ari imbes a personal a nagan.

1. Ni Dario a Medo, suno iti pagarian ti Caldeo nga ari a ni Belsazar kalpasan ti pannakaparmek ti Babilonia babaen kadagiti puersa ni Ciro a Persiano, nga iti dayta a tiempo agarup 62 ti tawen ni Dario. (Da 5:30, 31) Nayam-ammo pay kas “anak ni Asuero iti bin-i dagiti Medo.”​—Da 9:1.

Kas administrador, nangdutok ni Dario iti 120 a satrapa nga agserbi iti intero a pagarian. Nangdutok met iti tallo a nangato nga opisial a mangidaulo kadagiti satrapa agpaay a pagimbagan ti ari. Pinansial la ketdi ti kangrunaan a pakaseknan daytoy nga urnos, yantangay ti maysa kadagiti kangrunaan nga annongen dagiti satrapa ket panangummong iti napastrek a buis ken iti impuesto maipaay iti naarian a paggamengan. (Idiligyo ti Esd 4:13.) Ni Daniel ti maysa kadagiti tallo a nangato nga opisial a nadutokan. Yantangay ad-adda a nalalaing ni Daniel ngem iti dadduma pay nga opisial ken satrapa, pinanunot ni Dario a pagbalinenna kas primero ministro. Nabatad a gapu iti apal ti sabali pay a dua a nangato nga opisial, ken nalabit gapu met iti rurodda a saanda a makaaramid iti panagkunniber agsipud ta natarnaw ni Daniel, dagitoy nga opisial nakikumplotda kadagiti satrapa ket nangpaltuadda iti legal a palab-og. Nagparangda iti sanguanan ti ari kas maysa a bunggoy ket nangidatagda iti maysa a bilin a pirmaan ti ari, nga inanamongan kampay idi dagiti amin a nangangato nga opisial ti gobierno (ngem ni Daniel ket saan a nadakamat). Iparit dayta a linteg ti ‘panagdawat iti asinoman a dios wenno tao’ malaksid ken Dario iti las-ud ti 30 nga aldaw. Ti naisingasing a dusa ti agsalungasing ket pannakaipisok iti abut dagiti leon. Ti bilin ket agserbi kampay idi a mangipasdek a sititibker ken Dario (a maysa a ganggannaet) iti kaaw-awatna a saad kas ari iti pagarian. Dayta a bilin ket parangarang met ti kinasungdo ken suporta dagiti opisial ti gobierno a nangilungalong iti dayta.​—Da 6:1-3, 6-8.

Pinirmaan ni Dario ti bilin ket di nagbayag sinangona ti resulta dayta, a nakaduktalanna iti nalimed a panggep ti bilin. Gapu iti panagtultuloyna nga agkararag ken Jehova a Dios, ni Daniel, kas umuna a nangsalungasing iti bilin (idiligyo ti Ara 5:29), naipisok iti abut dagiti leon iti laksid ti napasnek a panagregget ni Dario a mangipamuspusan a mangbalusingsing iti di mabalbaliwan a paglintegan. Inyebkas ni Dario ti panagtalekna iti pannakabalin ti Dios ni Daniel a mangsaluad kenkuana ket, kalpasan ti maysa a rabii a di nakaturog ken nagay-ayunar, nagdardaras a napan iti abut dagiti leon ket nagrag-o a nakakita ken Daniel a sibibiag pay ken di nadangran. Kalpasanna, ti ari saanna laeng nga impaipisok dagiti nangakusar ken Daniel agraman ti pampamiliada iti abut dagiti leon kas supapak kadakuada no di ket impaiwaragawagna pay iti intero a masakupanna nga “iti tunggal pagturayan ti pagariak, dagiti umili kasapulan nga agpigerger ken agbutengda iti sanguanan ti Dios ni Daniel.”​—Da 6:9-27.

Ipakita dagiti rekord iti pakasaritaan a ti ar-ari ti Mesopotamia ket naibilang kas didios ken napagdaydayawan. Ibilang ti adu a komentarista a ti pannakaiparit dagiti ‘panagdawat’ a nailanad iti bilin ni Dario ket interamente a nainaig kadagiti narelihiosuan a panagdawat, ken saan nga agaplikar kadagiti kadawyan a kiddaw. Ti kaadda ti “abut dagiti leon” idiay Babilonia ket maitunos iti pammaneknek dagiti kadaanan a kitikit a mangipakpakita a dagiti agtuturay iti Dumaya kadawyanna nga adda pagpupokanda iti atap nga an-animal. Ikomento ti Soncino Books of the Bible (Daniel, Ezra and Nehemiah, p. 49) maipapan iti daytoy: “Pagaammo a dagiti Persiano tinawidda kadagiti Asirio nga ar-ari ti kaugalian a panagtaraken kadagitoy nga animal iti minuyonganda a para iti an-animal.”​—Inurnos ni A. Cohen, London, 1951.

Kalpasan ti kapitulo 6 ti Daniel, ti laeng kanayonan a pannakadakamat ni Dario ket mainaig iti paspasamak iti “umuna a tawen” ti panagturayna. Bayat dayta a tawen, ‘nailasin’ ni Daniel ti pagpatinggaan ti 70-tawen a panaglangalang ti Juda ket inawatna ti palgaak maipapan iti 70 a naimpadtuan a lawas ken iti iyaay ti Mesias. (Da 9:1, 2, 24-27) Ti anghel a nangyeg ken Daniel iti sirmata a mangdesdeskribir kadagiti panagdangadang “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan” impalgakna pay a bayat ti umuna a tawen ni Dario a Medo, isu ti anghel a nangipaay iti pammabileg ken nagserbi kas sarikedked. (Da 11:1, 6) Tarusan ti kaaduan a komentarista a nagserbi ti anghel ken Dario, ngem agparang a nalabit ni Miguel ti tinulonganna, a nadakamat iti immun-una bersikulo (Da 10:21) a makirangranget a kadua daytoy met laeng a mensahero nga anghel. Gapuna, nagtinnulong dagitoy nga anghel iti pannakiranget iti sairo a ‘prinsipe ti Persia’ a nangikagumaan a mangkeltay iti pannakatungpal dagiti panggep ni Jehova.​—Da 10:13, 14.

Kinasiasino ni Dario a Medo. Awan pay nasarakan a pannakatukoy ti “Dario a Medo” iti aniaman a kitikit a di nainaig iti Biblia, ken saan met a dinakamat dagiti nagkauna a sekular a historiador sakbay ni Josephus (Judio a historiador idi umuna a siglo K.P.). Daytoy ti nagserbi kas pangibatayan wenno pambar ti adu a kritiko a mangikuna a ni Dario a Medo ket parparbo a persona.

Sigun iti sumagmamano nga eskolar, ni Cambyses (II) pinagbalin ni amana a Ciro kas “Ari ti Babilonia” di nagbayag kalpasan ti pannakaparmek ti Babilonia. Nupay nabatad a ni Cambyses tinawen nga imbagianna ni amana iti piesta ti “Baro a Tawen” idiay Babilonia, agparang nga ad-adu a tiempo ti panagnaedna idiay Sippar. Ti panagsirarak a naibatay iti panangadal kadagiti cuneiform a teksto ipasimudaagna a nabatad nga idi laeng Nisan 1 ti tawen 530 K.K.P. nga inawat ni Cambyses ti titulo nga “Ari ti Babilonia,” ket napagbalin nga agturay a kadua ni Ciro, nga agsagsagana iti daydi a tiempo maipaay iti maysa a kampania militar a nagbanag iti ipapatayna. Dagiti panagregget a mangibilang ken Dario kas ti anak ni Ciro a ni Cambyses II ket saan nga umataday iti kinapudno nga “agarup innem a pulo ket dua ti tawen” ni Dario idi tiempo ti pannakarba ti Babilonia.​—Da 5:31.

Ti panangmatmat a ti Dario ket mabalin a sabali pay a nagan ni Ciro ket saan a tumunos iti pannakailadawan ni Dario kas “Medo” ken kas nagtaud “iti bin-i dagiti Medo,” a daytoy naud-udi a sasao tukoyenna ni amana, ni Asuero, kas Medo. Espesipiko a naawagan ni Ciro iti “Persiano,” ket nupay ti inana mabalin a Medo kas kunaen ti sumagmamano a historiador, ti amana, sigun iti Cylinder ni Ciro, isu ni Cambyses I a maysa a Persiano.​—Da 9:1; 6:28.

Ipapan ti dadduma a ni Dario ket maysa nga “uliteg” kampay idi ni Ciro, a ti Griego a historiador a ni Xenophon tinukoyna kas “Cyaxares, ti anak ni Astyages.” Isalaysay ni Xenophon a ni Cyaxares sinunuanna ni Astyages iti trono, ti ari ti Media, ngem idi agangay inted ni Cyaxares iti kaanakanna a ni Ciro agpadpada ti anakna a babai ken ti intero a Media. (Cyropaedia, I, v, 2; VIII, v, 19) Nupay kasta, da Herodotus ken Ctesias (dagiti Griego a historiador nga agarup kapanawenan ni Xenophon) mangipaayda kadagiti salaysay a maisupadi iti salaysay ni Xenophon, ket kunaen ni Herodotus a natay ni Astyages nga awanan anak. Ipakita ti Cronica ni Nabonido a nagun-od ni Ciro ti kinaari kadagiti Medo babaen ti panangkautibona ken Astyages. Kanayonanna pay, no kunaen a ni Dario ket isu ni Cyaxares II, kaipapananna a naawagan met ni Astyages iti Asuero, yantangay ni Dario a Medo ket “anak ni Asuero.” (Da 9:1) Gapuna, kurang ti ebidensia daytoy a panangmatmat.

Siasino a talaga ni Dario a Medo?

Saan pay unay a nabayag, adu a reperensia ti mangpabor iti panangikuna a ni Dario isu ti nagbalin a gobernador ti Babilonia kalpasan ti pannakaparmek dayta a siudad babaen iti Medo-Persia​—awan sabali, ni Gubaru (kadawyan a natukoy nga isu ti Gobryas a nadakamat iti Cyropaedia ni Xenophon). Kas sumario, ti pammaneknek nga idatagda isu ti sumaganad:

Ti kadaanan a cuneiform a teksto a pagaammo kas Cronica ni Nabonido, iti panangibinsabinsana iti pannakarba ti Babilonia, kunaenna a ni Ugbaru a “gobernador ti Gutium ken ti buyot ni Ciro sinerrekda ti Babilonia nga awan napasamak a gubat.” Ket kalpasan ti panangisalaysayna iti iseserrek ni Ciro iti uneg ti siudad 17 nga aldaw kalpasanna, kunaen ti kitikit a ni Gubaru, “ti gobernadorna, nangisaad kadagiti (katulongan a) gobernador iti Babilonia.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 306; idiligyo ti Darius the Mede, ni J. C. Whitcomb, 1959, p. 17.) Imutektekanyo ta saan nga agpada dagiti nagan nga “Ugbaru” ken “Gubaru.” Nupay agparang a kasla agkaaspingda, iti cuneiform nga estilo ti panagsurat, ti marka iti umuna a silaba ti nagan ni Ugbaru ket naiduma unay iti marka ti umuna a silaba ti Gubaru. Kunaen ti Cronica a ni Ugbaru, ti gobernador ti Gutium, ket natay sumagmamano a lawas kalpasan ti panagparmek. Ipakita ti dadduma a cuneiform a teksto a nagtultuloy a nagbiag ni Gubaru ket nagserbi iti 14 a tawen kas gobernador saan laeng nga iti siudad ti Babilonia no di ket iti intero a rehion a sakup ti Babilonia kasta met iti “Rehion iti labes ti Karayan,” a pakairamanan ti Siria, Fenicia, ken Palestina agingga iti beddeng ti Egipto. Gapuna agturay idi ni Gubaru iti maysa a rehion a nangsaklaw iti intero a kalawa ti Fertile Crescent, a kapadpada unay ti kalawa ti Imperio ti Babilonia. Maipalagip met a ni Dario a Medo ket nadakamat a “napagbalin nga ari iti pagarian dagiti Caldeo” (Da 5:31; 9:1), ngem saan a kas “ari ti Persia,” ti gagangay a porma a pangtukoy ken Ari Ciro. (Da 10:1; Esd 1:1, 2; 3:7; 4:3) Isu a ti rehion nga inturayan ni Gubaru ket agparang nga isu met laeng ti rehion nga inturayan ni Dario.

Yantangay awan pakasarakan a ni Gubaru naawagan “Dario,” naidatag a ti “Dario” ket titulona wenno naganna kas ari. Kunaen ni W. F. Albright: “Pagarupek a dakkel unay ti posibilidadna a nagbalin nga ari ni Gobryas [Gubaru], a nayawag kenkuana ti nagan a ‘Dario,’ nalabit kadaanan nga Iraniano a titulo ti ari, bayat ti kaawan idi ni Ciro gapu iti maysa a kampania militar iti Daya.” (Journal of Biblical Literature, 1921, Tomo XL, p. 112, ftn. 19) Kas sungbat iti argumento nga awan a pulos dakamaten dagiti cuneiform a tapi maipapan ken Gubaru kas “ari,” dagidiay agkunkuna a ni Gubaru isu ni Ari Dario ipatuldoda a ti titulo nga ari ket saan met a naaramat a tumukoy ken Belsazar kadagiti cuneiform a tapi, idinto ta ti cuneiform a dokumento a pagaammo kas “Naindaniwan a Salaysay ni Nabonido” nabatad a kunaenna a ni Nabonido “intalekna ti kinaari” iti anakna.

Mainaig iti daytoy a sasao, ipatuldo ni Propesor Whitcomb a, sigun iti Cronica ni Nabonido, ni Gubaru, kas distrito-gobernador ni Ciro, “nangdutok . . . (kadagiti distrito-gobernador) idiay Babilonia,” kas ipakita met a mismo ti Daniel 6:1, 2 a “sangagasut ket duapulo a satrapa ti insaad [ni Dario] iti pagarian.” Gapuna, patien ni Whitcomb a ni Gubaru, kas gobernador a mamangulo kadagiti gobernador, nalabit ari ti pinangawag kenkuana dagiti adda iti babana. (Darius the Mede, p. 31-33) Ken, iti panangtukoyna iti nalawa a rehion nga iturturayan ni Gubaru (Gobryas), kunaen ni A. T. Olmstead: “Iti daytoy intero a nakalawlawa a nadam-eg a pagilian, nagturay ni Gobryas [Gubaru] kas gistay agwaywayas a monarka.”​—History of the Persian Empire, 1948, p. 56.

Maitunos iti impormasion a nadakamaten, ibilang ti sumagmamano nga eskolar a nalabit ni Dario a Medo ket nagturay iti pagarian dagiti Caldeo kas maysa a gobernador a pannakabagi ti ari ngem kas nababbaba ngem ni Ciro, ti katan-okan a monarka iti Imperio ti Persia. Kuna ni A. T. Olmstead: “Kadagiti pannakilanglangenna kadagiti iturayanna a Babilonio, ni Ciro ti ‘ari ti Babilonia, ari ti dagdaga.’ Babaen iti kasta a panangipilitna a ti nagkauna a linia dagiti monarka agtalinaed a di nagessat, linamlamiongna ti kinapasindayagda, nagun-odna ti kinasungdoda . . . Ngem ni Gobryas a satrapa ti nangibagi iti naarian nga autoridad kalpasan ti ipapanaw ti ari.” (History of the Persian Empire, p. 71) Adda dagidiay mamati a ti Dario iti Biblia ket dinutokan ti ari kas sunona. Kas pammaneknek a pudno a nababbaba ngem iti natantan-ok a monarka, ipatuldoda ti pannakadakamat ni Dario nga “inawatna ti pagarian” ket isu “napagbalin nga ari iti pagarian dagiti Caldeo.”​—Da 5:31; 9:1; idiligyo ti Da 7:27, a dita “Daydiay Katan-okan,” ni Jehova a Dios, itedna ti Pagarian kadagiti “sasanto.”

Nupay iti adu a pamay-an, ti adda nga impormasion mainaig ken Gubaru agparang a pumadpada iti impormasion mainaig ken Dario, ken nupay ni Dario ket mabalin a maysa nga agturay a pannakabagi ni Ari Ciro, kaskasdi a saan a masigurado no pudno dayta. Dagiti rekord iti pakasaritaan saanda nga ibaga kadatayo ti nasionalidad wenno uray ti nagannak ni Gubaru a mangipakita koma nga isu ket “Medo” ken “anak ni Asuero.” Saanda nga ipakita nga isu addaan iti naarian nga autoridad a kabaelanna ti mangaramid iti waragawag wenno bilin a kas iti nadeskribir iti Daniel 6:6-9. Kanayonanna, ipakita ti rekord ti Biblia a saan a nagpaut ti panagturay ni Dario iti Babilonia ket kalpasan dayta innala ni Ciro ti kinaari iti Babilonia, nupay posible a naggiddan ti panagturayda ken espesipiko a dinakamat ni Daniel ti tawen laeng a panagbalin ni Dario kas natan-ok iti Babilonia. (Da 6:28; 9:1; 2Cr 36:20-23) Nagtalinaed ni Gubaru iti saadna iti 14 a tawen.

No apay a saan a masigurado ti kinasiasinona iti pakasaritaan. Siempre, ti kinapudno ti salaysay ti Biblia saan nga agpannuray iti pammatalged dagiti sekular nga impormasion. Nakaad-adu dagiti pagarigan a nailanad iti Biblia maipapan kadagiti indibidual ken paspasamak nga idi damo ket linaksid dagiti kritiko kas saan a pudno a napasamak. Ngem kamaudiananna, naipakita dagitoy kas pudno a napasamak iti pakasaritaan. Daytoy koma ti rason a ti estudiante ti Sao ti Dios saanna a patien dagiti panangkritikar iti Biblia. (Kitaenyo ti BELSASAR; SARGON.) Ti ginasut a ribu a cuneiform a tapi a nakabakab idiay Makintengnga a Daya kaskasdi nga idatagda ti di kompleto a historia a baktabaktaw ken adu ti kurangna. No maipapan iti dadduma a gubuayan ti impormasion, manmano laeng dagiti nagkauna a sekular a historiador, nga adda pay laeng ita ti sumagmamano a kopia ti sursuratda (nupay masansan a pirpirsay), a Griego ti kaaduan kadakuada. Kasta met, maysa, dua, wenno ad-adu pay a siglo ti baet dagitoy a historiador kadagiti pasamak iti libro ni Daniel.

Nupay kasta, ti ad-adda a makakombinsir a rason no apay a kurang ti impormasion maipapan ken Dario kadagiti rekord ti Babilonia ket impaay ti mismo a libro ti Daniel. Ipakitana a ni Dario dinutokanna ni Daniel iti nangato a saad iti gobierno, a nagrurodan unay ti dadduma a nangato nga opisial. Saan a nagballigi ti sikatda maibusor ken Daniel, ket pinapatay ni Dario dagiti nangakusar ken Daniel agraman dagiti pamiliada, a nalabit nangpagura kadagiti nabatbati pay nga opisial gapu iti panangaramidna iti kasta. Ti waragawag ni Dario a mangibilbilin kadagiti amin nga adda iti pagarian nga ‘agbutengda iti sanguanan ti Dios ni Daniel’ sigurado a nakaigapuan la ketdi ti napalalo a di pannakapnek ken panagluksaw dagiti mannakabalin a klero ti Babilonia. Yantangay masigurado a dagiti eskriba ket inwanwan dagitoy a kabusor, saan a karkarna no apay a nabaliwan idi agangay dagiti rekord ken naikkat dagiti pammaneknek maipapan ken Dario. Pagaammo nga adda dagiti kasta nga umasping a tignay a naaramid iti pakasaritaan kadagidi a tiempo.

Gapuna, masapul ngarud nga ikabilangan ti nagsugpon a Medo-Persiano a turay a naidatag iti Biblia. (Da 5:28; 8:3, 4, 20) Nupay kasta unay ti kinalatak ni Ciro ken dagiti Persiano iti sekular a pakasaritaan, ipakita ti rekord ti Biblia a dagiti Medo nagtalinaedda a nakisugpon kadagiti Persiano, ket dagiti linteg nagtultuloyda kas linlinteg “dagiti Medo ken dagiti Persiano.” (Da 6:8; Est 1:19) Dakkel ti paset dagiti Medo iti pannakaduprak ti Babilonia. (Isa 13:17-19) Imutektekan met nga impadto ni Jeremias (51:11) a “ti ar-ari [pangadu a porma] dagiti Medo” karamanda kadagiti nangraut iti Babilonia. Maysa la ketdi ni Dario kadagitoy nga ar-ari.

2. Ni Dario Histaspis, naawagan met iti Dario a Dakkel wenno Dario I (Persiano). Naibilang kas maysa kadagiti naisangsangayan nga agturay iti Imperio ti Persia. Deskribiren ni Dario ti bagina kas “anak ni Histaspes, maysa nga Achaemenido, maysa a Persiano, anak ti Persiano, maysa nga Aryano, a nagtaud iti Aryano a bin-i.” (History of the Persian Empire, p. 122, 123) Kinunana ngarud a nagtaud iti naarian a kapuonan manipud iti inapo met laeng ni Ciro a Dakkel, nupay nagtaud iti sabali a sanga ti pamilia manipud ken Ciro.

Kalpasan ti ipapatay ni Cambyses II idi 522 K.K.P. bayat ti panagsublina manipud Egipto, ti kabsatna a ni Bardiya (wenno mabalin a ti maysa a Mago nga agnagan Gaumata) ti nagtugaw iti trono ti Persia iti apagbiit. Iti tulong ti innem a sabsabali pay a natatan-ok a Persiano, pinapatay ni Dario ti nakatugaw iti trono ket innalana dayta maipaay kenkuana. Ti bersion ni Dario maipapan iti daytoy ket nailanad iti tallo a pagsasao iti nagdakkelan a kitikit nga impaikitikitna kadagiti napasdok a rangkis idiay Behistun, a sumango iti tanap a pagdalanan ti kangrunaan a ruta dagiti sangkakuyogan a managbiahe manipud Baghdad nga agturong iti Tehran. Sigun iti kitikit, ni Gaumata ket manangagaw, a naginkukuna nga isu daydiay napapatay a kabsat ni Cambyses. Ti kaaduan nga agdama-aldaw nga eskolar akseptarenda daytoy a salaysay (a nabinggasan iti maulit-ulit a pammatalged ni Dario a “pudno dayta ket saan a kinaulbod”) kas gagangay a naibatay iti umiso nga impormasion, idinto ta ti sumagmamano patienda a ni Dario “napeklan a managulbod” ken ipatuldo ti ebidensia nga isu ti pudpudno a manangagaw. Aniaman ti kasasaad, naipasango ni Dario iti maysa nga imperio nga immalsa apaman a naalana ti kinaari ket naikuna a binusbosna ti simmaruno a dua a tawen a nangparparukma kadagiti managalsa a bunggoy iti intero a pagturayan. Ti Egipto, a nangiwaksi iti Persiano a panangituray, pinarmek manen ni Dario idi agarup 519-518 K.K.P. Kalpasan dayta insaknapna dagiti ketegan ti Imperio agingga idiay India iti daya ken agingga idiay Thrace ken Macedonia iti laud. Isu mabigbigbig met gapu iti epektibo a panangorganisarna manen iti administratibo a balabala ti intero nga imperio, gapu iti pannakabukel ti maysa a kodigo ti linteg ti imperio, a naawagan iti Ordinansa Dagiti Nasayaat a Pagalagadan, ken gapu iti pananglukatna manen iti kanal a mamagkamang iti Karayan Nilo ti Egipto ken ti Nalabaga a Baybay.

Ti panagparang ni Dario Histaspis iti rekord ti Biblia ket nangnangruna a mainaig iti pannakabangon manen ti templo idiay Jerusalem. Naisaad ti pamuon ti templo idi 536 K.K.P., ngem ti trabaho a panagbangon manen naparitan idi 522 K.K.P. ket “nagtultuloy a nagsardeng agingga iti maikadua a tawen ti panagturay ni Dario” (520 K.K.P.). (Esd 4:4, 5, 24) Bayat daytoy a tawen, da mammadto Haggeo ken Zacarias ginutugotda dagiti Judio a rugianda manen ti panagbangon, ket naitultuloy manen ti trabaho. (Esd 5:1, 2; Hag 1:1, 14, 15; Zac 1:1) Gapu iti daytoy, ni Tatenai, a gobernador a mangibagi kadagiti pagimbagan ti imperio iti rehion a laud ti Eufrates, ken ti dadduma pay nga opisial, natignayda nga agimtuod ken mangipatulod iti surat iti Persiano nga Ari Dario. Iti daytoy a surat, naipakaammo kenkuana ti maipapan iti trabaho a panagbangon, nailanad ti kuna dagiti Judio a ti proyekto ket legal, ken nakiddaw ti panangusisa iti naarian a pagidulinan iti opisial a dokumento tapno makita no adda naisurat a pammaneknek a mangpatalged a legal dayta a proyekto. (Esd 5:3-17) Ti Judio a deklarasion a namaggidiat kadagiti tignay ti Caldeo a ni Nabucodonosor, kas manangdadael ti templo, ken kadagiti tignay ti Persiano a ni Ciro, kas daydiay nangautorisar iti pannakabangon manen dayta, rumbeng nga adda maitutop ken makaay-ayo nga epektona ken Dario yantangay, kadagidi immuna a tawtawen ti panagturayna, kinasapulan a parmekenna ti dua nga iyaalsa dagiti rebelde a ti tunggal maysa inaramatna ti nagan a Nabucodonosor (inawagan dagiti historiador iti Nabucodonosor III ken Nabucodonosor IV), a kunkunada nga annak ida ni Nabonido, ken ikagkagumaanda a pagbalinen ti Babilonia a naisina iti Imperio ti Persia.

Babaen iti opisial a panagsukimat kadagiti rekord nga adda iti pagidulinan iti opisial a dokumento idiay Ecbatana, ti kadaanan a kabesera ti Media, naduktalan ti dokumento a nagtaud ken Ciro. Gapu iti dayta, nangipatulod ni Dario kadagiti bilin ken Gobernador Tatenai nga isu ken ti dadduma pay nga opisial rebbeng a sumardengdan a makibibiang iti trabaho iti templo; saan laeng a dayta, no di ket mangipaayda pay kadagiti pondo iti panagbangon manipud “iti naarian a paggamengan ti buis iti labes ti Karayan,” kasta met iti an-animal ken dadduma pay a nasken nga abasto maipaay kadagiti sakripisio a daton. Ti asinoman a mangsalungasing iti bilin ti ari ket mailansa iti kayo, ket ti balayna ‘mapagbalin a publiko a pagiblengan.’​—Esd 6:1-12.

Gapu iti daytoy nga opisial a tulong ken gapu iti agtultuloy a pammaregta ti mammadto (Zac 7:1; 8:1-9, 20-23), ti trabaho iti templo nagtultuloy agingga a sibaballigi a naileppas “iti maikatlo nga aldaw ti lunar a bulan nga Adar, a dayta ket, iti maikanem a tawen ti panagturay ni Dario” (Esd 6:13-15; idi Marso 6 ti 515 K.K.P.). Yantangay ipakita dagiti kitikit ni Dario nga isu napeklan a managdaydayaw ni Ahura Mazda, nabatad a ti tignayna, nupay tinungpalna ti panggep ni Jehova a Dios ken awan duadua nga iwanwanwan ni Jehova, kangrunaanna a naaramid gapu iti panagraemna iti di mawaswas a kasasaad dagiti Medo-Persiano a linteg ken maitunos iti pagannurotan ti gobierno ni Dario a mangpanuynoy, a ti pammaneknek iti dayta a panangpanuynoy masarakan iti sumagmamano kadagiti kitikitna.

Dagiti Kampania Idiay Grecia iti Naud-udi a Tiempo. Iti itatapog ti baro a siglo, ti nadumaduma a Griego a siudad ti Ionia immalsada iti panangituray ti Persia, ket nupay napasardeng ti iyaalsada, inkeddeng ni Dario a dusaen ti Atenas ken Eretria gapu iti panangtulongda kadagiti nagrebelde a siudad. Nupay kasta, daytoy ti nangiturong iti panangraut ti Persia iti Grecia a nagbanag iti pannakaabak dagiti puersa ni Dario iti bakal ti Marathon idi 490 K.K.P. Nupay siaannad a nagsagana ni Dario maipaay iti kanayonan a kampania idiay Grecia, saanna a naipatungpal dayta sakbay ti ipapatayna idi 486 K.K.P. Isu sinunuan ti anakna a ni Xerxes.

3. Dakamaten ti Nehemias 12:22 ti pannakailanad dagiti Levita a pannakaulo ti balbalay dagiti amma “idi kaaldawan da Eliasib, Joiada ken Johanan ken Jaddua . . . agingga iti panagari ni Dario a Persiano.” Yantangay ni Eliasib ti nangato a padi idi tiempo ti isusubli ni Nehemias idiay Jerusalem (Ne 3:1) ken yantangay addan naasawaan nga anak ni Joiada (Ne 13:28) idi tiempo ti maikadua nga isasarungkar ni Nehemias iti dayta a siudad (kalpasan ti maika-32 a tawen ni Artaxerxes [443 K.K.P.]), nalablabit a ti “Dario” a nadakamat ket isu ni Dario Ochus (naawagan met iti Nothus), a nagturay manipud 423 agingga idi 405 K.K.P.

Maysa a surat a nasarakan iti Elephantine Papyri, a napattapatta a naaramid iti maudi a tawtawen ti maikalima a siglo K.K.P., tukoyenna ni “Johanan” kas nangato a padi idiay Jerusalem iti dayta a tiempo.