Ni Lucas​—Dungdungnguen a Katrabahuan

TAWEN 65 K.P. idi idiay Roma. Ammo ni Lucas nga isu ket agpegpeggad gapu iti panangyam-ammona iti bagina kas gayyem ni apostol Pablo, a mabisbista idi gapu iti pammatina. Agminar a masentensiaan ni Pablo iti ipapatay. Ngem iti dayta a peligroso a tiempo, ni laeng Lucas ti kadua ti apostol.​—2 Timoteo 4:6, 11.

Ti nagan a Lucas ket pamiliar kadagiti agbasbasa iti Biblia gapu iti insuratna nga Ebanghelio a naipanagan kenkuana. Adayo a luglugar ti dinaliasat ni Lucas a kaduana ni Pablo, a nangawag kenkuana iti “dungdungnguen a mangngagas” ken maysa a ‘katrabahuan.’ (Colosas 4:14; Filemon 24) Bassit la nga impormasion ti ipaay ti Biblia maipapan ken Lucas ken namitlo laeng a nadakamat sadiay ti naganna. Ngem bayat nga us-usigem ti ipalgak ti panagsirarak maipapan ken Lucas, maapresiarmonto met daytoy a matalek a Kristiano a kas iti panangapresiar ni Pablo kenkuana.

Mannurat ken Misionero

Ti Ebanghelio ni Lucas ken ti libro nga Aramid Dagiti Apostol ket naiturong ken ni Teofilo, a mangipasimudaag a ni Lucas ti nangisurat kadagita a libro nga impaltiing ti Dios. (Lucas 1:3; Aramid 1:1) Awan ti dinakamat ni Lucas a naimatanganna ti ministerio ni Jesu-Kristo. Imbes ketdi, imbaga ni Lucas nga isu ket immawat iti impormasion manipud kadagiti nakasaksi ken ‘tinuntonna ti amin a bambanag manipud iti pangrugian buyogen ti kinaumiso.’ (Lucas 1:1-3) Posible ngarud a ni Lucas ket nagbalin a pasurot ni Kristo kalpasan ti Pentecostes 33 K.P.

Adda dagiti mangipagarup a ni Lucas ket taga-Antioquia idiay Siria. Nadlawda a mangipapaay ti libro nga Aramid kadagiti detalyado a pasamak iti dayta a siudad ken maysa laeng kadagiti pito a “napaneknekan a lallaki” ti dinakamat dayta a libro kas “maysa a proselita a taga Antioquia,” idinto ta saan a natukoy ti siudad ti innem a sabsabali pay. Siempre, saantayo a masigurado no taga-Antioquia ni Lucas gapu laeng ta dinakamatna dayta a siudad iti libro nga insuratna.​—Aramid 6:3-6.

Nupay ni Lucas ket saan a nainaganan iti libro nga Aramid, adda dagiti sasao iti dadduma a bersikulo a mangipakita nga isu ket nakipaset iti dadduma nga aktibidad a nadakamat iti dayta a libro ti Biblia. Idi napan tinunton ni Lucas ti ruta a nagnaan ni Pablo ken ti kakaduana idiay Asia Menor, kinunana: “Linabasanda ti Misia ket simmalogda nga agturong idiay Troas.” Idiay Troas a nasirmata ni Pablo ti maipapan iti lalaki a taga-Macedonia a nangipakpakaasi: “Umallatiwka iti Macedonia ket tulongannakami.” Kinuna pay ni Lucas: “Ita apaman a nakitana ti sirmata, inkagumaanmi ti mapan idiay Macedonia.” (Aramid 16:8-10) Nupay inusarna ti sao a “linabasanda” iti bersikulo 8, inaramatnan ti sao nga “inkagumaanmi” iti bersikulo 10, a mangipasimudaag a ni Lucas ket nakikaduan iti grupo ni Pablo idiay Troas. Kalpasan dayta, dineskribir ni Lucas ti panangasaba idiay Filipos. Babaen ti saona a “napankami,” impakitana nga isu ket karaman iti dayta a panangasaba. Kastoy ti insuratna: “Iti aldaw ti sabbath napankami iti ruar ti ruangan iti igid ti maysa a karayan, a sadiay impagarupmi nga adda disso a pagkararagan; ket nagtugawkami ket rinugianmi a kasao dagiti babbai a naguummong.” Kas resulta, ni Lidia ken ti amin a sangakabbalayanna inawatda ti naimbag a damag ken nabautisaranda.​—Aramid 16:11-15.

Naipasangoda iti ibubusor idiay Filipos, a sadiay a pinaimbag ni Pablo ti maysa nga adipen a babai nga agipadpadles babaen iti impluensia ti “maysa a sairo iti panagpadles.” Idi nakita dagiti appona nga awanen ti panguartaanda, kinemmegda ni Pablo ken Silas, sada kinabkabil ken impaibalud. Agparang a saan a naaresto ni Lucas, yantangay saanna nga inraman ti bagina idi dineskribirna ti napasaran dagiti kakaduana. Idi nawayawayaanda, “[da Pablo ken Silas] pinaregtada [dagiti kakabsat] ket pimmanawda.” Sa la inraman manen ni Lucas ti bagina iti insuratna a salaysay idi nagsubli ni Pablo idiay Filipos. (Aramid 16:16-40; 20:5, 6) Nalabit a nagbati ni Lucas idiay Filipos tapno iwanwanna ti trabaho sadiay.

Panagurnong iti Impormasion

Kasano a nakagun-od ni Lucas kadagiti impormasion nga usarenna a mangisurat iti Ebanghelio ken iti libro nga Aramid? Dagiti paset ti Aramid​—a sadiay inraman ni Lucas ti bagina iti salaysay​—ti mangipakita a kinaduana ni Pablo manipud Filipos agingga Jerusalem, a sadiay a naaresto manen ni Pablo. Bayat ti panagdaliasatda, ni Pablo ken ti kakaduana ket nakipagyan iti ebanghelisador a ni Felipe idiay Cesarea. (Aramid 20:6; 21:1-17) Ni Felipe ti nangidaulo iti panangasaba idiay Samaria isu a mabalin a naggapu kenkuana dagiti impormasion a naurnong ni Lucas agpaay iti salaysayna maipapan kadagiti nagkauna a panagmisionero sadiay. (Aramid 8:4-25) Ngem nangalaan ngay ni Lucas iti dadduma pay nga impormasion?

Ti dua a tawen a pannakaibalud ni Pablo idiay Cesarea ket nalabit nangipaay ken ni Lucas iti gundaway nga agsirarak iti impormasion para iti salaysay ti Ebangheliona. Asideg ti Jerusalem, a mabalinna a pagalaan iti impormasion maipapan iti kapuonan ni Jesus. Insurat ni Lucas ti adu a pasamak iti biag ken ministerio ni Jesus a dagita ket masarakan laeng iti Ebangheliona. Sigun iti maysa nga eskolar, adda nakitana a di kumurang a 82 a kasta a naisangsangayan nga impormasion.

Dagiti impormasion maipapan iti pannakaipasngay ni Juan ket posible a naammuan ni Lucas manipud ken Elisabet, ti ina ni Juan a Manangbautisar. Dagiti detalye maipapan iti pannakaipasngay ni Jesus ken ti biagna idi ubing pay ket mabalin a nagtaud ken Maria nga ina ni Jesus. (Lucas 1:5–2:52) Nalabit a ni Pedro, Santiago, wenno ni Juan ti nangibaga ken Lucas maipapan iti milagro a napasamak idi nagkalapda. (Lucas 5:4-10) Iti laeng Ebanghelio ni Lucas a maammuantayo ti dadduma kadagiti pangngarig ni Jesus kas iti naasi a Samaritano, ti akikid a ruangan, ti napukaw a maysa a sinsilio a drakma, ti barayuboy nga anak, ken ti tao a nabaknang ken ni Lazaro.​—Lucas 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Nangipakita ni Lucas iti nasged nga interes kadagiti tattao. Insuratna ti maipapan iti daton ni Maria agpaay iti pannakagugor, ti pannakapagungar ti anak ti maysa a balo, ken ti panangsapsapo ti maysa a babai kadagiti saka ni Jesus. Ni Lucas ti nangdakamat ti maipapan kadagiti babbai a nagserbi ken Kristo ken nangisurat iti inaramid da Marta ken Maria a panangsangailida ken Jesus. Salaysayen ti Ebanghelio ni Lucas ti pannakapaimbag ti maysa a babai a nakaro ti kubbona ken maysa a tao nga agebbal, agraman ti pannakapaimbag ti 10 nga agkukutel. Ipakaammo met ni Lucas kadatayo ti maipapan iti pandek a ni Zaqueo, a kimmalay-at iti kayo tapno makitana ni Jesus, ken insuratna met ti maipapan iti nagbabawi a managdakdakes a nailansa iti sibay ni Kristo.​—Lucas 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Makapainteres ta dinakamat ti Ebanghelio ni Lucas ti panangagas iti sugat nga inaramid ti maysa a naasi a Samaritano iti pangngarig ni Jesus. Nabatad a gapu iti kinamangngagasna a natignay ni Lucas a mangisurat iti dineskribir ni Jesus a panangasikaso, agraman iti arak kas pagpatay iti mikrobio, iti lana gapu kadagiti makaep-ep a kalidadna ken iti panangbedbed.​—Lucas 10:30-37.

Kadua ti Maysa a Balud

Ni Lucas ket maseknan ken apostol Pablo. Idi naipupok ni Pablo idiay Cesarea, ti Romano a prokurador a ni Felix imbilinna a saan a maparitan ti “asinoman kadagiti kailian [ni Pablo] nga agserbi” iti dayta nga apostol. (Aramid 24:23) Posible a maysa ni Lucas kadagita a nagserbi. Yantangay saan a kanayon a nasalun-at ni Pablo, ti panangaywan kenkuana ti mabalin a maysa kadagiti serbisio nga impaay ti “dungdungnguen a mangngagas.”​—Colosas 4:14; Galacia 4:13.

Idi nagapelar ni Pablo ken Cesar, imbilin ti Romano a prokurador a ni Festo ti pannakaipan ti apostol idiay Roma. Sisusungdo a kinadua ni Lucas ti balud a ni Pablo iti naunday a biahe nga agturong idiay Italia. Kabayatan dayta, insuratna ti detalyado a salaysay maipapan iti pannakarba ti barko a naglugananda. (Aramid 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Bayat a nakapupok iti ab-abanganna a balay, pinutar ni Pablo ti adu a naipaltiing a surat, ket dinakamatna ni Lucas iti dua kadagita. (Aramid 28:30; Colosas 4:14; Filemon 24) Posible a kabayatan dayta a dua a tawen nga insurat ni Lucas ti libro nga Aramid.

Ti nagnaedan ni Pablo idiay Roma ket napnuan la ketdi iti naespirituan nga aktibidad. Sadiay a mabalin a nakadua ni Lucas ti dadduma kadagiti katrabahuan ni Pablo a kas kada Tiquico, Aristarco, Marcos, Justo, Epafras, ken Onesimo, ken adu a sabsabali pay.​—Colosas 4:7-14.

Nupay ni Pablo ket binaybay-anen ti dadduma pay bayat ti maikadua a pannakaibaludna ken idi madlawna nga asidegen ti pannakapapatayna, isu ket kinaduaan ti nasungdo ken natured a ni Lucas. Mabalin a saanna a pinanawan ni Pablo nupay mabalin nga agresulta dayta iti pannakaibaludna met. Nalabit a ni Lucas ti nangisurat kadagitoy nga imbaga ni Pablo: “Ni laeng Lucas ti adda kaniak.” Sigun iti tradision, di nagbayag kalpasan dayta, ni Pablo ket napapatay.​—2 Timoteo 4:6-8, 11, 16.

Managsakripisio ken naemma ni Lucas. Saanna nga imparammag ti adalna wenno dina inkagumaan ti agbalin a nalatak. Wen, mabalin koma nga impangpangrunana ti kinamangngagasna. Nupay kasta, pinilina nga itandudo dagiti interes ti Pagarian. Kas ken Lucas, di agimbubukodan nga irakuraktayo koma ti naimbag a damag ken sipapakumbaba nga agserbitayo agpaay a pakaidayawan ni Jehova.​—Lucas 12:31.

[Kahon iti panid 19]

ASINO NI TEOFILO?

Ni Teofilo ket dinakamat ni Lucas agpadpada iti Ebangheliona ken iti Aramid dagiti apostol. Iti Ebanghelio ni Lucas, isu ket naawagan kas ni “katan-okan a Teofilo.” (Lucas 1:3) Ti “katan-okan” ket maysa a pangawag iti nalatak ken nabaknang a tao agraman kadagiti nangato nga opisial iti gobierno ti Roma. Kasta met laeng ti inyawag ni apostol Pablo ken Festo, ti prokurador iti Judea nga iturturayan idi ti Roma.​—Aramid 26:25.

Nabatad a nangnangngeg ni Teofilo ti mensahe maipapan ken Jesus ket interesado isuna iti dayta. Ninamnama ni Lucas a ti salaysayna iti Ebangheliona ti makatulong ken Teofilo tapno ‘naan-anay a maammuanna ti kinapudno ti bambanag a berbal a naisuro kenkuana.’​—Lucas 1:4.

Sigun iti Griego nga eskolar a ni Richard Lenski, posible a saan pay a manamati ni Teofilo idi isu ket inawagan ni Lucas iti “katan-okan,” agsipud ta “iti amin a literatura dagiti Kristiano, . . . awan ti agkakapammatian nga agiinnawag kadagiti kasta a titulo kas pammadayaw.” Idi insurat ni Lucas ti libro nga Aramid, dinan inusar ti titulo a “katan-okan” no di ket kinunana laeng ti: “O Teofilo.” (Aramid 1:1) Inngudo ni Lenski: “Idi insurat ni Lucas ti Ebangheliona ken Teofilo, saan pay a Kristiano daytoy mararaem a lalaki ngem interesado unay kadagiti banag a nainaig iti Kinakristiano; ngem ni Teofilo ket nakomberten a Kristiano idi impatulod kenkuana ni Lucas ti libro nga Aramid.”