Masada​—Pammaneknek a ti Mesias Immayen?

TI PANANGIPARUKPOK ti dara iti nagan ti relihion maulit-uliten a saplit iti historia. Saan a naipuera ti Masada, ta dagiti mangidepensana addaandat’ napipigsa a narelihiusuan a pakatignayan. No bisitaenyo dagiti nakabakab idiay Masada, makitayo dagiti dadael ti maysa a sinagoga a sadiay ti nagtataripnongan dagiti nakapunial a lallaki nga agdayaw ken dagiti seremonia a pagdidigosan a naus-usar a maipaay iti narelihiusuan a panagdalus.

Dagiti pirpirsay ti Biblia nasarsarakanda met idiay Masada. Kasano, mabalin a pampanunotenyo, ti pannakaiyasping ti adda idi a mensahe ti Biblia kadagiti nakapunial a lallaki iti adda a mabasbasatayo iti Biblia itatta? Ni Dr. Yigael Yadin, iti librona a Masada, nagsurat maipapan iti umuna kadagita a nadiskobre:

“Ti nadaras a panangsukimat ti disso ipakitana a dagus kadatayo nga adtoy ti maysa a pirsay manipud Libro ti Salmo, ket mailasintay pay dagiti kapitulo: ti seksion ket manipud Salmo 81 ingganat’ Salmo 85. . . . Posible a petsaan dayta nga awan uray bassit a panagduadua. Saan a mabalin a naladladaw ngem tawen 73 AD, ti tawen a pannakatnag ti Masada. . . . Daytoy a seksion manipud Libro ti Salmo, kas kadagiti dadduma a biblikal a lukot a nasarakanmi iti kamaudiananna, ngangngani eksakto a kaasping . . . ti teksto dagiti biblikal a libro nga us-usarentayo itatta.”

Nalawag, pinati dagiti nakapunial a lallaki a ti Nasantuan nga Autor ti Hebreo a Kasuratan bendisionannanto ti iyaalsa kontra iti Roma. Kas inlawlawag ti The Universal Jewish Encyclopedia: “Ti panatiko a kinaregta dagiti Judio iti Dakkel a Gubat kontra iti Roma (66-73 K.P.) ket pinabileg ti pammatida nga asidegen ti Mesianiko a panawen. Ti pannakapukaw ti Templo pinaaduna laeng dagiti pattapattada maipapan iti iyaay ti Mesias.”

Ti Iyaay ti Mesias

“Dagiti Judio nga addaan mesianiko a kinaregta,” kuna ti The Encyclopedia of Religion, “masansan nga ibatayda dagiti kalkulasionda iti Libro ni Daniel.” Pudno, ti Hebreo a mammadto a ni Daniel impadtona ti iyaay ti “Mesias a Pangulo.” (Daniel 9:25) Iti dua a dadduma pay a salaysay, kuna ni Daniel a ti Mesias agbalinto nga Agturay ti lubong ket ti Pagarianna dadaelennanto amin dagiti bumusbusor a natauan a gobierno.​—Daniel 2:44; 7:13, 14.

Patien dagiti umuna-siglo a rebolusionario a Judio a dimtengen ti tiempo a pannakatungpal dagitoy napropetikuan a parparmata. “Ti ad-adda pay a sabali a nangsugsog kadakuada iti gubat,” kuna ni Josephus, “isu [ti panamati] nga iti dayta a tiempo ti maysa a kailianda ti agturayton iti lubong.” Ngem impadto ni Daniel a ti Mesianiko a Pangulo umuna pay a “madadaelto” ket kalpasan ti ipapatayna ti Jerusalem ken ti templona rakrakento ‘ti ili ti sabali a pangulo nga isut’ umay.’​—Daniel 9:25, 26.

Dagiti Panangmatmat a Judio iti Panagturay a Gentil

Ti umuna-siglo a Judea nabingbingay iti sumagmamano a nabaknang ken nakaad-adu a napanglaw. Dadduma a nabaknang a Judio, nangnangruna kadagiti Saduceo ken Fariseo, ipatpategda unay ti autoridad nga impalubos ti Roma a maadda kadakuada iti ilida, ket umsienda dagiti gagangay a tattao. Gapuna, suppiatenda ti aniaman a kapanunoten ti rebolusion, nga itartrabahoda ketdi ti natalna a pannakirelasionda iti Roma.​—Lucas 16:14; 19:45, 46; Juan 2:14; 7:47-49; 11:47, 48.

Iti kasumbangirna, dagiti ordinario a taga Judea nagsagabada iti sangol ti panagbuis a Romano ken kadagiti mismo a manangirurumen a kailianda. Saanda a maliwliwa iti kaaddadat’ makunkuna a Pax Romana (Kinatalna a Romano) no di ket kayatdat’ panagbalbaliw. Daytoy a panagsupadi dagiti intereses imbungana dagiti nakabutbuteng a sibil a kinagulo. “Maysa a grupo ti determinado a mangdominar,” insurat ni Josephus, “ti sabali iti kinaranggas ken panagtakawda kadagiti babaknang.”

Dagiti nakapunial a lallaki, kas pangarigan, tinakawanda ken pinapatayda dagiti padada a Judio ken inkalinteganda dagitoy terorista nga ar-aramid kas dusa dagiti Judio a kunada nakikunniber iti Roma. Ti maikadua-siglo a rabbi, a ni Johanan ben Torta, intedna daytoy a rason a maipaay iti kalamidad nga immapay kadagiti umuna-siglo a Judio: “Agbibisinda unay ti kuarta ken kagurada ti maysa ken maysa.”

Saanen a pagsiddaawan a dagidiay Judio a talaga a managbuteng iti Dios il-iliwenda ti panagparang ti Mesias, a ninamnamada a mangparmek iti turay a Romano ken mangipasdek ti nalinteg a Pagarian ti Dios. Ngem dagiti awan prinsipiona a tattao ginundawayanda dagitoy a namnama.

Dagiti Ulbod a Mesias

Idi agarup tawen 33 K.P., maysa a pangulo a Judio nga agnagan Gamaliel pinalagipanna dagiti padana nga agtuturay ti Jerusalem: “Sakbay a dimteng dagitoy nga aldaw . . . timmakder ni Judas a taga Galilea kadagidi aldaw ti sensus, ket adu ti tao a simmurot kenkuana. Isu napukaw met, ket isuamin nga immanamong kenkuana nawarawarada.”​—Aramid 5:36, 37.

“Ti sensus” a nagresulta iti iyaalsa ni Judas naorganisar idi 6 K.P. nga agpaay iti panggep a panangingato ti buis para iti Roma. Ibaga ni Josephus kadatayo nga improklamar ni Judas a dagiti Judio “takrotda no agpasakupda babaen ti panagbayadda ti buis kadagiti Romano.” Ti nagan a Judas nagtaud iti nagan a Juda, a mangisingasing nga isut’ kameng ti tribo a namnamaenda a pagtaudan ti Mesias. (Genesis 49:10) “Ti nabara a kinatalabitna ken kinapopular dagiti doktrinana inallukoynat’ adu a paspasurot iti pagalagadanna, a kaaduan ti nangibilang kenkuana kas ti Mesias,” kuna ti McClintock and Strong’s Cyclopædia.

Kitaenyo ta kuna ti Aramid 5:37 a dagiti paspasurot daytoy a Judas saanda a napukaw a kaduana. Ti ganuatna, sigun ti Judio nga eskolar a ni Gaalya Cornfeld, “nakadanon kadagiti nauneg a ramut ken mesianiko a namnama.” Kinapudnona, dua a papangulo dagiti nakapunial a lallaki, da Menahem ken Eleazar, nagtaudda manipud iti dayta Judas a taga Galilea. Idi rugi ti iyaalsa a Judio idi 66 K.P., inarmasan ni Menahem dagiti paspasurotna ti ig-igam a nakadeposito idiay Masada. Sa, “nagsubli kas ari idiay Jerusalem” ket “nagbalin a lider ti rebolusion.” “Ngangngani sigurado,” innayon ti Encyclopaedia Judaica, “a ni Menahem [nga anak ni] Juda ti naibilang kas Mesias.”

Nupay kasta, iti dayta a tawen, ni Menahem ti pinatay dagiti kameng ti karibal a rebolusionario a ganuat dagiti Judio. Dagiti pasurotna nagsublida a nagkamang idiay Masada, a sadiay ni Eleazar ti nangidaulo kadagiti nakapunial a lallaki agingga idi 73 K.P. Ti palawag a panagsusaid ni Eleazar inkallangoganna ti biddut a sursuro ni amana a Judas: “Iti nabayagen, mamaingel a kakaduak, naikeddengtayon ti di agserbi kadagiti Romano wenno uray asinoman malaksid iti Dios.”

Ti Neutralidad dagiti Kristiano a Taga Judea

Sakbay ti iyaalsa a Judio idi 66 K.P., naipasdeken dagiti kongregasion Kristiano idiay Judea, agraman, siempre, ti kongregasion ti Jerusalem. (Aramid 9:31) Dagitoy ti buklen dagiti Judo a namati a ni Jesus ti Nazaret isut’ Mesias a ti ipapatay ken panagungarna naipadton. (Aramid 2:22-36) Dagiti Judio a Kristiano sireregtada a nangisaknap ti pammatida, bayat a sitatalna nga ur-urayenda ti maikadua nga iyaay ti Mesias, kas agturay ti lubong. Impamatmat ni Jesus nga isuntot’ agsubli “kalpasan ti naunday a tiempo.”​—Mateo 25:19, 31; 28:19, 20; Aramid 1:8-11.

Ngem apaman a nagbettaken ti iyaalsa a Judio idi 66 K.P., aniat’ nangsalaknib kadagidiay Kristiano a taga Judea a magutugot babaen iti damo a panagballigina? Awan duadua a nalagipdat’ pakdaar ti Apoda: “Isuamin a mangaramat iti kampilan mataydanto iti kampilan.” (Mateo 26:52) Inikkan met ida ni Jesus ti natimbeng a panangmatmat iti Gentil a panagturay ti gobierno. “Itedyo ken Cesar ti kukua ni Cesar,” kunana, “ket iti Dios ti kukua ti Dios.” (Marcos 12:17) Mainayon pay, impadto ni Jesus a dagiti sinsinan a mesias umaydanto, a kunkunada, “‘Siak ti Kristo,’ ken, ‘Ti tiempo asidegen,’” ngem impakdaarna: “Dikay suroten ida.”​—Lucas 21:8.

Impadto pay ni Jesus ti pagtungpalan ti iyaalsa a Judio, a kunkunana: “Ngem inton makitayo ti Jerusalem a malikmut kadagiti buybuyot, ammuenyo a ti pannakarbekna asidegen. Dagiti adda iti Judea agkamangda koma kadagiti bambantay, ket dagiti adda iti tengngana pumanawda koma, ket dagiti adda kadagiti taltalon saanda koma a sumrek kenkuana; . . . ta addanto dakkel a rigat iti rabaw ti daga ken gura a maikaniwas itoy nga ili; ket mapasagdanto iti tadem ti kampilan ket maipandanto a makayawan kadagiti amin a nasion.”​—Lucas 21:20-24.

Ti nakaam-amak a layus ti panangdadael a simmaruno iti iyaalsa dagiti Judio ket maysa a dramatiko a kaitungpalan ti padto ni Jesus! Kaskasdi dagiti Kristiano idiay Judea nakalisida babaen ti situtulnog a ‘panagkamangda kadagiti bambantay.’ “Sakbay ti pannakalakub ti Jerusalem babaen ken Tito [idi 70 K.P.],” kuna ti Encyclopaedia Judaica, “ti komunidadna a Kristiano immakar idiay Pella.” Makapainteres, ta ti Pella ket adda iti amianan, iti arisadsad dagiti kabambantayan iti ballasiw ti Karayan Jordan ket gapu itoy daytat’ naan-anay a naisina manipud Judea babaen iti Lobong ti Jordan. “Narigat koma nga isalaysay daytoy a panagtalaw no ti padto [ni Jesus] ket naisurat kalpasan ti pasamak,” kuna ni G. A. Williamson iti introduksionna iti Josephus​—The Jewish War.

Talaga, ti naballigi a panagtalaw dagiti Kristiano a taga Judea ket nagpigsa a pammaneknek nga isudat’ pudpudno a pasurot ti pudno a Mesias. Daytoy ti mangpataud kadagiti nasken a saludsod. Aniat’ panggep ti umuna nga iyaay ti Mesias? Ken ania a pakdaar ti ipakpakaammo ti napaay nga iyaalsa dagiti Judio para kadatayo itatta, nangnangruna iti paset ti sangatauan a naawagan “Kristiano”? Dagitoy a salsaludsod ti maisalaysay pay iti daytoy a magasin.