CESAR
Romano nga apeliedo a nagbalin a titulo. Idi 46 K.K.P. nadutokan ni Gayo Julio Cesar kas diktador ti Roma iti sangapulo a tawen, ngem napapatay idi 44 K.K.P. Cesar ti nagan ti pamiliana (a Gayo ti personal a naganna ket Julio ti nagan ti puli wenno balayna). Ti apeliedo nayallatiw iti ampon nga anakna, ken sunona idi kamaudiananna, a ni Gayo Julio Cesar Octavianus (Octavian). Impasdek ni Octavian ti turayna iti intero a pagturayan idi 31 K.K.P., ket idi 27 K.K.P. ti Senado ti Roma intedna kenkuana ti titulo nga Augusto, a nagbalin a pagaammo kas Cesar Augusto.—Lu 2:1-7.
Kalpasan dayta, ti simmaganad nga uppat nga emperador ti Roma (da Tiberio, Gayo [Caligula], Claudio, ken Nero) inikutanda ti nagan maibatay iti aktual a pannakikabagian wenno pannakaampon. Gapuna, ti apeliedo nagbalin nga asideg unay ti pannakainaigna iti saad ti soberano nga agturay ta, uray pay kalpasan ti panagpatingga ti dinastia dagiti Cesar, nataginayon dayta a nagan kas naarian a titulo a katupag ti titulo ti emperador, iti kasta napataud dagiti naud-udi a porma, a kas iti kaiser (Aleman) ken czar (Ruso).
Dagiti Cesar a nagturay bayat ti periodo a sinaklaw ti Kristiano a Griego a Kasuratan, agraman dagiti panagturayda ken ti kangrunaan a paspasamak iti Biblia bayat dagitoy a panagturay, ket nailanad iti naipakuyog a tsart. Tallo laeng kadagitoy ti nadakamat ti naganda iti Biblia: da Augusto, Tiberio, ken Claudio. Maipaay iti naan-anay a pannakaibinsabinsa dagitoy, kitaenyo dagiti artikulo iti sidong dagiti naganda.
Ti Dios ken ni Cesar. Ti kakaisuna a nailanad a panangtukoy ni Jesus ken Cesar ket idi impasdekna ti prinsipio a: “Ngarud, ibayadyo ken Cesar ti bambanag ni Cesar, ngem iti Dios ti bambanag ti Dios.” (Mt 22:17-21; Mr 12:14-17; Lu 20:22-25) Ti saludsod a nakaigapuan ti pannakapataud daytoy a sasao ket maipapan iti panagbayad dagiti Judio iti “panguluen a buis” iti estado ti Roma. Gapuna, adda nakainaigan dayta iti maysa a naipasdek a linteg wenno kadawyan nga aramid ket ngarud ti saludsod wenno uray ti sungbat nabatad a saan a nairanta nga agaplikar laeng ken Tiberio, ti agturturay idi. (Idiligyo ti Mt 17:25.) Ti “Cesar” kaipapananna, wenno insimbolona, ti sibil nga autoridad, ti estado, nga inrepresentar dagiti nadutokan a pannakabagi dayta, inawagan ni Pablo iti “nangatngato nga autoridad” ken inyebkas ni Pedro kas ti “ari” ken dagiti ‘gobernadorna.’—Ro 13:1-7; Tit 3:1; 1Pe 2:13-17; kitaenyo ti NANGATNGATO NGA AUTORIDAD.
No kasta, ti “bambanag” ni Cesar isuda ti bayad a maiparbeng kadagiti serbisio nga ipapaay ti sekular a gobierno ken maipaay kadagita a serbisio, ti gobierno nangipataw kadagiti buis wenno impuesto. Iti laksid ti kasasaadna kas maysa nga imperio, ti estado ti Roma nangipaay iti adu a serbisio kadagiti iturayanna nga umili, a pakairamanan ti pannakaaramid dagiti kangrunaan a kalsada, ken maysa a porma ti serbisio iti koreo, kasta met ti pannakataginayon ti sibil nga urnos ken pannakasalaknib manipud kadagiti kriminal. Dagitoy a serbisio binayadan dagiti umili babaen kadagiti buis. Daytoy ti kayat a sawen ni Jesus idi tinukoyna ti sinsilio ni Cesar, naawagan “ti panguluen a buis a sinsilio.”—Mt 22:19.
Kas ipakita ti sasao ni Jesus a ‘ti bambanag ti Dios rumbeng a maibayad iti Dios,’ ti autoridad ni “Cesar” a mangalikagum iti bayad uray pay manipud kadagiti Kristiano ket saan a maipalubos a bianganna ti panagserbi ti Kristiano iti Dios. (Mt 22:21) Impakita dagiti apostol ni Jesus a natarusanda a ti annongenda kadagiti natauan nga autoridad ket nakedngan, wenno relatibo, ken saan a naan-anay, ta idi naiyegda iti saklang ti nangato a pangukoman dagiti Judio idi agangay, sititibker nga indeklarada: “Masapul nga agtulnogkami iti Dios kas agturay imbes a kadagiti tattao,” kayatna a sawen, no dagiti linteg wenno kalikaguman ti tao sumupiatda kadagiti linteg ti Dios.—Ara 5:29.
Pannakausig ni Jesus. Idi naiyeg ni Jesus tapno mausig iti saklang ti Romano a gobernador a ni Poncio Pilato, isu pinabasol dagiti relihioso a panguluen kadagiti nakaro a salungasing: “iluluodna ti nasion [dagiti Judio] ken iparparitna ti panagbayad kadagiti buis ken Cesar ket kunkunana nga isu ti Kristo nga ari.” (Lu 23:1, 2) Kinapudnona, daytoy nagkatlo a pammabasol kaipapananna nga ak-akusarenda ni Jesus iti nakaro a panangliput wenno, kas panangyebkas dagiti Romano iti dayta, crimen laesae majestatis (maaw-awagan ita iti lèse-majesté). Nabigbig ni Pilato daytoy agsipud ta kinunana idi agangay, “Inyegyo kaniak daytoy a tao kas maysa a manggargari kadagiti tattao tapno umalsada.” (Lu 23:13, 14) Idi 48 K.K.P., ti linteg a naawagan lex Julia majestatis pinagbalinna ti pannakipaset iti aniaman nga aramid a maibusor iti soberano a pannakabalin ti Roma kas maysa a panagsalungasing. Nalawa ti pannakayaplikar daytoy a linteg ta, idi tiempo ni Jesus, gistay aniaman a pananginsulto ken Cesar wenno aniaman nga aramid a nabatad a mangiparangarang iti panagalsa mabalinen a pangibatayan iti pammabasol a panangliput. Ni Tiberio, ti Cesar nga agturturay idi, napalalo ti kinasensitibona kadagiti pammabalaw wenno ibubusor, ket ti turayna pagaammo gapu iti panangiparegtana kadagiti “tiktik” a mangyeg kadagiti akusasion maibusor kadagiti maipagarup a traidor.
Iti intero nga Imperio ti Roma, awan ti ari a makapagturay no awan ti pammalubos ni Cesar. Gapuna, idi pinagsaludsodanna ni Jesus, nalawag nga impamaysa ni Pilato ti panagpalutpotna iti isyu maipapan iti kinaari ni Jesus. (Mt 27:11; Mr 15:2; Lu 23:3; Jn 18:33-37) Ni Pilato inkagumaanna a wayawayaan ni Jesus kas awanan basol, ngem impukkaw dagiti panguluen a Judio: “No luk-atam daytoy a tao, saannaka a gayyem ni Cesar. Tunggal tao a mamagbalin iti bagina nga ari agsasao a maibusor ken Cesar.” (Jn 19:12) Ti termino a “gayyem ni Cesar” ket nadayaw a titulo a masansan a naipaay kadagiti gobernador ti probinsia; ngem ditoy dagiti panguluen a Judio nabatad nga inusarda dayta iti pangkaaduan a pamay-an, nga impasimudaagda nga isarsarang ni Pilato ti bagina iti pammabasol a panangpanuynoy iti nakaro a panangliput. Ti panagbuteng iti naimon nga emperador ket maysa a nakaimpluensia ken Pilato a mangisawang iti sentensia nga ipapatay iti maysa nga awanan basol a tao. Kabayatanna, sipipigsa nga indeklara ti papadi ti kinasungdoda iti trono ti imperio, a kunkunada, “Awan ti arimi no di ni Cesar,” iti kasta linaksidda ti aniaman a teokratiko a turay. (Jn 19:13-16; idiligyo ti Isa 9:6, 7; 33:22.) Sinupiatda ti titulo nga “Ari dagiti Judio” nga inkabil ni Pilato iti kayo ni Jesus, ngem napaayda. (Jn 19:19-22) Kaugalian dagiti Romano ti mangipaskil iti karatula a mangipabigbig iti krimen a nakakondenaran ti maysa a kriminal.
Ti Panagapelar ni Pablo ken Pannakaibaludna. Idi a dagiti Judio a panguluen ti relihion iti Tesalonica nangbuangayda iti bunggoy dagiti managderraaw tapno padasenda a pasardengen ti panangaskasaba da Pablo ken Silas, nangpartuatda met iti umasping a pammabasol a panangliput maibusor iti trono ti imperio. (Ara 17:1-9) Ni Claudio (41-54 K.P.) ti madama idin nga agturturay kas Cesar.—Ara 11:28.
Ti nabatbati kadagiti panangtukoy ti Biblia ken Cesar agaplikar ken Nero, a nagturay manipud 54 agingga idi 68 K.P., idi nagpakamatay iti edad nga agarup 31. Ni Nero ti tuktukoyen ni Pablo idi naaramid ti pannakausigna idiay Cesarea iti saklang ni Festo, nabatad nga idi agarup 58 K.P. Saan nga inaklon ni Pablo ti aniaman a basol gapu iti ar-aramid a maikaniwas ken Cesar ket nagkitakit nga idiay Jerusalem ti pakausiganna, a kunkunana: “Sitatakderak iti sanguanan ti tugaw iti panangukom ni Cesar, a rebbeng a pakaukomak. . . . Agapelarak ken Cesar!” (Ara 25:1, 6-11) Watwatwaten idi ditoy ni Pablo dagiti kalinteganna kas makipagili iti Roma. Ti kasta a panagapelar ken Cesar mabalin a maaramid kalpasan ti pannakaisawang ti pannakaukom wenno iti aniaman a nasapsapa a kanito bayat ti pannakausig. Yantangay nabatad a saan a kayat nga ikeddeng ni Festo dayta a banag ken yantangay awan hustisia a manamnama no idiay Jerusalem ti pakaaramidan ti pannakausig, indatag ni Pablo daytoy pormal a dawat a maukom iti kangatuan a pangukoman ti imperio. Agparang nga iti sumagmamano a kaso, mabalin a di mapatgan ti panagapelar, kas iti kaso ti maysa a mannanakaw, pirata, wenno managalsa a natiliwan. Mabalin a daytoy ti makagapu a ni Festo immuman nga umuna iti “ummong dagiti manangbalakad” sakbay nga inanamonganna ti panagapelar. Ti pannakadengngeg iti saklang ti sumarsarungkar a ni Herodes Agripa II kalpasan dayta ket tapno maaddaan ni Festo iti nalawlawag nga impormasion a maidatagna iti panangyallatiwna iti kaso ni Pablo iti “Daydiay Augusto,” ni Nero. (Ara 25:12-27; 26:32; 28:19) Ti kanayonan a panggep no apay a nagapelar ni Pablo ket tapno isu maipan idiay Roma, iti kasta matungpal ti gandat a naibagan a nasaksakbay. (Ara 19:21; Ro 15:22-28) Ti naimpadtuan a kari ni Jesus ken ti inawatna a mensahe manipud iti anghel idi agangay agpada nga ipakitada ti panangiwanwan ti Dios iti dayta a banag.—Ara 23:11; 27:23, 24.
Nalawag a bayat ti umuna a pannakaibalud ni Pablo idiay Roma, insuratna ti suratna kadagiti taga Filipos (a. 60-61 K.P.). Iti pagnguduan ti surat, iraman ni Pablo ti kablaaw ti kakabsat idiay Roma ken “nangnangruna dagidiay adda iti sangakabbalayan ni Cesar.” (Fil 4:21, 22) Ti termino a “sangakabbalayan ni Cesar” saan a kanayon a tumukoy iti mismo a pamilia ni Nero, nga agturturay idi, no di ket mabalin nga agaplikar kadagidiay agserserbi iti gobierno, dagiti adipen ken nababbaba nga opisial ni Cesar. Saan a naibaga no dagitoy a Kristiano manipud sangakabbalayan ni Cesar ket bunga ti panangaskasaba ni Pablo. No dagiti kuartel ti pagbaludanna naisilpoda iti Guardia a Pretorio (Fil 1:13), kayat a sawen daytoy nga isu ken ti panangasaba nga inaramidna sadiay ket adda iti asideg ti palasio ni Nero, ngarud iti asideg ti adu iti sangakabbalayan ni Cesar. (Ara 28:16, 30, 31) Aniaman ti wagas a pannakasarakna kadagitoy a Kristiano iti sangakabbalayan ni Cesar, nalawag nga adda naisangsangayan a pannakaseknanda kadagiti kakabsat idiay Filipos. Yantangay ti Filipos ket kolonia ti Roma nga aduan iti retirado a soldado ken agserserbi iti gobierno, mabalin a ti adu a Kristiano sadiay nainaigda kadagidiay a maigapu kadakuada nangipatulod ni Pablo iti kablaaw, wenno mabalin a gagayyemda dagitoy.
Maysa a dakkel nga apuy ti nangrebbek iti Roma idi 64 K.P., a nangdadael iti agarup kakapat ti siudad. Nagwaras ti sayangguseng a ni Nero ti makinggapuanan ket, sigun iti Romano a historiador a ni Tacitus, pinadas ni Nero a salakniban ti bagina babaen ti panangidas-alna ti pammabasol kadagiti Kristiano. (The Annals, XV, XLIV) Simmaruno dagiti rineprep a panangaresto, ket naparigat ken napapatay ti nakaad-adu a Kristiano kasta met dagiti maatap a Kristiano, a ti sumagmamano napuoran pay ketdi a sibibiag iti publiko. Agparang a daytoy ti nangtanda iti panangrugi ti nasaknap a pannakaidadanes, saan a manipud kadagiti relihioso a bumusbusor, no di ket manipud kadagiti napolitikaan a gubuayan a determinado a mangikisap iti kongregasion Kristiano. Nabatad a nawayawayaan ni Pablo kalpasan ti dua a tawen a pannakaibalud idiay Roma (a. 59-61 K.P.), ngem mabalbalin a mapaspasaranna itan ti maikadua a pannakaibaludna (a. 65 K.P.). Patien ti kaaduan nga isu napapatay kalpasan dayta, kas imbilin ni Nero.—Idiligyo ti 2Ti 1:16, 17; 4:6-8.
Ti iyaalsa dagiti Judio nangrugi idi 66 K.P., dua a tawen sakbay ti ipapatay ni Nero, ngem idi laeng 70 K.P. a napasardeng dayta bayat ti panagturay ni Vespasian (69-79 K.P.). Naipagarup a naidestiero ni apostol Juan iti isla ti Patmos bayat ti panagturay ni Domitian (81-96 K.P.), maysa a naulpit a bumusbusor kadagiti Kristiano.—Apo 1:9.
[Tsart iti panid 550]
Nagan
Tawtawen a Panagturay
Kangrunaan a Paspasamak iti Biblia Bayat ti Panagturay
Augusto (Octavian)
31 K.K.P.– 14 K.P.
Pannakayanak ni Juan (a Manangbautisar); bilin a panagpasalista, ken pannakayanak ni Jesus idiay Betlehem (Lu 2:1); ipapatay ni Herodes a Dakkel
Tiberio
14-37 K.P.
Dagiti ministerio da Juan ken Jesus (Lu 3:1); kasta met ti ipapatayda. Pentecostes ti 33 K.P. ken damo nga aktibidad ti kaipaspasdek a kongregasion Kristiano. Ti pannakakomberte ni Saulo (Pablo)
Gayo (Caligula)
37-41 K.P.
—
Claudio
41-54 K.P.
Umuna a dua a panagdaliasat ni Pablo kas misionero ken paset ti maikatlo. Nakaro a bisin; napagtalaw dagiti Judio manipud Roma (Ara 11:28; 18:2)
Nero
54-68 K.P.
Damo a pannakausig ni Pablo idiay Roma. (Ara 25:21; 26:32) Panangrugi ti nakaro nga opisial a panangidadanes kadagiti Kristiano kalpasan ti dakkel nga uram idiay Roma; nalabit maikadua met a pannakausig ni Pablo ken ti pannakapapatayna. Panangrugi ti panagalsa dagiti Judio (66 K.P.)
Galba
68-69 K.P.
—
Otho
69 K.P.
—
Vitellius
69 K.P.
—
Vespasian
69-79 K.P.
Pannakadadael ti Jerusalem (70 K.P.)
Tito
79-81 K.P.
—
Domitian
81-96 K.P.
Pannakaidestiero ni apostol Juan idiay Patmos (Apo 1:9)
Nerva
96-98 K.P.
—
Trajan
98-117 K.P.
Nalabit nakompleto ti kanon ti Biblia bayat ti umuna a tawen ti panagturayna