Tagiragsakenyo Dagiti Gunggona ti Nadiosan a Panangisuro

“Siak ni Jehova a Diosmo, a mangisuro kenka a maipaay iti pagimbagam.”​—ISAIAS 48:17.

1. Aniat’ pagbanagantayo no iyaplikartayo ti nadiosan a pannursuro iti biagtayo?

AMMO ni Jehova a Dios ti kasayaatan. Awan ti makaartap kenkuana iti panunot, sao, wenno aramid. Kas Namarsua kadatayo, ammona dagiti kasapulantayo ket sibubuslon nga ipaayna dagitoy. Di pagduaduaan nga ammona no kasanonatay nga isuro. Ket no ipakattayo ti nadiosan a pannursuro, magunggonaan ken magun-odtayo ti pudno a kinaragsak.

2, 3. (a) Kasano a nagunggonaan koma ti nagkauna nga ili ti Dios no tinungpalda dagiti bilinna? (b) Ania ti mapasamak no iyaplikartayo ti nadiosan a pannursuro iti biagtayo ita?

² Ipakita ti nadiosan a panangisuro ti napasnek a tarigagay ti Dios a maliklikan dagiti adipenna ti didigra ken matagiragsakda ti agbiag babaen ti panangannurot kadagiti linteg ken prinsipiona. No dimngeg la koma kenkuana ti nagkauna nga ili ni Jehova, tinagiragsakda koma dagiti nabaknang a bendision, ta kunana kadakuada: “Siak ni Jehova a Diosmo, a mangisuro kenka a maipaay iti pagimbagam, a mangiturong kenka iti dalan a rumbeng a pagnaam. O no impangagmo la koma dagiti bilinko! Iti kasta ti talnam kasla koma iti maysa a karayan, ken ti kinalintegmo kasla koma kadagiti dalluyon ti baybay.”​—Isaias 48:17, 18.

³ Naimbag koma ti nagbanagan ti nagkauna nga ili ti Dios no impangagda dagiti bilin ken pannursurona. Imbes nga agsagabada ti didigra iti ima dagiti taga-Babilonia, sinagrapda koma ti talna ken kinarang-ay a kas kaadalem ti di maatianan a karayan. Maysa pay, dagiti nalinteg nga aramidda kasda la koma kadagiti di mabilang a dalluyon ti baybay. Kasta met, no iyaplikartayo ti nadiosan a pannursuro iti biagtayo, matagiragsaktayo dagiti adu a gunggona nga itdenna. Ania ti sumagmamano kadagitoy?

Balbaliwanna ti Kabibiag

4. Kasano nga apektaran ti nadiosan a panangisuro ti biag dagiti adu a tao?

⁴ Adu a tattao ti magunggonaan iti nadiosan a panangisuro babaen ti panangpasayaatna iti kabibiagda. Adaywan dagidiay mangannurot iti pannursuro ni Jehova “dagiti aramid ti lasag,” kas iti nalulok a kababalin, idolatria, espiritismo, ringgor, ken imon. Imbes ketdi, iparangarangda dagiti bunga ti espiritu nga isu ti ayat, rag-o, talna, mabayag a panagitured, kinamanangaasi, kinaimbag, pammati, kinaalumamay, ken panagteppel. (Galacia 5:19-23) Ipangagda met ti balakad idiay Efeso 4:17-24, a sadiay indagadag ni Pablo kadagiti kapammatianna a saanda a magna a kas iti pannagna dagiti nasion iti kinaawan serserbi dagiti pampanunotda ken nakullaapan ti isipda, a nailaksid iti biag a kukua ti Dios. Gapu ta saan nga iturturong ida ti natangken a panagpuspuso, ‘ikkaten [dagiti kas ken Kristo] ti daan a personalidad a maiyannurot iti immun-una a panagbibiagda ket mapabaroda iti puersa a mangtigtignay iti panunotda.’ “Ikawes[da] ti baro a personalidad a naparsua maitunos iti pagayatan ti Dios iti pudno a kinalinteg ken kinasungdo.”

5. Kasano nga apektaran ti nadiosan a panangisuro ti wagas a pannagna dagiti tao?

⁵ Ti maysa a nasayaat a gunggona ti nadiosan a panangisuro isu ti panangipakitana kadatayo no kasano ti makipagna iti Dios. No makipagnatayo ken Jehova, kas ken Noe, agbiagtayo a maitunos iti wagas nga intuyang ti Naindaklan nga Instruktortayo. (Genesis 6:9; Isaias 30:20, 21) ‘Magmagna [dagiti tattao ti lubong] iti kinaawan serserbi dagiti pampanunotda,’ kas kuna ni apostol Pablo. Ket mabalin nga awan a pulos serserbi ti dadduma a sinurat dagita a tattao! Idi nakitana ti sinurat dagiti dadduma nga agparang iti maysa a pader idiay Pompeii, kuna ti maysa a nakaimatang: “Masdaawak man, O pader, no apay a dika pay narba iti dagsen ti kasta unay kaadu a naisurat a kinamaag.” Ngem awan kinamaag iti “sursuro ni Jehova” ket ti trabaho a panangikasaba ti Pagarian ti mamagbalin a posible iti dayta. (Aramid 13:12) Babaen dayta a trabaho, masursuro dagiti managayat-kinapudno a tattao ti agbiag a sitatakneng. Masursuruanda no kasano ti agsardeng a magna iti dakes a danada, iti kinakuneng iti pangpanggep ti Dios. Saanen a nakudrepan ti panunotda, ken saan met idan a tigtignayen dagiti natangken a puso nga agtarigagay kadagiti ubbaw a kalat.

6. Ania ti pakainaigan ti panagtulnogtayo iti pannursuro ni Jehova iti kinaragsaktayo?

⁶ Gunggonaannatay met ti nadiosan a panangisuro babaen ti panangipakaammona kadatayo ti maipapan ken Jehova ken iti pannakilangenlangenna. Ti kasta a pannakaammo yadaninatayo iti Dios, parayrayenna ti ayattayo kenkuana, ken parabuyenna ti tarigagaytayo nga agtulnog kenkuana. Kuna ti 1 Juan 5:3: “Ta daytoy ti kaipapanan ti ayat iti Dios, a tungpalentayo dagiti bilinna; ket kaskasdi a dagiti bilinna saanda a makapadagsen.” Tungpalentayo met dagiti bilin ni Jesus gapu ta ammotayo a nagtaud iti Dios ti sursurona. (Juan 7:16-18) Salaknibannatay ti kasta a panagtulnog manipud iti naespirituan a pannakadangran ken taginayonenna ti kinaragsaktayo.

Napaypayso a Panggep iti Biag

7, 8. (a) Kasano ti panagawattayo iti Salmo 90:12? (b) Kasanotay a magun-od ti puso a manakem?

⁷ Makagunggona ti panangisuro ni Jehova iti panangipakitana kadatayo no kasanotay nga usaren ti biagtayo iti naserbi a wagas. Kinapudnona, ipakita kadatayo ti nadiosan a panangisuro no kasanot’ panangbilang kadagiti al-aldawtayo iti naisangsangayan a pamay-an. Ti kapaut ti biag a 70 a tawen ipanamnamana ti aganay a 25,550 nga aldaw. Ti tao a 50 ti tawennan nakabusbosen iti 18,250 kadagitoy, ket ti mainanama a 7,300 a natda nga aldawna pudno a kasla nagbassiten. Nangnangruna ngarud a mabalin a maapresiarna a naan-anay no apay nga inkararag ni mammadto a Moises iti Dios idiay Salmo 90:12: “Isuronakami a mangbilang kadagiti al-aldawmi, tapno magun-odmi koma ti puso a manakem.” Ngem ania ti kayat a sawen ni Moises iti dayta?

⁸ Di kayat a sawen ni Moises nga ipalgak ti Dios ti eksakto a bilang dagiti aldaw iti biag ti tunggal Israelita. Sigun iti Salmo 90, bersikulo 9 ken 10, binigbig dayta a Hebreo a mammadto a ti kapaut ti biag ket mabalin nga aganay a 70 wenno 80 a tawen​—pudno a nagababa. Isu a dagiti sasao iti Salmo 90:12 kaawatan a yeb-ebkasna ti napasnek a tarigagay ni Moises a ni Jehova ipakitana, wenno isurona, koma kenkuana ken iti ilina nga agmasirib iti panangipateg ‘kadagiti al-aldaw ti tawtawenda’ ken usarenda koma iti pamay-an nga anamongan ti Dios. Bueno, datayo met ngay? Ilalaentay kadi ti tunggal napateg nga aldaw? Addaantay met laeng aya iti puso a manakem babaen ti panangbusbos iti tunggal aldaw iti makagunggona a pamay-an a pakaidayawan ti Naindaklan nga Instruktortayo, ni Jehova a Dios? Ti nadiosan a panangisuro tulongannatayo a mangaramid iti dayta.

9. Ania ti mainanamatayo no sursuruentayo a bilangen dagiti al-aldawtayo iti pakaidaydayawan ni Jehova?

⁹ No masursurotayo a bilangen ti al-aldawtayo iti pakaidaydayawan ni Jehova, mabalin a makapagtultuloytayo nga agbilang, ta ti nadiosan a panangisuro mangipaay iti pannakaammo a mangiturong iti biag nga agnanayon. “Daytoy kaipapananna ti agnanayon a biag,” kuna ni Jesus, “ti pananggun-odda iti pannakaammo maipapan kenka, ti maymaysa a pudno a Dios, ken iti daydiay imbaonmo, ni Jesu-Kristo.” (Juan 17:3) Siempre, no magun-odtay amin a nailubongan a pannakaammo nga adda, di mangyeg dayta iti biag nga awan inggana kadatayo. Ngem magun-odtay ti biag nga agnanayon no maaddaan ken ipakattayo ti umiso a pannakaammo maipapan kadagiti dua a kapatgan a persona iti uniberso ken pudpudno nga alagadentayo ti pammati.

10. Ania ti kuna ti maysa nga enciclopedia maipapan iti edukasion, ket kasano a maidilig daytoy kadagiti gunggona ti nadiosan a panangisuro?

¹⁰ Uray no kasano kabayagen ti panagbibiagtayo, laglagipentayo daytoy nagpateg a gunggona ti nadiosan a panangisuro: Ikkanna dagidiay mangipangag iti dayta iti napaypayso a panggep iti biag. Kuna ti The World Book Encyclopedia: “Rebbeng a tulongan ti edukasion dagiti tattao nga agbalin a naserbi a kamkameng ti kagimongan. Rebbeng a tulonganna met ida a mangipateg iti natawidda a kultura ken maaddaan iti makapnek a panagbiag.” Matulongannatayo ti nadiosan a panangisuro a maaddaan iti makapnek a panagbiag. Patanorenna kadatayo ti nauneg a panangipateg iti naespirituan a tawidtayo kas tattao ti Dios. Ken sigurado a pagbalinennatayo a naserbi a kamkameng ti kagimongan, ta tulongannatayo a mangakem iti nagpateg a paset iti panangpennek kadagiti kasapulan dagiti tattao iti intero a daga. Apay a maikunatay dayta?

Sangalubongan a Programa a Panangisuro

11. Kasano nga impaganetget ni Thomas Jefferson ti pannakasapul iti umiso nga edukasion?

¹¹ Saan a kas kadagiti dadduma a programa a panangisuro, ipapaay ti nadiosan a panangisuro dagiti edukasional a kasapulan dagiti tattao. Nabigbig ni Thomas Jefferson, a nagbalin a maikatlo a presidente ti Estados Unidos, a masapul a masursuruan dagiti tattao. Iti suratna a napetsaan iti Agosto 13, 1786, ken ni George Wythe, gayyemna ken maysa kadagiti nangpirma iti Declaration of Independence, kuna ni Jefferson: “Ti kunak, ti kapatgan a linteg iti amin a pagannurotantayo isu ti panangisaknap iti pannakaammo kadagiti umili. Awanen ti nasaysayaat pay a pamay-an tapno masaluadan ti wayawaya ken kinaragsak. . . . Mangiwayatka, patpatgek a gayyem, iti nainget a kampania maibusor iti kinakuneng; ipasdekmo ken pasayaatem ti linteg maipaay iti edukasion dagiti gagangay nga umili. Maammuan koma dagiti kailianta . . . a ti buis a maibayad maipaay [iti edukasion] ket basbassit ngem ti kakasangaribo a paset ti maibayad kadagiti ari, padi, ken natan-ok a tattao nga umalsa kadatayo no bay-antayo nga agtalinaed dagiti umili a nakuneng.”

12. Apay a maikuna a ti nadiosan a panangisuro ti kaballigian ken kadakkelan ti maitulongna a programa maipaay iti sangalubongan nga edukasion?

¹² Imbes a baybay-anna dagiti tattao nga agiray iti kinalinteg nga agtalinaed a nakuneng, mangipapaay ti panangisuro ni Jehova iti kasayaatan a programa para iti sangalubongan nga edukasion a pakagunggonaanda. Idi kangitingitan ti Gubat Sangalubongan II, 50 a tawenen ti napalabas, nakita ti Committee on Educational Reconstruction ti E.U. ti kinaganat ti “sangalubongan nga edukasion.” Kasapulan pay laeng dayta, ngem ti laeng nadiosan a panangisuro ti naballigi a programa maipaay iti sangalubongan nga edukasion. Isu met dayta ti kadakkelan ti maitulongna agsipud ta aonenna dagiti tattao iti kinaawan namnama, parang-ayenna ida iti moral ken espiritual, ispalenna ida iti kinatangsit ken panangidumduma ti lubong, ken mangipaay iti pannakaammo a mangiturong iti biag nga agnanayon. Kangrunaan iti amin, tultulongan daytoy a programa dagiti tattao iti amin a disso babaen ti panangisurona kadakuada nga agserbi ken Jehova a Dios.

13. Kasano a matungtungpal ita ti Isaias 2:2-4?

¹³ Dagiti gunggona ti nadiosan a panangisuro ket sagsagrapen dagiti umariwekwek ita nga agbalbalin nga adipen ti Dios. Silalagipda iti naespirituan a kasapulanda ken pagaammoda unay nga asidegen ti aldaw ni Jehova. (Mateo 5:3; 1 Tesalonica 5:1-6) Itatta, “iti maudi a paset dagiti al-aldaw,” agturturong dagitoy a tattao manipud iti amin a nasion iti bantay ni Jehova, iti nadalus a panagdayaw kenkuana. Natibker ti pannakaipasdek dayta ken natantan-ok nga adayo ngem ti aniaman a panagdayaw a maibusor iti pagayatan ti Dios. (Isaias 2:2-4) No maysaka a dedikado a Saksi ni Jehova, dika kadi maragsakan ta karamanka kadagiti umad-adu nga umariwekwek nga agdaydayaw kenkuana ken magunggonaan iti nadiosan a panangisuro? Nagsayaat ketdin ti maidasig kadagidiay mangidirdir-i iti: “Idaydayawyo ni Jah, dakayo nga umili!”​—Salmo 150:6.

Makagunggona iti Kababalintayo

14. Ania ti magunggonatayo no surotentayo ti balakad ni Pablo idiay 1 Corinto 14:20?

¹⁴ Ti maysa kadagiti adu a gunggona ti nadiosan a panangisuro isu ti nasayaat nga epektona iti panagpampanunot ken kababalintayo. Tignayennatayo a mangpanunot kadagiti nalinteg, nadalus, natakneng, ken nadayaw a bambanag. (Filipos 4:8) Tulongannatay ti pannursuro ni Jehova a mangipangag iti balakad ni Pablo: “Agbalinkayo kas ubbing no iti kinadakes; ngem agbalinkayo a nataenganen iti pannakabalin ti pannakaawat.” (1 Corinto 14:20) No surotentayo daytoy a pammagbaga, saantay a sursuruen ti kinadakes. Insurat met ni Pablo: “Maikkat koma kadakayo ti isuamin a makadangran a kinapait ken unget ken pungtot ken panagririaw ken nabassawang a panagsasao agraman ti isuamin a kinadakes.” (Efeso 4:31) Ti panangipangag iti kasta a balakad tulongannatayo a mangliklik iti imoralidad ken dadduma pay a nadagsen a basbasol. Nupay makagunggona daytoy iti pisikal ken mental, nangnangruna a yegna kadatayo ti rag-o iti pannakaammo a maay-ayotayo ti Dios.

15. Ania ti makatulong kadatayo nga agtalinaed a natakneng iti panagpampanunot?

¹⁵ Tapno makapagtalinaedtayo a natakneng iti panagpampanunot, liklikantayo ‘dagiti dakes a pannakitimpuyog a mangdadael kadagiti makagunggona nga ug-ugali.’ (1 Corinto 15:33) Kas Kristiano, saantay a makipulpulapol kadagiti mannakiabig, mannakikamalala, ken dadduma pay a managdakdakes. Nainkalintegan ngarud, a masapul a saantay a makikadkadua kadagiti kasta a tattao babaen ti panangbasa maipapan kadakuada tapno mapennek ti derrep wenno babaen ti panangbuya kadakuada iti telebision wenno iti pelikula. Manangallilaw ti puso, nalaka la nga agtarigagay kadagiti dakes a bambanag, ken mabalin a masulisog a mangaramid kadagita. (Jeremias 17:9) Liklikantay ngarud dagiti kasta a pakasulisogan babaen ti panangipangag iti nadiosan a pannursuro. Maapektaran dayta ti panagpampanunot “[dagiti] agay-ayat ken Jehova” iti makagunggona a pamay-an a ta “guraen[da] ti dakes.”​—Salmo 97:10.

16. Kasano nga apektaran ti pannursuro ti Dios ti kababalintayo?

¹⁶ Kinuna ni Pablo iti katrabahuanna a ni Timoteo: “Ti Apo maadda koma iti espiritu nga ipakpakitam. Ti di kaikarian a kinamanangaasina maadda koma kadakayo.” (2 Timoteo 4:22) Tarigagayan ti apostol a ti Dios, babaen ken Apo Jesu-Kristo, anamonganna koma ti puersa a mangtigtignay ken Timoteo ken kadagiti dadduma a Kristiano. Tulongannatayo ti pannursuro ti Dios a mangiparangarang iti naayat, naasi, naamo a kababalin. (Colosas 3:9-14) Ket anian a naiduma dayta iti kababalin dagiti adu kadagitoy maudi nga al-aldaw! Natangsitda, awananda iti panagyaman, awananda iti nainkasigudan a panagayat, saanda a sidadaan iti aniaman a tulagan, natangken ti uloda, managayatda iti ragragsak, awananda iti pudpudno a nadiosan a debosion. (2 Timoteo 3:1-5) Ngem, no itultuloytayo nga ipatungpal dagiti gunggona ti nadiosan a panangisuro iti biagtayo, maiparangarangtayo ti kababalin a makaay-ayo iti Dios ken kadagiti padatayo a tao.

Makagunggona iti Pannakilangen Kadagiti Tattao

17. Apay a nagpateg ti napakumbaba a pannakitunos?

¹⁷ Tulongannatayo ti panangisuro ni Jehova a makabigbig kadagiti gunggona ti napakumbaba a pannakitunos kadagiti padatayo a managdaydayaw. (Salmo 138:6) Saan a kas kadagiti adu a tao ita, saantay a salungasingen dagiti nalinteg a prinsipio no di ket sidadaantayo iti tulagan. Kas pangarigan, nasayaat ti ibungana no sidadaan dagiti nadutokan a manangaywan a makitunos no agtataripnong dagiti panglakayen. Iti kasta makapagsao dagitoy a lallaki a sitatanang a maipuon iti kinapudno, a saanda a palubosan ti emosion a mangrimbaw iti husto a pangngeddeng wenno mamataud iti susik. Magunggonaan amin a kameng ti kongregasion iti espiritu ti panagkaykaysa a tagtagiragsakentayo no itultuloytay amin nga ipangag ti nadiosan a pannursuro.​—Salmo 133:1-3.

18. Tulongannatayo ti nadiosan a panangisuro a maaddaan iti ania a panangmatmat kadagiti kapammatiantayo?

¹⁸ Makagunggona met ti nadiosan a panangisuro iti panangtulongna kadatayo a maaddaan iti umiso a panangmatmat kadagiti kapammatiantayo. Kuna ni Jesus: “Awan ti tao a makaumay kaniak malaksid no ti Ama, a nangibaon kaniak, ti mangiyasideg kenkuana.” (Juan 6:44) Nanipud 1919 kangrunaanna, tinignay ni Jehova dagiti adipenna a mangiwaragawag kadagiti panangukomna, ket nagunggon ken nagkintayeg ti sistema ti lubong ni Satanas babaen daytoy sangalubongan a panangpakdaar. Kagiddan dayta, tinignay ti Dios dagiti managbuteng-Dios a tattao​—“dagiti makaay-ayo a bambanag”​—a sumina kadagiti nasion ken tumipon kadagiti napulotan a Kristiano a mangpunno iti balay a pagdaydayawan ken Jehova iti dayag. (Haggeo 2:7) Wen, rebbeng a matmatantay dagiti kasta a makaay-ayo a tattao nga inyasideg ti Dios kas patpatgen a kakadua.

19. Ania ti ipakita ti pannursuro ti Dios maipapan iti panangrisut kadagiti di pagkikinnaawatan kadagiti padatayo a Kristiano?

¹⁹ Siempre, yantangay imperpektotay amin, no dadduma tumaud dagiti parikut. Sakbay a nagrubbuat ni Pablo iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero, kayat ni Bernabe nga ikuyog ni Marcos. Saan nga immannugot ni Pablo agsipud ta “simmina [ni Marcos] kadakuada manipud Pamfilia ket saan a kimmuyog kadakuada iti trabaho.” Gapu itoy, rimsua ti “nakaro a panagpungtot.” Inkuyog ni Bernabe ni Marcos ket nagturongda idiay Chipre, idinto ta pinili ni Pablo ni Silas a kaduana a napan idiay Siria ken Cilicia. (Aramid 15:36-41) Idi agangay, nalawag a narisut met laeng daytoy a di pagkinnaawatan, ta idiay Roma kadua ni Marcos ni Pablo, ken nasayaat ti panagsao ti apostol maipapan kenkuana. (Colosas 4:10) Magunggonaannatay ti nadiosan a pannursuro agsipud ta ipakitana kadatayo no kasano ti panangrisut kadagiti susik iti nagbabaetan dagiti Kristiano babaen ti panangsurot kadagiti balakad a kas iti impaay ni Jesus idiay Mateo 5:23, 24 ken Mateo 18:15-17.

Kanayon a Makagunggona ken Naballigi

20, 21. Ti panagusigtayo iti nadiosan a panangisuro tignayennatayo a mangaramid iti ania?

²⁰ Uray iti ababa a panangusigtayo iti sumagmamano a gunggona ken panagballigi ti nadiosan a panangisuro, di pagduaduaan a mabigbigtay amin a masapul nga itultuloytayo nga ipatungpal dayta iti biagtayo. Gapuna, sipapasnek nga itultuloytayo ti agpaisuro iti Naindaklan nga Instruktortayo. Iti saan a mabayag, agballiginto ti nadiosan a panangisuro iti awan kapadana a pamay-an. Agballiginto inton mapukaw nga agnanayon dagiti masirib iti daytoy a lubong. (Idiligyo ti 1 Corinto 1:19.) Kanayonanna, bayat a riniwriw pay ti makasursuro ken mangar-aramid iti Pagayatan ti Dios, mapnonto ti daga iti pannakaammo maipapan ken Jehova a kas iti panagsaknap ti danum iti baybay. (Isaias 11:9) Anian a naindaklan a gunggona ti itden daytoy iti natulnog a sangatauan ken pudno nga alangonenna ni Jehova kas ti Sapasap a Soberano!

²¹ Kanayon a makagunggona ken naballigi ti panangisuro ni Jehova. Kankanayon kadi a magunggonaankayo iti dayta kas napinget a mangad-adal iti naindaklan a Libro ti Dios? Agbibiagkay kadi a maitunos iti Biblia ken iranranudyo dagiti kinapudno a linaon daytoy kadagiti dadduma? No kasta, mainanamayo a maimatangan ti naan-anay a panagballigi ti nadiosan a panangisuro, iti pakaidaydayawan ti Naindaklan nga Instruktortayo, ni Soberano nga Apo Jehova.

Aniat’ Nasursuroyo?

◻ Ania ti epekto ti nadiosan a panangisuro iti biagtayo?

◻ Kasano nga ipapaay ti panangisuro ni Jehova dagiti edukasional a kasapulan?

◻ Ania ti makagunggona nga epekto ti nadiosan a panangisuro iti panagpampanunot ken kababalintayo?

◻ Kasano a makagunggona ti pannursuro ti Dios no iti pannakilangen kadagiti tattao?

[Ladawan iti panid 15]

Ipakita ti nadiosan a panangisuro kadatayo no kasano ti makipagna iti Dios, kas iti inaramid ni Noe

[Ladawan iti panid 17]

Agturturong dagiti tattao manipud iti amin a nasion iti bantay ni Jehova