KAYULOGAN, PANANGIPAULOG

Iti Biblia, ti manangipaulog mabalin nga aniaman kadagiti dua a kita. Mabalin nga isu ket managipatarus, daydiay mangipaawat iti kaipapanan ti sasao a naisawang wenno naisurat iti maysa a pagsasao agpaay iti tattao nga agbasbasa wenno agsasao iti sabali a pagsasao, ket maaramidna daytoy iti berbal a pamay-an wenno iti panagsurat. Iti sabali a bangir, ti maysa a manangipaulog ket mabalin a daydiay mangilawlawag iti padto ti Biblia babaen ti panangipaayna iti kaipapanan, kababagas, ken pannakatarus kadagiti naimpadtuan a tagtagainep, sirmata, ken mensahe a namunganay iti Dios.

Panagipatarus. Ti pannakariribuk ti pagsasao ti tao bayat ti pannakaibangon ti Torre ti Babel nagbanag iti giddato a panagbalin ti natauan a pamilia kas puli a nadumaduma ti pagsasaona. Kalpasanna, nangpataud daytoy iti maysa a baro a propesion, kas manangipaulog wenno manangipatarus. (Ge 11:1-9) Agarup lima a siglo kalpasanna, tapno mailimedna ti kinasiasinona kas kabsatda, nangaramat ni Jose iti maysa a manangipatarus tapno agipatarus maipaay kenkuana no makisasao idi kadagiti Hebreo a kakabsatna iti pagsasao dagiti Egipcio. (Ge 42:23) Ti maysa a porma ti Hebreo a sao a lits (uyawen; laisen) ket naipatarus a “manangipatarus” iti daytoy a teksto. No dadduma, daytoy met laeng a sao naipatarus a “pannakangiwat” no ti matuktukoy ket babaonen a nalaing iti ganggannaet a pagsasao, kas “kadagiti pannakangiwat ti piprinsipe ti Babilonia” a naibaon a makisao ken Ari Ezekias ti Juda.​—2Cr 32:31.

Ti sagut a panagsao kadagiti ganggannaet a pagsasao ket maysa kadagiti parangarang ti naiparukpok a nasantuan nga espiritu ti Dios kadagiti matalek nga adalan ni Kristo idi Pentecostes 33 K.P. Nupay kasta, daytoy ket saan a pannakaulit ti napasamak iti Tantanap ti Sinar 22 a siglo a nasapsapa. Ta, imbes a suktanda ti orihinal a pagsasaoda iti baro a pagsasao, dagitoy nga adalan agpadpada a nataginayonda ti nakayanakanda a pagsasao ken kasta met a nabaelanda ti agsao kadagiti pagsasao dagiti ganggannaet a bunggoy maipapan iti natan-ok a bambanag ti Dios. (Ara 2:1-11) Karaman iti daytoy a pannakabael nga agsao iti nadumaduma a pagsasao, adda dadduma pay a namilagruan a sagsagut ti espiritu a naited kadagiti kameng ti nagkauna a kongregasion Kristiano, pakairamanan ti sagut a panagipatarus iti sabali a pagsasao manipud maysa a pagsasao. Naipaayan met dagiti Kristiano iti pammilin maipapan iti umiso a panangusar iti daytoy a sagut.​—1Co 12:4-10, 27-30; 14:5, 13-28.

Ti nakaskasdaaw unay a pagarigan ti panangipatarus iti sabali a pagsasao manipud maysa a pagsasao isu ti panangipatarus iti Biblia iti nakaad-adu a pagsasao, maysa a nagdakkelan a trabaho a nangbusbos iti sinigsiglo a tiempo. Iti agdama, daytoy a Libro, intero wenno iti pasetna, agparang iti nasurok a 3,000 a pagsasao. Nupay kasta, awan kadagita a patarus wenno kadagiti manangipatarusda ti napaltiingan. Iti pakasaritaan, ti kasta a trabaho a panagipatarus ket idi pay maikatlo a siglo K.K.P., idi nangrugi ti trabaho mainaig iti Griego a Septuagint. Iti dayta, ti naipaltiing a Nasantuan a Kasuratan iti Hebreo ken Aramaiko, ti 39 a libro kas pakabigbiganda ita, ket naipatarus iti gagangay a Griego, wenno Koine, ti sangalubongan a pagsasao iti daydi a tiempo.

Dagiti mannurat ti Biblia, a nangisurat iti 27 a libro a mangbukel iti Kristiano a Griego a Kasuratan ken mangkompleto iti kanon ti Biblia, masansan a nagadawda manipud Hebreo a Kasuratan. Nalawag a no dadduma inaramatda ti Griego a Septuagint imbes nga agipatarusda a kabukbukodanda manipud Hebreo a teksto ti Kasuratan. (Idiligyo ti Sal 40:6 [39:7, LXX] iti Heb 10:5.) Nupay kasta, nangaramidda met kadagiti bukodda a nawaya bassit a panagipatarus kas makita iti panamagdilig iti Oseas 2:23 ken Roma 9:25. Ti pagarigan a sadiay nagipatarusda maibatay iti bukodda a panangipaulog, imbes a mangaramidda iti literal a patarus, mabalin a mapaliiw babaen iti panamagdilig iti Deuteronomio 30:11-14 ken Roma 10:6-8.

Dagitoy a mannurat ti Biblia masansan nga impatarusda ti nagnagan ti tattao, titulo, luglugar, ken sasao agpaay a pakagunggonaan dagiti managbasada. Impaayda ti kaipapanan ti nagnagan a kas iti Cefas, Bernabe, Tabita, Bar-Jesus, ken Melquisedec (Jn 1:42; Ara 4:36; 9:36; 13:6, 8; Heb 7:1, 2); kasta met ti kaipapanan dagiti titulo nga Emmanuel, Rabbi, ken Mesias (Mt 1:23; Jn 1:38, 41); ti kaipapanan ti luglugar a kas iti Golgotha, Siloam, ken Salem (Mr 15:22; Jn 9:7; Heb 7:2); ken dagiti patarus kadagiti termino a “Talʹi·tha cuʹmi” ken “Eʹli, Eʹli, laʹma sa·bach·thaʹni?”​—Mr 5:41; 15:34.

Hebreo ti damo nga inaramat ni Mateo iti panangisuratna iti salaysayna iti Ebanghelio, sigun iti kadaanan a pammaneknek da Jerome, Eusebius Pamphili, Origen, Irenaeus, ken Papias. Saan nga ammo no siasino ti nangipatarus iti daytoy nga Ebanghelio iti Griego idi agangay. No ni Mateo ti mismo a nangaramid iti dayta, kas pagarupen ti dadduma, ngarud dayta ti kakaisuna a pagaammo a naipaltiing a patarus ti Kasuratan.

Iti klasikal a Griego, ti sao a her·me·neuʹo masansan a kaipapananna ti “ilawlawag, ipaulog.” Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, adda kaipapananna nga ‘ipatarus.’ (Jn 1:42; 9:7; Heb 7:2) Umasping dayta iti nagan ti Griego a dios a ni Hermes (Mercurio), nga imbilang dagiti nagkauna a mitologo saan laeng a kas mensahero, babaonen, ken manangipaulog agpaay iti didios no di ket saranay pay dagiti mannurat, pumapalawag, ken manangipatarus. Dagiti pagano idiay Listra inawaganda ni Pablo iti “Hermes, yantangay isu daydiay mangidadaulo iti panagsao.” (Ara 14:12) Ti pangrugian a sao a me·taʹ ipasimudaagna ti “pannakabalbaliw,” ket ngarud, no mainayon iti her·me·neuʹo, mapataud ti sao a me·ther·me·neuʹo·mai, sao a sumagmamano a daras nga agparang met iti Biblia. Kaipapananna ti “pannakabalbaliw wenno pannakaipatarus iti sabali a pagsasao manipud maysa a pagsasao,” ket kanayon nga adda iti passive voice, kas iti “no maipatarus.”​—Mt 1:23.

Panangipaulog iti Padto. Ti di·er·me·neuʹo ket maysa a napuersa ken naganetget a porma ti her·me·neuʹo. Gagangay a maus-usar mainaig iti panagipatarus kadagiti pagsasao (Ara 9:36; 1Co 12:30), ngem ipamatmatna met ti “naan-anay nga ilawlawag; naan-anay nga ibuksilan.” Gapuna, di·er·me·neuʹo ti sao nga inusar ni Lucas iti panangisalaysayna no kasano a ni Jesus, iti dalan nga agturong iti Emmaus a kaduana ti dua kadagiti adalanna, nangrugi babaen iti sursurat ni Moises ken dagiti mammadto ket “imbuksilanna kadakuada ti bambanag maipapan iti bagina kadagiti amin a Kasuratan.” Idi agangay, dagiti dua nga adalan imbagada kadagiti dadduma ti maipapan iti dayta a kapadasan, no kasano a ni Jesus “lukluktanna idi a naan-anay [kadakuada] dagiti Kasuratan.”​—Lu 24:13-15, 25-32.

Adda kasungani a kaipapanan ti dy·ser·meʹneu·tos. Inusar dayta ni Pablo ken masarakan laeng iti Hebreo 5:11, kaipapananna ti “narigat nga ibuksilan,” kayatna a sawen, “narigat a mailawlawag.”​—Kitaenyo ti Int.

Ti sabali pay a Griego a sao a naipatarus a “panangipaulog” ket e·piʹly·sis, manipud berbo a ti literal a kaipapananna ket “warwaran wenno luk-atan” (ngarud, ilawlawag wenno risuten). Ti pudno a padto saan nga aggubuay kadagiti nayebkas a kapanunotan wenno panangipaulog ti tattao no di ket agtaud iti Dios. Gapuna insurat ni Pedro: “Awan ti padto ti Kasuratan nga agtaud iti aniaman a kabukbukodan a panangipaulog [e·pi·lyʹse·os] . . . no di ket dagiti tattao nagsaoda manipud iti Dios bayat nga idaldalan ida ti nasantuan nga espiritu.” (2Pe 1:20, 21) Ngarud, nikaanoman a dagiti padto ti Biblia ket gapuanan dagiti naaliwatek a panangipapan ken pammadles dagiti tattao maibatay iti kabukbukodanda a panangusig kadagiti natauan a pasamak wenno pagannayasan.

Nabatad ti kaipapanan ti sumagmamano a padto, ngarud saanda a kasapulan ti pannakaipaulog, kas idi ti mammadto naaramat a mangipadto a dagiti taga Juda ‘makautiboda iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen,’ kasta met a ti Babilonia agbalin a ‘langalang a rebbek.’ Siempre, saan a kanayon nga ammo ti tiempo ti kaitungpalan, nupay iti sumagmamano a kaso nabatad a naibaga met daytoy. Nupay kasta, ti adu a padto wenno espesipiko nga aspeto dagiti padto ket saan unay a natarusan idi tiempo a pannakaited dagita, a ti naan-anay a pannakaawat wenno pannakaipaulog naguray iti naikeddeng a tiempo ti Dios maipaay iti pannakalawlawag dagita. Pudno daytoy iti sumagmamano a padto ni Daniel ken maipapan iti Mesias ken iti nainaig kenkuana a sagrado a palimed.​—Da 12:4, 8-10; 1Pe 1:10-12.

Amin dagiti managsalamangka a papadi ken masirib a tattao ti Egipto awan kabalinanda no iti panangibuksil kadagiti tagtagainep ni Faraon nga impagteng ti Dios. “Awan kadakuada ti manangibuksil maipaay ken Faraon.” (Ge 41:1-8) Iti daydin a naipakaammo ken Faraon a ni Jose sibaballigi nga imbuksilanna dagiti tagtagainep ti panguluen nga agaw-awit iti kopa ken ti panguluen a panadero ni Faraon. (Ge 40:5-22; 41:9-13) Nupay kasta, saan nga innala ni Jose ti dayaw maipaay iti bagina no di ket inturongna ti atensionda ken Jehova kas daydiay Manangibuksil kadagiti tagtagainep, a kinunana, “Saan aya a dagiti kayulogan kukua ti Dios?” (Ge 40:8) Gapuna, idi napaayaban iti saklang ni Faraon tapno ibuksilanna ti tagtagainep ti ari, kinuna ni Jose: “Saan a kasapulan a maibilangak! Ti Dios iwaragawagnanto ti pagimbagan ken Faraon.” (Ge 41:14-16) Kalpasan a nangngeganna ti kayulogan, mismo a ni Faraon binigbigna ni Jose kas “tao nga adda kenkuana ti espiritu ti Dios,” ta “ti Dios impakaammona kenka [Jose] amin daytoy.”​—Ge 41:38, 39.

Umasping iti dayta, ti Dios inusarna ni Daniel a mangipakaammo iti kayulogan dagiti tagtagainep ni Nabucodonosor. Kalpasan a nagkararag nga umuna iti Dios maipaay iti pannakaawat iti palimed ken nakagun-od iti sungbat iti maysa a sirmata iti rabii, naiyeg ni Daniel iti saklang ti ari agpadpada tapno ipalagipna ti nalipatan a tagtagainep ken kalpasanna tapno ipaayna ti kayulogan. (Da 2:14-26) Kas pakauna a sasaona, ni Daniel impalagipna iti ari nga amin dagiti masirib a tattaona, dagiti aran, managsalamangka a papadi, ken dagiti astrologo saanda a nabaelan nga ibuksilan ti tagtagainep. “Nupay kasta,” intuloy ni Daniel, “adda maysa a Dios iti langlangit a Manangipalgak kadagiti palimed, . . . no maipapan kaniak, daytoy a palimed naipalgak kaniak saan a babaen iti aniaman nga adda kaniak a sirib a nangnangruna ngem iti asinoman a sabsabali pay a sibibiag, malaksid iti panggep a ti kayulogan maipakaammo koma iti . . . ari.”​—Da 2:27-30.

Iti maikadua a gundaway, idi nga amin a managsalamangka a papadi, aran, Caldeo, ken astrologo saanda a nabaelan nga ibuksilan ti tagtagainep ti ari maipapan iti dakkel a kayo a napukan, napaayaban manen ni Daniel, ket naipaganetget manen a ti padto namunganay iti Dios. Kas panangbigbigna iti daytoy a kinapudno, kinuna ti ari ken Daniel: “Siak pagaammok unay a ti espiritu ti nasantuan a didios adda kenka,” ket “makabaelka, agsipud ta ti espiritu ti nasantuan a didios adda kenka.”​—Da 4:4-18, 24.

Adu a tawen kalpasanna, iti mismo a rabii a pannakatnag ti Babilonia kadagiti Medo ken Persiano, daytoy lakayen nga adipen ni Jehova, ni Daniel, napaayaban manen tapno ibuksilanna ti maysa a mensahe manipud iti Dios maipaay iti maysa nga ari. Iti daytoy a gundaway, maysa a misterioso nga ima ti nangisurat iti MENE, MENE, TEKEL, PARSIN iti diding ti palasio bayat ti padaya ni Belsazar. Dagiti amin a masirib a tattao ti Babilonia saanda a nabaelan nga ibuksilan ti nalmeng-kaipapananna a surat. Idin nalagip ti ina a reyna nga adda pay laeng ni Daniel, daydiay “a kenkuana adda ti espiritu ti nasantuan a didios,” kasta met ti “lawag ken pannakatarus ken sirib kas iti sirib ti didios.” Idi imbuksilan ni Daniel ti kayulogan ti surat, nga iti kinapudnona maysa a padto a mismo, naminsan manen nga intan-okna ni Jehova kas ti Dios ti pudno a padto.​—Da 5:1, 5-28.