MEDO, MEDIA

Dagiti Medo ket Aryano a puli, isu a Jafetiko ti kaputotanda ken nabatad a nagtaudda iti anak ni Jafet a ni Madai. (Ge 10:2) Adda asideg a nakainaiganda kadagiti Persiano no maipapan iti puli, pagsasao, ken relihion.

Iti pakasaritaan ti Biblia, nagparang laeng dagiti Medo kas maysa nga ili idi maikawalo a siglo K.K.P., nupay damo a dinakamat idan dagiti magun-odan a sekular a rekord idi pay tiempo ni Ari Salmaneser III ti Asiria, a kapanawenan ni Ari Jehu (a. 904-877 K.K.P.). Ipasimudaag ti pammaneknek ti arkeolohia ken ti dadduma pay a gubuayan nga addan dagiti Medo idiay Lantag ti Bantay ti Iran idi pay agarup ngalay ti maikadua a milenio K.K.P.

Geograpia. Nupay awan duadua a nagbaliwbaliw dagiti beddengna, ti kadaanan a rehion ti Media ket kangrunaanna a masarakan iti laud ken abagatan ti Baybay Caspiano, a naisina daytoy iti igid dayta a baybay gapu iti kabambantayan ti Elburz. Nabatad a ti makin-amianan a laud a pasetna ket dimmanon iti labes ti Danaw Urmia agingga iti ginget ti Karayan Araxes, idinto ta iti makinlaud a beddengna, nagserbi ti Bambantay ti Zagros kas bangen iti nagbaetan ti Media ken ti daga ti Asiria ken dagiti nababa a paset ti Tigris. Adda nalawa a desierto a rehion iti dayana, ken ti pagilian ti Elam ti adda iti abagatanna.

Gapuna, ti daga dagiti Medo ket kaaduanna a kabambantayan a lantag a ti kaaduanna a kangatona ket 900 agingga iti 1,500 m (3,000 agingga iti 5,000 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay. Nakatiktikag a kapanagan ti nalawa a pasetna, a kaaduanna a saan unay a matudtuduan, nupay adda dagiti nadam-eg a tanap a nakabungbunga. Kaaduan kadagiti karayanna ket agayus nga agturong iti dakkel a desierto nga adda iti tengnga, a sadiay nga agwaras ti dandanumda kas al-aluguog ken lutulot nga agmaga iti napudot a kalgaw ket mangibati kadagiti asin. Nakalaklaka a salakniban ta adda dagiti natural a bangenna. Ti kangatuan ket isu ti kabambantayan iti laud, nga adu kadagiti pantokna ti nasurok nga 4,270 m (14,000 pie), ngem ti katatayagan a pantok ket ti Bantay Damavand (5,771 m; 18,934 pie), a masarakan iti kabambantayan ti Elburz iti asideg ti Baybay Caspiano.

Dagiti Kangrunaan a Pagsapulan. Idi a kas met laeng iti agdama, nabatad a kaaduan kadagiti umili ket agnanaed kadagiti babassit a purok wenno agakar-akarda, a ti kangrunaan a pagsapulanda ket panagtaraken ti dinguen. Kasta ti ipakita dagiti teksto a cuneiform a mangisalsalaysay kadagiti panangraut ti Asiria iti Media ken ipakitada a dagiti nagpipintas a puli dagiti kabalio a taraken dagiti Medo isu ti maysa kadagiti kangrunaan a gunggona a tinarigagayan dagiti manangraut. Maipapaarab met dagiti pangen ti karnero, kalding, asno, mulo, ken baka kadagiti nagsayaat a pagpaaraban kadagiti nangato a nagbabaetan dagiti bantay. Kadagiti timmambukor a kitikit ti Asiria, nailadawan no dadduma dagiti Medo a nakalambonda iti lalat ti karnero a naiparabaw iti kawesda ken nakabotasda iti nangato ti kordonna. Dagitoy nga aruaten ti kasapulan iti trabaho a panagpastor kadagiti tanap ta agyelyelo ken nakaro ti lamiisna sadiay no tiempo ti lam-ek. Ipakita dagiti ebidensia a nasarakan dagiti arkeologo nga adda dagiti Medo a nalalaing a mammanday kadagiti alikamen a bronse ken balitok.

Pakasaritaan. Gistay awan naisurat a rekord nga imbati dagiti Medo; ti ammo maipapan kadakuada ket naadaw manipud iti rekord ti Biblia, manipud kadagiti teksto ti Asiria, ken kasta met manipud kadagiti klasikal a historiador a Griego. Agparang a dagiti Medo ket buklen ti nakaad-adu a babassit a pagarian nga idadauluan dagiti panguluen ti tribu, ket dagiti napasindayag a salaysay da Emperador Shamshi-Adad V, Tiglat-pileser III, ken Sargon II ti Asiria, tukoyenda dagiti panagballigida maibusor iti dadduma a panguluen ti siudad iti adayo a daga dagiti Medo. Kalpasan ti panagballigi ti Asiria maibusor iti pagarian ti Israel idi 740 K.K.P., naipan dagiti Israelita kadagiti lugar a pakaidestieruanda idiay Asiria ken “kadagiti siudad dagiti Medo,” a ti sumagmamano kadagita ket iturturayan idi ti Asiria.​—2Ar 17:6; 18:11.

Dagiti panagregget ti Asiria a mangparmek kadagiti “di managpasakup a Medo” ket nagtultuloy agingga idi nagturay ti Asirio nga ari a ni Esar-haddon, anak ni Senaquerib ken nabatad a kapanawenan ni Ari Manases ti Juda (716-662 K.K.P.). Iti maysa kadagiti kitikitna, dinakamat ni Esar-haddon ti “maysa a distrito iti beddeng ti desierto nga asin nga adda iti adayo a daga dagiti Medo, iti igid ti Bantay Bikni, ti bantay a lapis-lazuli, . . . dagiti nabileg a panguluen a saan a nagpasakup iti sangolko,​—isuda, agraman dagiti kailianda, dagiti kabalio a pagsakayanda, bakbaka, karkarnero, as-asno ken dagiti kamelio (a Bactriano),​—nakaad-adu a samsam, ti impanko iti Asiria. . . . Impatawko kadakuada ti naarian nga impuesto ken buis iti tinawen.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. D. Luckenbill, 1927, Tomo II, p. 215, 216.

Sigun iti Griego a historiador a ni Herodotus (I, 96), dagiti Medo ket buklen ti nagkaykaysa a pagarian nga idadauluan ti maysa nga agturay nga agnagan Deioces. Patien ti dadduma a moderno a historiador a ni Deioces ti agturay a napanaganan iti Daiaukku a masarakan kadagiti kitikit. Kinautibo ken indestiero ni Sargon II idiay Hamat kas resulta ti maysa kadagiti panangraut ti Asiria iti rehion ti Media. Nupay kasta, ibilang ti kaaduan nga eskolar nga idi laeng tiempo ni Cyaxares (wenno Kyaxares, apoko ni Deioces sigun ken Herodotus [I, 102, 103]) a nangrugi nga agkaykaysa ti ar-ari ti Media iti panangidaulo ti maysa nga agturay. Ngem uray pay nagkaykaysadan, mabalin a kapadada met laeng dagiti ar-ari ti Canaan, a no dadduma makirupakda iti panangidaulo ti maysa nga ari nupay addaanda iti agwaywayas a gobierno.​—Idiligyo ti Jos 11:1-5.

Nagtultuloy a bimmileg dagiti Medo uray no rinaraut ida ti Asiria, nga idi agangay nagbalin dayta a kapeggadan a karibal ti Asiria. Idi a ni Nabopolassar ti Babilonia, ti ama ni Nabucodonosor, ket nagrebelde iti Asiria, inkappon ni Cyaxares a Medo dagiti puersana kadagiti taga Babilonia. Kalpasan ti panangkautibo ti Media iti Assur idi maika-12 a tawen ni Nabopolassar (634 K.K.P.), nagsinnarak da Cyaxares (naawagan Ú-ma-kis-tar kadagiti rekord ti Babilonia) ken Nabopolassar iti sibay ti nakautibo a siudad, ket “nangaramid[da] iti nainggayyeman a tulagan.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 93) Kuna ni Berossus (a naammuan babaen kada Polyhistor ken Abydenus, agpada nga inadaw ni Eusebius) a ni Nabucodonosor nga anak ni Nabopolassar, inkasarna ti anak a babai ti Medo nga ari, a ti naganna ket Amytis (wenno Amuhea sigun ken Abydenus). (Eusebius, Chronicorum liber prior, inurnos ni A. Schoene, Berlin, 1875, bin. 29, linia 16-19, bin. 37, linia 5-7) Nupay kasta, di agtutunos dagiti historiador no ni Amytis ket anak ni Cyaxares wenno anak ti putotna a ni Astyages.

Kaduada dagiti Babilonio a nangparmek iti Asiria. Kalpasan dagiti simmarsaruno pay a pannakibakal dagiti nagtitipon a puersa dagiti Medo ken dagiti Babilonio maibusor kadagiti Asirio, naparmek met laeng idi agangay ti Nineve idi maika-14 a tawen ti panagturay ni Nabopolassar (632 K.K.P.). (Sof 2:13) Nayakar ti depensa ti Asiria idiay Haran (agarup 360 km [225 mi]) iti laud, ngem nupay ti Asiria ket tinulongan ti Egipto, saan a nagballigi ti panangikagumaan a mapagtalinaed ti panagturay ti Asiria ket nagbingayan dagiti Medo ken dagiti Babilonio ti Imperio ti Asiria. (Na 2:8-13; 3:18, 19) Agparang nga innala dagiti Medo ti makin-amianan a paset ti teritoria idinto ta innala met dagiti Babilonio ti makin-abagatan ken makin-abagatan a laud a paset, a pakairamanan ti Siria ken Palestina. Kalpasan dayta, tinurong ni Cyaxares ti Asia Menor agingga iti Karayan Halys, a ti pannakigubatna sadiay iti Lidia ket awan ti naabak wenno nangabak ket ti Halys ti nagbalin nga adayo a makinlaud a beddeng ti Imperio ti Media. Limmawa daytoy nga imperio agingga iti kaaduan a paset ti Lantag ti Bantay ti Iran, makin-amianan a Mesopotamia, Armenia, ken Capadocia.

Ti Persia ti nagbalinen a kangrunaan nga agturay. Iti daytoy a tiempo, dagiti Medo nga idiay Ecbatana ti kabeserada (Esd 6:2) ti kangrunaan nga agturay kadagiti kakabagianda a Persiano, nga agnanaed met iti lugar iti abagatan ti Media. Agpada a kunaen dagiti Griego a historiador a Herodotus (I, 107, 108) ken Xenophon (Cyropaedia, I, ii, 1) a ti suno ni Cyaxares a ni Astyages (naawagan Ishtumegu kadagiti teksto a cuneiform) inyasawana ti anakna a babai a ni Mandane iti Persiano nga agturay a ni Cambyses, a nagresulta iti pannakayanak ni Ciro (II). Apaman a ni Ciro ket nagbalin nga ari iti Anshan, maysa a probinsia ti Persia, pinagkaykaysana dagiti puersa ti Persia iti panagreggetna a mangikkat iti panangituray ti Media. Ipasimudaag ti Cronica ni Nabonido a “nagtraidor ti buyot ni Ishtumegu [Astyages] “ ket “nakagrilios” nga impanda ken Ciro, a kalpasan dayta innalana ti kabesera ti Media. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 305) Manipuden ditoy a nakikadua ti Media iti Persia tapno buklenda ti Imperio ti Medo-Persia. Isu nga iti sirmata ni mammadto Daniel maitutop a ti nagkadua a pannakabalin ti Medo-Persia ket nayarig iti maysa a kalakian a karnero a dua ti sarana, a ti nataytayag kadagiti dua a sarana ket isu “daydiay timpuar iti kamaudianan,” a mangiladawan iti nangatngato a saad dagiti Persiano ken ti panangdominarda iti natda a tiempo a kaadda ti imperio.​—Da 8:3, 20.

Nupay kasta, ipakita ti ebidensia a ni Ciro inikkanna dagiti Medo iti saad a panangituray ken autoridad isu a nagbalinda latta a prominente iti gobiernona. Gapuna, inlawlawag ni mammadto Daniel ken Ari Belsazar ti kaipapanan ti karkarna a surat iti diding kas padto maipapan iti pannakabingay ti Imperio ti Babilonia ken ti pannakaited dayta “kadagiti Medo ken kadagiti Persiano.” Ken iti dadduma pay a paset ti libro ti Daniel, umun-unan a nailanad dagiti Medo iti sasao a “linteg dagiti Medo ken dagiti Persiano.” (Da 5:28; 6:8, 12, 15) Iti simmaganad a siglo, binaliktad ti libro ti Ester (Est 1:3, 14, 18, 19) ti agsaruno a pannakailanadda, malaksid iti maysa (Est 10:2) a sadiay umun-una a nailanad dagiti Medo ngem kadagiti Persiano mainaig iti historia.

Kaduada dagiti Persiano a nangparmek iti Babilonia. Idi maikawalo a siglo K.K.P., impadto ni mammadto Isaias a gutugoten ni Jehova a bumusor iti Babilonia “dagiti Medo, isuda a mangibilang iti mismo a pirak kas awan kapapay-anna ken isuda a, no maipapan iti balitok, saanda a pagragsakan dayta. Ket dagiti baida lasanglasangendanto uray dagiti agtutubo a lallaki.” (Isa 13:17-19; 21:2) Ditoy, mabalin a karaman dagiti Persiano iti termino a “Medo,” no kasano a dagiti klasikal a Griego a historiador kadawyan nga ar-aramatenda daytoy a termino a tumukoy nga agpadpada kadagiti Medo ken Persiano. Ti pananglalaisda iti pirak ken balitok ket nabatad nga ipakitana a ti kangrunaan a motiboda iti Babilonia ket isu ti panangparmekda iti dayta saan a ti panangsamsamda iti kinabaknangna, isu a saan ida a mabalin a pasuksokan wenno ikkan iti impuesto tapno saandan nga ituloy ti panggepda. Kas kadagiti Persiano, bai ti kangrunaan nga igam nga inaramat dagiti Medo. Dagiti kayo a bai a no dadduma ket addaan iti bronse wenno gambang (idiligyo ti Sal 18:34) ti nalabit ‘nanglasanglasang kadagiti agtutubo a lallaki ti Babilonia’ gapu iti panagtudo dagiti pana, a tunggal maysa ket napasileng tapno naun-uneg ti isasalputna.​—Jer 51:11.

Mapaliiw a tinukoy ni Jeremias (51:11, 28) “ti ar-ari ti Media” kas karaman kadagidiay nangraut iti Babilonia, a ti “ar-ari” nalabit ipasimudaagna a bayat ti panagturay ni Ciro nagtultuloy latta nga adda nababbaba nga ari wenno ar-ari a Medo, maysa a kasasaad a tumunos iti kadaanan a kaugalian. (Idiligyo met ti Jer 25:25.) Isu a maawatantayo met nga idi a ti Babilonia ket kinautibo dagiti nagkakadua a puersa dagiti Medo, Persiano, Elamita, ken dadduma pay a kabangibang a tribu, maysa a Medo nga agnagan Dario ti “napagbalin nga ari iti pagarian dagiti Caldeo,” nabatad a kas maysa a dinutokan ni Ari Ciro a Persiano.​—Da 5:31; 9:1; kitaenyo ti DARIO Num. 1.

Pinarmek ni Alejandro a Dakkel. Idi panawen ni Ari Asuero (naipagarup a ni Xerxes I), adda pay laeng nadakamat a “puersa militar ti Persia ken Media,” a ti pribado a konseho ti ari ket buklen ti “pito a prinsipe ti Persia ken Media,” ket ti linlinteg pagaammo pay laeng kas dagiti “linteg ti Persia ken Media.” (Est 1:3, 14, 19) Idi 334 K.K.P., nagun-od ni Alejandro a Dakkel ti damo a naan-anay a panagballigina maibusor kadagiti puersa ti Persia, ket idi 330 K.K.P. sinakupna ti Media. Kalpasan ti ipapatayna, ti makin-abagatan a paset ti Media ket nagbalin a paset ti Seleucido nga Imperio, idinto ta ti makin-amianan a paset ket nagbalin nga agbukbukod a pagarian. Nupay inturayan dayta dagiti Partiano ken ti Seleucido nga Imperio iti nagduduma a tiempo, impakita ti Griego a geograpo a ni Strabo a nagtultuloy ti dinastia ti Media idi umuna a siglo K.P. (Geography, 11, XIII, 1) Idi Pentecostes iti tawen 33 K.P., adda idiay Jerusalem dagiti Medo agraman dagiti Partiano, Elamita, ken dagiti tattao ti dadduma pay a nasion. Yantangay nadakamat nga isuda ket “Judio . . . , nadayaw a lallaki, manipud iti tunggal nasion,” mabalin a kaputotan ida dagidiay Judio a naidestiero kadagiti siudad dagiti Medo idi a ti Israel ket pinarmek dagiti Asirio, wenno nalabit ti dadduma ket proselita a nakomberte iti pammati dagiti Judio.​—Ara 2:1, 5, 9.

Idi maikatlo a siglo K.P. nailaoken dagiti Medo iti dadduma pay a kameng ti nasion dagiti Iraniano, isu a saandan a naibilang kas maysa a grupo ti tattao.