ROMA

Ti sigud a bassit a siudad iti Latium a nagbalin a sentro ti gobierno ti kadakkelan nga imperio ti lubong idi nagkauna a tiempo ti Biblia; dayta ita ti kabesera ti Italia. Ti Roma ket agarup 25 km (16 mi) manipud iti wangawangan ti Karayan Tiber, ken masaknapanna ti agsumbangir nga igid ti karayan. Adda dayta iti nagtengngaan ti karayan a sumalog iti makinlaud a deppaar ti 1,130-km-kaatiddogna (700 mi) a peninsula ti Italia.

Ti Roma ket nabalkut iti sarsarita ken mitolohia no kaano a naibangon ken no siasino ti nangbuangay. Nabayagen a maikunkuna nga imbangon dayta ti kaunaan nga arina a ni Romulus idi 753 K.K.P., ngem adda ti tantanem ken dadduma pay nga ebidensia a mangipasimudaag a napagnaedanen dayta iti nasapsapa pay a tiempo.

Ti kaunaan a pagaammo a purpurok ket naibangon kadagiti pito a turod iti makindaya a deppaar ti Karayan Tiber. Nabayagen a maikunkuna a ti turod ti Palatine ti ayan idi ti kadadaanan a purok. Ti innem pay a turod nga adda iti aglikmut ti Palatine (mangrugi iti amianan nga agpakannawan) ket ti Quirinal, Viminal, Esquiline, Caelian, Aventine, ken Capitoline. Idi agangay, naatianan dagiti naaluguog a ginget iti nagbabaetan dagiti turod, ket kadagitoy a napapateg a lugar a naibangon dagiti pagnaedan, pagdadaponan, ken pagpabuyaan. Idi 73 K.P. dagiti pader a naipalikmut iti siudad ket agarup 21 km (13 mi) ti kaatiddogda, sigun ken Pliny a Laklakay. Idi agangay, nainayon dagiti turod ken ginget iti makinlaud a deppaar ti Tiber, agraman ti nasurok nga 40 ek (100 acre) a nagsaadan ita ti Vatican. Sigun iti kalalainganna a panangpattapatta, ti populasion ti siudad ket nasurok a maysa a milion a tattao, sakbay ti dakkel nga uram idi tiempo ni Nero.

Napolitikaan a Ladawan ti Roma. Iti panaglabas ti adu a siglo, nageksperimento ti Roma iti adu a kita ti napolitikaan a turay. Ti sumagmamano nga institusion ket natulad manipud dadduma a nasion; ngem pinartuatna a mismo ti dadduma. Iti librona a Pocket History of the World, napaliiw ni H. G. Wells: “Daytoy baro a Romano a pannakabalin a timmanor a mangdominar iti makinlaud a lubong idi maikadua ken umuna a siglo K.K.P. ket adda nakaidumaanna iti aniaman a dadakkel nga imperio nga agingga itoy a tiempo nakapagtalinaed iti sibilisado a lubong.” (1943, p. 149) Nagtultuloy a nagbaliwbaliw ti politikal a kasasaad ti Roma bayat a nasukansukat ti nadumaduma a pamay-an ti panangituray. Karaman ditoy dagiti panagkakappon ti papanguluen a patriarka, panagturay dagiti ari, dagiti gobierno nga inturayan ti sumagmamano a natan-ok a pampamilia, dagiti diktadora, ken ti nadumaduma a porma ti republika nga iturturayan dagiti senador, konsul, ken nagduduma a triumvirate (agkakappon a panangituray ti tallo a tao), a kadawyan nga adda panagdadangadang ti partido iti nagbabaetan ti nadumaduma a bunggoy ken dasig. Kadagidi naud-udi a tawen ti imperio, nagsasaruno nga emperador ti nagturay. Kas gagangayen kadagiti gobierno ti tao, ti napolitikaan a pakasaritaan ti Roma ket nabinggasan iti guranggura, imon, gandat a panangallilaw, ken pammapatay, agraman adu a dakes a gandat ken panangkontra kadagita a timmaud gapu iti rinnisiris iti uneg ti imperio ken gubgubat iti ruar dayta.

In-inut a nagun-od ti Roma ti panangiturayna iti lubong. Idi damo, nagsaknap ti impluensiana iti intero a Peninsula ti Italia ken kamaudiananna iti aglikmut ti Mediteraneo ken iti labes pay dayta. Ti nagan ti siudad ket gistay kapadpada ti nagan ti imperio.

Nagtengan ti Roma ti alimpatok ti dayagna iti sangalubongan a panangituray bayat ti panangidaulo dagiti Cesar. Ti umuna iti daytoy a listaan isu ni Julio Cesar, a nadutokan a diktador iti sangapulo a tawen idi 46 K.K.P. ngem pinapatay dagiti nagkukumplot idi 44 K.K.P. Kalpasan ti naiballaet a periodo a panagturay ti triumvirate, nagbalin ni Octavian idi agangay kas agmaymaysa nga agturay iti Imperio ti Roma (31 K.K.P.–14 K.P.). Idi 27 K.K.P. nagballigi nga agbalin nga emperador ket improklamarna ti bagina kas “Augusto.” Nayanak ni Jesus idi 2 K.K.P. bayat ti panagturay ni Augusto. (Lu 2:1-7) Ti simmukat ken Augusto, ni Tiberio (14-37 K.P.), ti agturturay bayat ti ministerio ni Jesus. (Lu 3:1, 2, 21-23) Simmaganad ni Gayo (Caligula) (37-41 K.P.) ken ni Claudio (41-54 K.P.), a ti naud-udi nangyetnag iti bilin a mangpapanaw kadagiti Judio manipud Roma. (Ara 18:1, 2) Simmaruno ti turay ni Nero (54-68 K.P.), ket isu ti nangyapelaran ni Pablo iti kasona.​—Ara 25:11, 12, 21; LADAWAN, Tomo 2, p. 534.

Dagiti nagsasaruno a Romano nga emperador kalpasan ni Nero (iti las-ud ti umuna a siglo) isu da Galba (68-69 K.P.); Otho ken Vitellius (69 K.P.); Vespasian (69-79 K.P.), a nadadael ti Jerusalem bayat ti panagturayna; Tito (79-81 K.P.), a sakbayna inwanwanna ti naballigi nga iraraut iti Jerusalem; Domitian (81-96 K.P.), a patien ti kaaduan a bayat ti turayna, naidestiero ni Juan iti pagbaludan nga isla ti Patmos; Nerva (96-98 K.P.); ken Trajan (98-117 K.P.). Bayat ti panagturay ni Trajan, nadanon ti imperio ti kalalawaan a sakupna, ta dagiti beddengna ket nagsaknap iti amin a direksion​—agingga iti Rhine ken iti Makin-amianan a Baybay, iti Danube, iti Eufrates, kadagiti dissuor ti Nilo, iti Desierto ti Sahara iti Africa, ken iti Atlantico iti laud.​—MAPA, Tomo 2, p. 533.

Ni Constantino a Dakkel ti emperador (306-337 K.P.) bayat ti tawtawen nga ikakapuy ti Imperio ti Roma. Kalpasan a naalana ti panangituray, ti kabesera inyakarna idiay Byzantium (Constantinople). Iti simmaruno a siglo, naabak ti Roma idi 476 K.P., ket ti Aleman a panguluen ti militar a ni Odoacer ti nagbalin a kaunaan a “barbaro” nga ari dayta.

Biag ken Kasasaad iti Siudad. Ti pannakatarawidwid ti gobierno ti siudad ket nabingbingay iti 14 a distrito bayat ti panagturay ni Augusto, a tinawen a mapili ti maysa a mahistrado babaen iti binnunot tapno iturayanna ti tunggal distrito. Naorganisar ti pito a bunggoy nga agiddep iti uram a naawaganda iti vigiles, a dua a distrito ti rebbengen ti tunggal maysa. Iti mismo a ruar dagiti makin-amianan a daya a pagbeddengan ti siudad, naisaad ti espesial a puersa a buklen ti agarup 10,000, a pagaammo kas Guardia a Pretorio, wenno Guardia ti Imperio, tapno masalakniban ti emperador. Adda met tallo a “bunggoy dagiti soldado iti siudad,” maysa a kita ti puersa dagiti polis ti siudad, tapno mataginayon ti linteg ken urnos iti Roma.

Masansan a dagiti nabaknang ken dakkel ti impluensiana a tattao ti nagnaed kadagiti pimmalasio a pagtaengan iti rabaw dagiti turod; dagiti pagtaenganda ket tinaripato ti dadakkel a grupo dagiti adipen ken tagabo, a no dadduma agdagupda iti ginasut. Kadagiti ginget, nagdudupudop dagiti kadawyan a tattao iti dadakkel nga insula wenno maab-abangan a balbalay, a buklen ti sumagmamano a kadsaaran, a ti kangatoda kinedngan ni Augusto agingga iti 21 m (70 pie). Iti nagbabaetan dagitoy a maab-abangan a balbalay, adda dagiti akikid, agsikkosikko, narugit a kalkalsada a napnuan iti tattao ken lugan ken kinadakes nga agraraira iti dadakkel a siudad.

Ti historikal nga uram idi 64 K.P. ket napasamak kadagitoy a napanglaw a benneg a nagbanag iti kakaruan a panagsagaba ken pannakapukaw ti biag. Inladawan ni Tacitus ti sasaaden dagiti “agik-ikkis ken napabutngan a babbai; dagiti lallakay wenno agtutubo nga agliblibas iti pagbaludan.” (The Annals, XV, XXXVIII) Uppat laeng kadagiti 14 a distrito ti Roma ti saan a nauram.

Manmano laeng a tattao idiay Roma ti makuna nga addaan iti kalkalainganna a kasasaad ti panagbiag; sumagmamano laeng ti nababaknang. Idi damo a dimteng ni Pablo idiay Roma, nalabit ti kagudua ti populasion ket ad-adipen, a naiyeg sadiay kas balbalud ti gubat, kas nakondenar a kriminal, wenno kas ubbing nga inlako dagiti nagannak, ad-adipen nga awanan kadagiti legal a kalintegan. Ti nasurok a kagudua dagiti siwayawaya nga umili ket isu dagiti nakurapay a gistay agdepdepende lattan iti aniaman a tulong nga ited ti gobierno.

Nangipaay ti estado iti taraon ken paglinglingayan tapno saan nga agderraaw dagitoy napanglaw nga umili, gapuna adda timmaud a pagsasao a panem et circenses (tinapay ken dagiti pabuya), a mangipasimudaag a daytoy laeng ti kasapulan tapno mapennek dagiti napanglaw iti Roma. Manipud 58 K.K.P. ken agpatpatuloy, kadawyan nga adda naibunong a libre a bukbukel ken danum, a naiyeg iti siudad iti adu a milia babaen kadagiti kalasugan. Ti arak ket nalaka a tagilako. Adda dagiti libraria a pakaragsakan dagidiay agduyos unay iti dayta. Tapno malinglingay ti kaaduan nga umili, naaramid dagiti publiko a pagdigusan ken dagiti himnasio, kasta met dagiti teatro ken pagpabuyaan. Dagiti pabuya iti teatro buklen idi dagiti Griego ken Romano a sarsuela, salsala, ken drama a nabuyogan iti panagsala ken panagkanta. Kadagiti dadakkel nga ampiteatro ken pagpabuyaan, naangay dagiti makapagagar a paay-ayam, nangnangruna dagiti nakaskasdaaw a lumba ti karuahe ken dagiti desperado a panagsasalisal dagiti gladiador a kadagita nagrurupak ti tattao ken an-animal agingga ken patay. Ti Circus Maximus kabaelanna a laonen ti nasurok a 150,000 a tattao. Libre ti agbuya kadagiti paay-ayam.

Ti dakkel a gastos kadagitoy a paggastuan ti gobierno ket saan nga imbaklay dagiti umili ti Roma, ta kalpasan ti pannakaparmek ti Macedonia idi 168 K.K.P., saan a nagbayad iti buis dagiti umili ti Roma. Imbes ketdi, napagbayad dagiti probinsia iti nadagsen a buis, iti direkta ken saan a direkta a pamay-an.​—Mt 22:17-21.

Impluensia Dagiti Ganggannaet. Iti adu a wagas, ti Roma ket nagpupuniponan ti nadumaduma a puli, pagsasao, kultura, ken kapanunotan. Manipud pannakabuangay ti politika ti Roma, in-inut a timmanor ti kodigo ti linteg ti Roma​—dagiti linteg a nangikeddeng kadagiti kalintegan ken limitasion dagiti gobierno, pangukoman, ken mahistrado ken nangipaay kadagiti legal a pamay-an a kas ti pannakipagili tapno masalakniban dagiti kalintegan ti tattao. (Ara 25:16) Ti panagbalin nga umili ti Roma ket naipaay kadagiti siudad a kakappon ti Roma ken iti nadumaduma a kolonia ti imperio. Napakuyogan dayta iti adu a pagsayaatan. (Ara 16:37-39; 22:25, 26) Mabalin a gatangen ti panagbalin a Romano no saan a nayanak a kasta. (Ara 22:28) Iti daytoy ken dadduma pay a pamay-an, inkagumaan ti Roma a pagbalinen a Romano dagiti naalana a teritoria tapno mapapigsana ti saadna kas apo-a-babai ti imperio.

Ti maysa kadagiti kasayaatan a pagarigan ti impluensia dagiti ganggannaet iti Roma ket masarakan iti rebrebbek dagiti nangayed nga arkitekturana iti napalabas. Iti sadinoman a paset daytoy museo a siudad, makita ti bisita no kasano a timmulad dayta kadagiti Griego ken iti sabsabali pay. Ti maaw-awagan Romano nga arko, a nakagunggonaanna unay, ket saanna a kabukbukodan a takuat iti inhenieria. Dagiti balligi ti Roma kas maysa a managibangon ket kangrunaanna met a maigapu iti panangusarna iti nagkauna a porma ti konkreto kas argamasa ken kas kangrunaan a ramen iti panagaramid iti artipisial a batbato.

Nangrugi ti naganetget a panagbangon ti Roma bayat ti maudi a siglo ti republika, ket kalpasanna intandudo dayta dagiti emperador. Kinuna ni Augusto a nasangpetanna ti Roma kas siudad a naaramid kadagiti ladrilio ngem pinanawanna kas siudad a naaramid iti marmol. Kaaduanna a naaramat ti marmol kas tapkal ti patakder a ladrilio wenno konkreto. Naibangon manen ti siudad iti maikadua a gundaway, kalpasan a nauram idi 64 K.P. Karaman kadagiti nalatak a Romano a patakder isu dagiti pagdadaponan, templo, palasio, ampiteatro, pagdigusan, kalasugan, pagayusan ti rugit, ken monumento. Ti dakkel a Colosseum ken ti sumagmamano a monumento, a kas iti arko ni Tito a mangdesdeskribir iti pannakarba ti Jerusalem, ket sitatakderda pay laeng wenno nadadaelen ti sumagmamano a pasetda. (LADAWAN, Tomo 2, p. 536) Intan-ok met dagiti Romano ti bagbagida kas managaramid iti kalsada ken rangtay iti intero nga imperio.

Adda gundaway a kasta unay ti panagsangpet dagiti ganggannaet idiay Roma nga uray la inreklamo dagiti Romano a ti siudad ket saanen a Romano. Yantangay naallukoy nga umakar dagitoy a ganggannaet manipud iti amin a paset ti imperio, intugotda dagiti bukodda a pagsapulan, kaugalian, tradision, ken relihion. Nupay Latin ti opisial a pagsasao ti imperio, ti sangalubongan a pagsasao ket ti gagangay a Griego (Koine). Dayta ti makagapu a Griego ti inaramat ni apostol Pablo iti suratna kadagiti taga Roma. Adda Griego nga impluensia iti literaturada ken kasta met kadagiti pamay-an ti panangisuroda. Dagiti ubbing a lallaki, ken no dadduma dagiti babbai, ket pormal a nasursuruan sigun iti sistema ti Atenas, a nasursuruanda iti Griego a literatura ken panagbitla, ket ti annak dagidiay adda pagpaadalna naibaonda iti maysa kadagiti eskuelaan ti pilosopia idiay Atenas.

Relihion. Adda met idiay Roma ti tunggal kita ti ulbod a panagdaydayaw. Maitunos iti dayta, kunaen ti historiador a ni John Lord: “Nagraira ti panaganito idiay Roma, ta makita sadiay ti papadi ken napeklan a paspasurot ti amin a pagilian nga inturayanna,​—‘dagiti napugot nga annak a babbai ni Isis, nga addaan tambor ken bassit a pandereta ken naderrep a panaglanglanga; dagiti napeklan a pasurot ni Mithras a dios ti Persia; dagiti nakapon a taga Asia; ti papadi ni Cybele, a nagulo ti panagsasalada ken naringgor ti panagikkisda; dagiti managdaydayaw ti naindaklan a diosa a ni Diana; dagiti kautibo a ‘barbaro’ a mangan-annurot kadagiti seremonia ti papadi a Teuton; dagiti astrologo a Sirio, Judio, Caldeo, ken dagiti mangkukulam a taga Thessaly.’”​—Beacon Lights of History, 1912, Tomo III, p. 366, 367.

Gapu iti debosionda kadagitoy a relihion ken ti panagpennekda kadagiti naderrep a seksual a panagraragsakda, naan-anay a napukaw ti moral a kinadalus ken kinalinteg dagiti napanglaw ken nabaknang a Romano. Sigun ken Tacitus, ti maysa a pagarigan iti daytoy ket ni Messalina, ti mannakikamalala ken manangpapatay nga asawa ni Emperador Claudio.​—The Annals, XI, I-XXXIV.

Kadagiti relihion ti Roma, naidumduma ti panagdaydayaw iti emperador. Ti Romano nga agturay ket naibilang kas dios. Ti panagdaydayaw iti emperador ket nangnangruna a naannurot kadagiti probinsia, nga adda dagiti naibangon a templo a nakaidatonan dagiti sakripisio agpaay kenkuana kas maysa a dios. (LADAWAN, Tomo 2, p. 536) Iti A History of Rome, kuna ni George Botsford: “Ti panagdaydayaw iti emperador ti kabilgan a puersa ti relihion iti lubong ti Roma agingga idi naabrasa ti Kristianidad.” Ti maysa a kitikit a nasarakan idiay Asia Menor kunaenna maipapan iti emperador: “Isu ti Zeus nga ama ken manangisalakan iti intero a puli ti tao, a mangtungtungpal iti amin a kararag, nga ad-adda pay ngem iti dawatentayo. Ta ti daga ken baybay tagiragsakenda ti talna; rumang-ay dagiti siudad; iti sadinoman adda panagtutunos ken kinarang-ay ken kinaragsak.” Daytoy a kulto ti kangrunaan nga instrumento iti pannakaidadanes dagiti Kristiano, a maipapan kadakuada kuna daytoy a mannurat: “Ti panagkedkedda a mangdaydayaw iti Genius, wenno mangsalsalaknib nga espiritu, ti emperador ket kadawyan a naibilang kas kinaawan panagraem ken panangliput.”​—1905, p. 214, 215, 263.

Dumteng ti Kristianidad iti Roma. Idi aldaw ti Pentecostes, 33 K.P., adda “dagiti simmangbay manipud Roma, agpadpada dagiti Judio ken dagiti proselita” a nakasaksi kadagiti bunga ti pannakaiparukpok ti nasantuan nga espiritu, ket awan duadua a ti sumagmamano kadakuada karaman kadagiti 3,000 a nabautisaran iti dayta a pasamak. (Ara 2:1, 10, 41) Apaman a nakasublida idiay Roma, awan duadua a nangasabada, a nagbanag iti pannakabukel ti nakatibtibker ken nakaak-aktibo a kongregasion Kristiano a “mapagsasaritaan iti intero a lubong” ti pammatida sigun ken apostol Pablo. (Ro 1:7, 8) Dagiti Kristiano idiay Roma ket agpada a tinukoy da Tacitus (The Annals, XV, XLIV) ken Suetonius (The Lives of the Caesars, Nero, XVI, 2).

Nagsurat ni Pablo iti kongregasion Kristiano idiay Roma idi agarup 56 K.P., ket agarup tallo a tawen kalpasanna dimteng idiay Roma kas balud. Iti laksid ti tarigagayna a sumarungkar sadiay iti nasapsapa a tiempo ken iti naiduma a kasasaad (Ara 19:21; Ro 1:15; 15:22-24), kaskasdi a nabaelanna ti mangasaba nupay maysa a balud babaen ti panangayabna kadagiti tattao nga umayda iti balayna. Iti las-ud ti dua a tawen a pannakaibaludna, intultuloyna nga ‘inkaskasaba kadakuada ti pagarian ti Dios ken insursuro ti bambanag maipapan ken Apo Jesu-Kristo buyogen ti dakkel unay a wayawaya nga agsao, nga awan lappedna.’ (Ara 28:14-31) Uray dagiti Guardia a Pretorio ti emperador naammuanda ti mensahe ti Pagarian. (Fil 1:12, 13) Gapuna, kas naipakpakauna nga aramiden ni Pablo, ‘nangipaay iti naan-anay a panangsaksi uray idiay Roma.’​—Ara 23:11.

Bayat daytoy dua-tawen a pannakaikulongna idiay Roma, naaddaan ni Pablo iti gundaway a mangaramid iti sursurat nga agpaay kadagiti taga Efeso, taga Filipos, taga Colosas, ken ni Filemon. Nalawag nga iti daytoy met laeng a tiempo, insurat ni Marcos idiay Roma ti salaysayna iti Ebanghelio. Sakbay unay ti pannakaluk-at ni Pablo wenno dagus kalpasan dayta, inaramidna ti suratna kadagiti Hebreo idi agarup 61 K.P. (Heb 13:23, 24) Idi agarup 65 K.P. bayat ti maikadua a pannakaibaludna idiay Roma, simmarungkar kenkuana ni Onesiforo ket iti daydi nga insurat ni Pablo ti maikadua a suratna ken Timoteo.​—2Ti 1:15-17.

Nupay simmarungkar idiay Roma da Pablo, Lucas, Marcos, Timoteo, ken ti dadduma pay a Kristiano idi umuna a siglo (Fil 1:1; Col 4:10, 14), awan ti nabileg a pammaneknek a nakapan ni Pedro idiay Roma, kas ti nabayagen a maikunkuna. Dagiti estoria mainaig iti pannakapapatay ni Pedro kas martir idiay Roma ket panangipapan laeng.​—Kitaenyo ti PEDRO, SURSURAT NI.

Naaddaan ti siudad ti Roma iti nakadakdakes a pakasarsaritaan gapu iti panangidadanesna kadagiti Kristiano, nangnangruna bayat dagiti panagturay da Nero ken Domitian. Nakuna nga adda dua a rason kadagitoy a pannakaidadanes: (1) ti kasta unay a regta dagiti Kristiano iti panagebanghelio a mangkomberte iti sabsabali, ken (2) ti takder dagiti Kristiano a saan a panangikompromiso iti panangipaayda iti Dios iti bambanag a kukua ti Dios imbes nga ipaayda dagita ken Cesar.​—Mr 12:17.