AMMOYO KADI?

Ania dagiti inaramid ni Herodes tapno maibangon manen ti templo ti Jerusalem?

Imbangon ni Solomon ti orihinal a templo idiay Jerusalem iti maysa a turod. Tapno makaaramid kadagiti patad a beranda iti aglawlaw dayta a sagrado a patakder, nangibangon kadagiti mangtengngel a pader iti daya ken laud a paset ti turod. Kayat ni Herodes ti mas engrande a templo ngem iti impatakder ni Solomon isu a binaliwanna ti disenio ti dati a templo ken pinalawana.

Pinalawa dagiti inheniero ni Herodes ti patad a paset iti amianan ti templo tapno lumawa dagiti beranda sadiay. Iti met abagatan, napalawa ti patad a paset iti 32 a metro. Tapno maaramidanda dagita, nangbangonda iti agsasaruno nga arko a naaramid iti bato ken napuskol a mangtengngel a pader. Adda dadduma a paset ti pader a 50 a metro ti kangatona.

Inkagumaan ni Herodes a di masair dagiti Judio wenno masinga dagiti aktibidad ken panagidaton iti templo. Kuna ti Judio a historiador a ni Josephus a nangsanay pay ketdi ni Herodes kadagiti Judio a papadi nga agbalin a mason ken karpintero tapno awan makastrek a di autorisado a trabahador iti nasantuan a luglugar.

Natay ni Herodes sakbay a nalpas ti proyektona. Idi 30 C.E., 46 a tawenen ti proyekto a pannakaibangon manen ti templo. (Juan 2:20) Ni Agrippa II nga apoko iti tumeng ni Herodes ti nangileppas iti dayta idi katengngaan ti umuna a siglo C.E.

Apay nga impapan dagiti taga-Malta a mammapatay ni apostol Pablo?

Mabalin a naimpluensiaan ti dadduma a taga-Malta kadagiti sursuro dagiti Griego. Kitaem ti napasamak kalpasan a narba ti barko a nagsakayan ni Pablo idiay Malta a nairekord iti libro nga Aramid. Idi insungrodna ti sangareppet a babassit a kayo iti apuy a pagin-inuduan ti kakaduana, bigla a kimpet ti maysa a karasaen iti imana. Idi nakita dayta dagiti umili, kinunada: “Awan duadua a mammapatay daytoy a tao. Nakalasat iti baybay, ngem saan nga ipalubos ti hustisia nga agbiag.”​—Aramid 28:4, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia.

Ti Griego a sao a nausar ditoy para iti “Hustisia” ket “di’ke” a nalawa ti kaipapananna. Ngem iti sarsarita ti nagkauna a Griego (Greek mythology), Dike ti nagan ti diosa ti hustisia. Impagarupda nga isu ti mangiwanwanwan kadagiti aramid ti tao ken mangipulpulong ken Zeus kadagiti kaso a saan a naikkan iti hustisia tapno madusa dagiti nakabasol. Isu a sigun iti maysa a reperensia, mabalin a pampanunoten dagiti taga-Malta nga “uray nakalasat ni Pablo iti [nadawel a] baybay, isu ket maysa a kriminal a natiliwan ti diosa a ni Dike ket dusaennan . . . babaen ti karasaen.” Nagbaliw ti kapanunotanda idi nakitada a nalawag a saan a naan-ano ni Pablo.