GALACIA, SURAT KADAGITI TAGA
Ti naipaltiing a surat a nailanad iti Griego, babaen ken Pablo a maysa nga apostol, “agpaay kadagiti kongregasion ti Galacia.”—Ga 1:1, 2.
Nangisurat. Ti panglukat a sasao inagananna ni Pablo kas mannurat daytoy a libro. (Ga 1:1) Kasta met, nausar manen ti naganna iti linaon ti surat, ket tukoyenna ti bagina kas daydiay mismo nga agsasao. (5:2) Iti maysa a paset ti surat, a naidatag iti pamay-an a salsalaysayen ni Pablo ti pakasaritaan ti biagna, nadakamat ti pannakakombertena ken ti sumagmamano kadagiti kapadasanna. Dagiti pannakatukoy ti rigatna iti lasag (4:13, 15) ket makitunos iti sasao nga adda pannakainaigna iti daytoy a pakarigatan a nailanad iti dadduma pay a libro ti Biblia. (2Co 12:7; Ara 23:1-5) Ti dadduma a surat ni Pablo ket gagangay nga insurat ti maysa a sekretario, ngem kunaenna a daytoy a surat ket naisurat babaen ti ‘bukodna nga ima.’ (Ga 6:11) Iti gistay isuamin a sabsabali pay a suratna, ipatulodna ti kablaawna ken ti kablaaw dagiti kakaduana, ngem saan a kasta iti daytoy a surat. No ti nangisurat iti surat kadagiti taga Galacia maysa koma idi nga agpampammarang, mabalbalin a nanginagan koma iti maysa a sekretario ken nangipatulod koma iti sumagmamano a kablaaw, kas gagangay nga ar-aramiden idi ni Pablo. Gapuna ti wagas a panagsao ti mannurat ken ti napudno a direkta nga estilona patalgedanda ti kinaumiso ti surat. Saan a nainkalintegan a kunaen a parpartuat laeng daytoy.
Daytoy a surat ket kadawyanna a di pagsusupiatan kas surat ni Pablo, malaksid iti biang dagidiay mangpadas a mamagparang a saan a ni Pablo ti mannurat kadagiti amin a surat a gagangay a maikunkuna a gapuananna. Karaman kadagiti pammaneknek manipud iti ruar ti Biblia a mangpaspasingked a ni Pablo ti mannurat isu ti maysa a panagadaw ni Irenaeus (a. 180 K.P.) manipud iti surat kadagiti taga Galacia ket kunaenna a gapuanan dayta ni Pablo.
Nakaituronganna. Nabayagen a mapagsusupiatan no ania dagiti kongregasion a karaman iti sasao a “kadagiti kongregasion ti Galacia.” (Ga 1:2) Kas panangsuporta iti argumento a dagitoy ket di nainaganan a kongregasion iti makin-amianan a paset ti probinsia ti Galacia, naipetteng a dagiti tattao nga agnanaed iti daytoy a lugar ket katutubo ti Galacia, idinto ta dagidiay adda iti abagatan ket saan a katutubo. Nupay kasta, no dakamaten ni Pablo dagiti probinsia kadagiti suratna, gagangay nga ilanadna ti opisial a Romano a nagnaganda, ket ti probinsia ti Galacia idi kaaldawan ni Pablo ramanenna ti Iconio, Listra, ken Derbe a siudsiudad ti makin-abagatan a Licaonia kasta met ti Antioquia a siudad ti Pisidia. Kadagitoy amin a siudad, nangorganisar ni Pablo kadagiti kongregasion Kristiano iti umuna a panagdaliasatna nga agebanghelio idi kinuyog ni Bernabe. Ti kinapudno a ti surat naiturong kadagiti kongregasion kadagiti siudad ti Iconio, Listra, Derbe, ken Antioquia ti Pisidia ket tumunos iti pamay-an a pannakadakamat ni Bernabe iti surat, kas maysa nga indibidual a nalawag nga am-ammo dagidiay sursuratan ni Pablo. (2:1, 9, 13) Awan pasimudaag iti dadduma pay a paset ti Kasuratan a ni Bernabe am-ammo idi dagiti Kristiano iti makin-amianan a paset ti Galacia wenno ni Pablo nangaramid iti aniaman a panagdaliasat a lumasat iti dayta a teritoria.
Ti ebkas ni Pablo nga, “O nakukuneng a taga Galacia,” ket saan a pammaneknek a ti adda idi iti panunotna ket espesipiko laeng a katutubo a tattao a nagtaud kangrunaanna iti puli a Gaul iti makin-amianan a paset ti Galacia. (Ga 3:1) Imbes ketdi, babbabalawen idi ni Pablo ti sumagmamano a tattao kadagiti kongregasion sadiay gapu ta impalubosda nga impluensiaan ida ti maysa a gunglo dagiti pasurot ti Judaismo nga adda iti tengngada. Dagitoy a Judio ganggandatenda idi nga ipasdek ti bukodda a kinalinteg babaen ti Mosaiko nga urnos kas maisandi iti ‘kinalinteg gapu iti pammati’ nga impaay ti baro a tulag. (2:15–3:14; 4:9, 10) No maipapan iti puli, dagiti “kongregasion ti Galacia” (1:2) a sinuratan ni Pablo ket naglaok a Judio ken di Judio, a dagiti naud-udi a nadakamat buklen agpadpada dagiti nakugit a proselita ken dagiti di nakugit a Gentil, ket awan duadua a Celtic ti nagtaudan ti sumagmamano kadagitoy. (Ara 13:14, 43; 16:1; Ga 5:2) Naawaganda amin iti Kristiano a taga Galacia gapu ta ti lugar a pagnanaedanda naawagan iti Galacia. Kas pakabuklan a kababagas ti surat, agsursurat ni Pablo kadagidiay am-ammona unay iti makin-abagatan a paset daytoy a probinsia ti Roma, saan a kadagiti saanna a pulos am-ammo iti makin-amianan a deppaar, a nalawag a saanna a pulos sinarungkaran.
Tiempo a Pannakaisuratna. Di masinunuo ti kaatiddog ti periodo a saklawen ti libro, ngem ti tiempo a pannakaisuratna naisaad iti nagbaetan ti agarup 50 ken 52 K.P. Naiparipirip iti Galacia 4:13, a nangaramid ni Pablo iti di kumurang a dua nga isasarungkar kadagiti taga Galacia sakbay nga insuratna dayta a surat. Ti kapitulo 13 ken 14 iti Aramid dagiti Apostol deskribirenda ti maysa nga isasarungkar da Pablo ken Bernabe kadagiti siudad iti makin-abagatan a Galacia a napasamak idi agarup 47 agingga iti 48 K.P. Kalpasanna, idi agarup 49 K.P., kalpasan ti panagtataripnong idiay Jerusalem maipapan iti panagkugit, nagsubli da Pablo ken Silas idiay Derbe ken Listra iti Galacia ken iti dadduma pay a siudad a ‘nangibunannagan [da Pablo ken Bernabe] iti sao ni Jehova’ (Ara 15:36–16:1) iti umuna a panagdaliasat. Nabatad a kalpasan daytoy, nakaawat ni Pablo iti damag a nakatignayanna nga agsurat “kadagiti kongregasion ti Galacia,” bayat ti kaaddana iti sabali a lugar iti maikadua a panagdaliasatna kas misionero, wenno nalabit iti lugar a pannakataengna, idiay Antioquia ti Siria.
No insurat ni Pablo daytoy a surat bayat ti maysa ket kagudua a tawen a panagyanna idiay Corinto (Ara 18:1, 11), ti ngarud tiempo a pannakaisuratna ket nalabit iti nagbaetan ti otonio ti 50 ken ti primavera ti 52 K.P., ti isu met laeng a periodo a panangisuratna kadagiti kanonikal a suratna kadagiti taga Tesalonica.
No ti panagsurat naaramid bayat ti apagbiit nga idadagasna idiay Efeso wenno kalpasan a nakapagsubli idiay Antioquia iti Siria ken “nakapagpalabas sadiay iti sumagmamano a tiempo” (Ara 18:22, 23), mabalin a naisurat dayta idi agarup 52 K.P. Nupay kasta, imposible nga idiay Efeso ti nakaisuratanna, agpadpada gapu iti ababa a tiempo a panagyanna sadiay ken gapu ta no asideg unay ni Pablo idi nadamagna ti isisiasi idiay Galacia, manamnama a sinarungkaranna koma a mismo dagiti kakabsat wenno inlawlawagna koma iti suratna no apay a saan a posible a makasarungkar iti daydi a tiempo.
Ti kunaen ti suratna maipapan kadagiti taga Galacia a ‘nakaparpardas ti pannakaipanawda manipud iti Daydiay nangayab kadakuada’ (Ga 1:6) mabalin nga ipasimudaagna a ti pannakaisurat daytoy a surat naaramid di nagbayag kalpasan a simmarungkar ni Pablo kadagiti taga Galacia. Ngem uray pay no idi laeng 52 K.P. a naaramid ti panagsurat idiay Antioquia ti Siria, kaskasdi a nasapsapa latta koma a napasamak ti kasta nga isisiasi.
Kinakanoniko. Ti nasapsapa a pammaneknek iti kinakanoniko ti libro ket masarakan iti Muratorian Fragment ken iti sursurat da Irenaeus, Clemente ti Alejandria, Tertullian, ken Origen. Dagitoy a lallaki tinukoyda nga innaganan dayta a libro agraman ti kaaduan wenno amin a dadduma pay a 26 a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti naganna nadakamat iti napaababa a kanon ni Marcion ken tinukoy pay ketdi ni Celsus, maysa a bumusbusor iti Nakristianuan a pammati. Kadagiti amin a naisangsangayan a listaan dagiti libro iti kanon ti naipaltiing a Kasuratan, agingga idi agarup tiempo ti Maikatlo a Konseho ti Cartago idi 397 K.P., karaman ti libro ti Galacia. Nataginayontayo dayta agingga ita, agraman ti walo a sabsabali pay a naipaltiing a surat ni Pablo, iti Chester Beatty Papyrus No. 2 (P46), maysa a manuskrito a napetsaan iti agarup 200 K.P. Paneknekan daytoy a dagiti nagkauna a Kristiano inakseptarda ti libro ti Galacia kas maysa kadagiti surat ni Pablo. Karaman met ti libro ti Galacia kadagiti linaon ti dadduma pay a kadaanan a manuskrito, kas ti Sinaitiko, Alexandrine, Vatican No. 1209, Codex Ephraemi rescriptus, ken Codex Claromontanus, kasta met ti Syriac a Peshitta. Naan-anay met a tumunos dayta iti dadduma pay a surat ni Pablo ken iti sabsabali pay a paset ti Kasuratan a masansan a pagadawanna.
Dagiti Kasasaad Mainaig iti Surat. Ti surat iparangarangna ti adu a kababalin dagiti tattao iti Galacia idi tiempo ni Pablo. Dagiti Celt ti Gaul manipud iti amianan naparmekda dayta a rehion idi maikatlo a siglo K.K.P., ket ngarud napigsa ti impluensia dagiti Celt iti dayta a daga. Dagiti Celt, wenno Gaul, naibilangda a narungsot ken nauyong a tattao, a naikuna nga indatonda dagiti baludda iti gubat kas sakripisio a tattao. Nadeskribirda met iti Romano a literatura kas emosional unay ken managanito a tattao, a kaay-ayoda ti adu a ritual, ket daytoy a narelihiosuan a kababalin ti nalabit nangimpluensia kadakuada nga umadayo iti porma ti panagdaydayaw nga awanan iti ritual kas iti Nakristianuan a pammati.
Uray pay kasta, dagiti kongregasion idiay Galacia mabalin a ramanenda ti adu a tattao a sigud a kastoy ti kasasaadda bilang pagano, kasta met ti adu a nakomberte manipud Judaismo a saan a naan-anay a nangiwaksi iti siiinget a panangannurot kadagiti seremonia ken dadduma pay a pagrebbengan iti Mosaiko a Linteg. Naikuna nga agbalballukati ken agbaliwbaliw ti kababalin dagiti taga Galacia a Celtic ti nagtaudanda. Daytoy ti makagapu no apay nga iti maysa a tiempo, ti sumagmamano a kameng kadagiti kongregasion idiay Galacia naregtada iti kinapudno ti Dios, ngem iti ababa a tiempo kalpasanna, nagbalinda a nalaka a biktimaen dagiti kabusor ti kinapudno isuda a nakaing-inget iti panangannurot iti Linteg ken nangipapilit a ti panagkugit ken ti dadduma pay a kalikaguman ti Linteg ket nasken maipaay iti pannakaisalakan.
Dagiti pasurot ti Judaismo, kas mabalin nga awag idi kadagiti kabusor ti kinapudno, nalawag a pinagtalinaedda a sibibiag ti isyu maipapan iti panagkugit uray pay nalpasen a tinaming dayta dagiti apostol ken dagiti panglakayen idiay Jerusalem. Kasta met, nalabit ti sumagmamano a Kristiano a taga Galacia timmulokda kadagiti nababa a moral a pagalagadan dagiti umili, kas maripirip iti mensahe ti surat manipud kapitulo 5, bersikulo 13, agingga iti ngudona. Aniaman ti kasasaad, idi a ti damag maipapan iti isisiasida dimmanon iti apostol, natignay a mangisurat iti daytoy a surat nga aglaon iti prangka a pammatigmaan ken nabileg a pammaregta. Nabatad a ti madagdagus a panggep ti panagsuratna ket tapno patalgedanna ti kinaapostolna, sumraenna dagiti ulbod a sursuro dagiti pasurot ti Judaismo, ken pabilgenna dagiti kakabsat kadagiti kongregasion idiay Galacia.
Nasikap ken di napudno dagiti pasurot ti Judaismo. (Ara 15:1; Ga 2:4) Dagitoy nga ulbod a mannursuro, nga agkunkuna nga ibagianda ti kongregasion idiay Jerusalem, binusorda ni Pablo ket inumsida ti saadna kas apostol. Kinalikagumanda nga agpakugit dagiti Kristiano, saan a tapno sapulenda ti pagsayaatan dagiti taga Galacia, no di ket tapno dagiti pasurot ti Judaismo mapagparangda ti bambanag iti pamay-an a makaay-ayo kadagiti Judio ken malapdan ti naranggas unay nga ibubusorda. Saan a kayat dagiti pasurot ti Judaismo ti agsagaba iti pannakaidadanes gapu ken Kristo.—Ga 6:12, 13.
Tapno maitungpalda ti panggepda, kinunkunada a nayallatiw laeng ken Pablo ti rebbengenna, a naggapu laeng dayta iti sumagmamano a lallaki a nalatak iti kongregasion Kristiano—saan a direkta a naggapu ken Kristo Jesus. (Ga 1:11, 12, 15-20) Tinarigagayanda a suroten ida dagiti taga Galacia (4:17), ket tapno masumrada ti impluensia ni Pablo, kasapulan nga umuna a pagparangenda nga isu saan nga apostol. Kinunkunada nga inkasaba ni Pablo ti pannakakugit no mariknana a maikanada ti panangaramid iti kasta. (1:10; 5:11) Padpadasenda ti mangaramid iti maysa a kita ti laok a relihion a buklen ti Kristianidad ken Judaismo, a saan a direkta a mangilibak ken Kristo ngem mangirupir a ti pannakakugit makagunggona kadagiti taga Galacia, a mangparang-ay dayta kadakuada iti kasasaadda kas Kristiano, ken, kanayonanna pay, babaen iti daytoy agbalinda nga annak ni Abraham, a sigud a nakaitedan ti tulag ti pannakakugit.—3:7.
Naan-anay a pinaneknekan ni Pablo nga ulbod dagiti argumento dagitoy a sinan-Kristiano ket pinabilegna dagiti kakabsat a taga Galacia tapno makapagtakderda a sititibker ken Kristo. Makaparegta a maammuan a dagiti kongregasion idiay Galacia nagtalinaedda a napudno ken Kristo ket nagtakderda kas ad-adigi ti kinapudno. Sinarungkaran ida ni apostol Pablo iti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero (Ara 18:23), ket karaman dagiti taga Galacia kadagiti nangiturongan ni apostol Pedro iti umuna a suratna.—1Pe 1:1.
[Kahon iti panid 854]
DAGITI TAMPOK TI GALACIA
Surat a mangipagpaganetget iti panangtagipateg iti wayawaya nga adda kadagiti pudno a Kristiano babaen ken Jesu-Kristo
Naisurat makatawen wenno nalabit sumagmamano a tawen kalpasan a napakaammuan dagiti taga Galacia maipapan iti pangngeddeng ti bagi a manarawidwid a ti pannakakugit saan makalikaguman kadagiti Kristiano
Idepensa ni Pablo ti kinaapostolna
Ti kinaapostol ni Pablo saan a nagtaud iti tao no di ket babaen ti pannakadutok manipud ken Jesu-Kristo ken iti Ama; saan a nakiuman kadagiti apostol idiay Jerusalem sakbay a rinugianna nga ideklara ti naimbag a damag; idi laeng kalpasan ti tallo a tawen a simmarungkar kada Cefas ken Santiago iti apagbiit (1:1, 13-24)
Ti naimbag a damag nga inwaragawagna ket inawatna, saan a manipud iti tattao, no di ket babaen ti paltiing manipud ken Jesu-Kristo (1:10-12)
Maipagapu iti paltiing, napan ni Pablo, agraman kada Bernabe ken Tito, idiay Jerusalem mainaig iti isyu maipapan iti pannakakugit; awan naammuanna a baro a banag manipud kada Santiago, Pedro, ken Juan, imbes ketdi binigbigda nga isu naipaayan iti pannakabalin maipaay iti kinaapostol kadagiti nasion (2:1-10)
Idiay Antioquia, idi biddut nga insina ni Pedro ti bagina kadagiti di Judio a manamati gapu iti panagbutengna iti sumagmamano a sumarsarungkar a kakabsat manipud Jerusalem, isu tinubngar ni Pablo (2:11-14)
Ti maysa a tao maideklara a nalinteg babaen laeng iti pammati ken Kristo, saan nga iti ar-aramid ti linteg
No ti maysa a tao maideklara a nalinteg babaen iti ar-aramid ti linteg, saan koman a nasken ti ipapatay ni Kristo (2:15-21)
Dagiti taga Galacia inawatda ti espiritu ti Dios gapu iti panagtignayda buyogen ti pammati iti naimbag a damag, saan a gapu iti ar-aramid ti linteg (3:1-5)
Ti pudno nga annak ni Abraham isuda dagidiay addaan iti pammati a kas iti pammatina (3:6-9, 26-29)
Gapu ta saanda a naan-anay a nasalimetmetan ti Linteg, dagidiay mangikagkagumaan a mangpaneknek a nalinteg ti bagbagida babaen iti ar-aramid ti Linteg addada iti sidong ti lunod (3:10-14)
Ti Linteg saanna a pinagbalin nga awan kapapay-anna ti kari a nainaig iti Abrahamiko a tulag, no di ket nagserbi a mangiparangarang kadagiti salungasing ken nagakem kas manangisuro a mangiturong ken Kristo (3:15-25)
Agtakder a di maisin iti Nakristianuan a wayawaya
Ni Jesu-Kristo, babaen iti ipapatayna, linuk-atanna dagidiay adda iti sidong ti linteg, a pinagbalinna a posible ti panagbalinda nga annak ti Dios (4:1-7)
Ti panagsubli iti urnos a panangngilin iti al-aldaw, bulbulan, pampanawen, ken tawtawen kaipapananna ti isusubli iti pannakaadipen ken panagbalin a kas ken Ismael, ti anak ti adipen a babai a ni Agar; napagtalaw a kaduana ni inana manipud iti sangakabbalayan ni Abraham (4:8-31)
Yantangay nawayawayaandan manipud basol ken awandan iti sidong ti Linteg, rumbeng a busorenda ti asinoman a manggutugot kadakuada a mangawat iti sangol ti pannakaadipen (1:6-9; 5:1-12; 6:12-16)
Dikay abusuen ti wayawayayo no di ket paidalankayo iti impluensia ti espiritu ti Dios, nga iparangarangyo ti bungana iti biagyo ken idianyo dagiti aramid ti lasag (5:13-26)
Ti asinoman a makaaramid iti di umiso nga addang aturenyo iti espiritu ti kinaalumamay; ngem ti tunggal maysa ket obligado a mangawit iti bukodna nga awit ti pagrebbengan (6:1-5)