No Kasano a Nakagteng ti Biblia Kadatayo​—Maikatlo a Paset

BURMA, 1824​—Kalkalpas laeng a sinukisok dagiti opisial ti ari ti pagtaengan dagiti misionero a da Adoniram ken Ann Judson, nga innalada amin nga impagarupda a napateg. Ngem saanda a nakita ti kapatgan a gameng​—maysa a naipatarus a manuskrito ti Biblia a sililimed nga inkali ni Ann iti sirok ti balay. Ni Adoniram, ti managipatarus, ket nakawaran iti uneg ti nalamok a pagbaludan, a naakusar iti panagespia. Agpeggad ita a madadael ti manuskrito gapu iti agneb. Kasano a masalbar? Indait ni Ann iti uneg ti natangken a pungan sana impan iti asawana idiay pagbaludan. Naidulin ti pungan, ket dagiti linaonna nagbalin a paset ti kaunaan a Biblia a Burmese.

Adut’ naglasatan ti Biblia iti panaglabas ti panawen. Kadagiti napalabas a ruar, inusigtayo ti pannakaipatarus ken pannakaiwaras ti Biblia manipud pannakakompletona agingga iti rugrugi ti dekada 1600. Ania ti napasamaken iti Biblia manipud idi agingga ita? Makadanon ngata iti amin a tao? Ania ti nagbalin nga akem ti Watch Tower Society?

Dagiti Misionero ken Sosiedad ti Biblia

Iti adu a daga, kellaat nga immadu dagiti agbasbasa iti Biblia idi dekada 1600 ken dekada 1700. Iti daydi a tiempo, dakkel ti epekto ti panagbasa iti Biblia nangruna idiay Inglatera. Kinapudnona, kabesado ti gistay isuamin iti pagilian, manipud ari agingga iti agtutubo nga agar-arado, dagiti estoria ken sursuro iti Biblia. Ngem ad-adda pay a nagsaknap ti impluensia ti Biblia. Maysa idi ti Inglatera nga eksplorador, komersial ken kolonial a puersa, ket dagiti dadduma nga Ingles intugotda ti Biblia iti panagdaliasatda. Daytoy ti nangiwaya iti ad-adda pay a pannakaisaknap ti Biblia.

Idi arinunos ti dekada 1700, ginutugot ti Biblia ti sumagmamano idiay Inglatera a mangpanunot iti naespirituan a kasapulan dagiti katutubo kadagiti adayo a daga a masakupan ti Imperio ti Britania. Nupay kasta, saan a maseknan ti amin iti daytoy. Adu a klero ti mamati iti predestinasion, ket ngarud patienda a pagayatan ti Dios a di maisalakan ti dadduma a tattao. Idi nangipaay ti agngayngayangay a misionero a ni William Carey iti narayray a bitla tapno makagun-od iti suporta para iti maysa a mision idiay India, adda nangipukkaw: “Agtugawka, sika a baro; no kayat ti Dios a kombertien dagiti pagano, aramidenna dayta nga awan ti tulongmo!” Ngem napan latta ni Carey idiay India idi 1793. Nakaskasdaaw ta idi agangay, impatarusna ti intero a Biblia wenno ti dadduma a pasetna iti 35 a pagsasao iti India.

Nautob dagiti misionero a ti kangrunaan a kasapulanda isu ti Biblia iti lokal a pagsasao. Ngem, siasino ti mangipaay kadagiti Biblia? Makapainteres, ti maysa a movimiento a mangisaknap iti Biblia iti intero a lubong ket di ammo a riniing ti maysa a 16 ti tawenna a babai a taga Wales, ni Mary Jones. Idi 1800, sakasaka a nagna ni Mary iti 40 a kilometro tapno gumatang iti Biblia a Welsh iti maysa a klero. Innem a tawen nga inurnongna ti kuartana, ket idi naammuan ni Mary a nailako aminen a Biblia, nagsaibbek, napalalo ti pannakaupayna. Naasian ti klero ket intedna ken Mary ti maysa kadagiti Bibliana.

Manipud idin, pinampanunot ti klero dagiti adu a dadduma pay nga agkasapulan iti Biblia, ket kinasaritana dagiti gagayyemna idiay London maipapan iti daytoy a problema. Ti nagbanaganna, nabuangay, idi 1804, ti British and Foreign Bible Society. Simple laeng ti panggep daytoy: Tapno ipaayan dagiti tattao kadagiti nalaka a Biblia iti mismo a pagsasaoda, a nayimprenta “nga awanan iti notasion wenno komento.” Iti pannakaikkat dagiti komentario kadagiti pingir, ninamnama dagiti pundador ti Sosiedad a maliklikan ti doktrinal a kontrobersia. Nupay kasta, namin-adu a nabingbingay ti Sosiedad ti Biblia maipapan iti Apokripa, bautismo babaen ti panangitaneb, ken ti doktrina a Trinidad.

Napartak a nagramaram ti damo a panaggagar, ket idi 1813 nabuangay dagiti mainaig a sosiedad idiay Alemania, Netherlands, Denmark, ken Russia. Idi agangay, nainayon dagiti sosiedad ti Biblia iti dadduma a pagilian. Idi binukel dagiti immun-una a sosiedad ti Biblia dagiti kalatda, impagarupda a sumagmamano laeng a kangrunaan a pagsasao ti ar-aramaten ti kaaduan iti lubong. Pulos a dida impagarup nga adda rinibu a pagsasao! Manmano laeng dagiti managipatarus a makaammo iti Hebreo ken Griego ken direkta a makaipatarus iti kannawidan a pagsasao. Gapuna, idi inisponsoran ti British and Foreign Bible Society ti panagipatarus, masansan nga imbasar dagiti managipatarus ti aramidda iti Ingles a King James Version.

Dagiti Parikut ti Maysa a Managipatarus

Naglaon ti Biblia iti adu a salaysay ken ilustrasion a naibatay kadagiti inaldaw a pasamak. Isu a nalaklaka nga ipatarus daytoy ngem no naisurat kadagiti narikut a termino ti pilosopia. Nupay kasta, kas mabalin a namnamaen, makariro wenno nakakatkatawa no dadduma dagiti immun-una a patarus dagiti misionero. Kas ehemplo, adda maysa a patarus a nangipasimudaag kadagiti tattao iti maysa a paset ti India a maris asul ti Dios. Ti sao a naaramat para iti “nailangitan” iti ebkas a “nailangitan nga Ama” kaipapananna “kolor langit”​—ti literal a langit!

Maipapan kadagiti parikut ti managipatarus, insurat ni Adoniram Judson idi 1819: ‘No adalentayo ti pagsasao dagiti tattao iti sabali a paset ti daga, a naiduma ti wagas ti panangibalikasda, ken awan a pulos ti kaasping dagiti letra ken ebkas iti aniaman a pagsasao nga ammotayo; no awan ti diksionario wenno managipatarus ket masapul nga adalentayo bassit ti pagsasao sakbay nga adda katutubo a mangisuro kadatayo​—dakkel a trabaho dayta!’ Ket ad-adda a nagsaknap ti Biblia gapu iti gapuanan dagiti managipatarus a kas ken Judson.​—Kitaenyo ti tsart iti panid 12.

Tinulongan ni Ann Judson ni lakayna iti narigat a trabaho a panagipatarus. Ngem saan la a panagipatarus ti parikut dagiti Judson. Idi a dagiti opisial ti ari inulodda nga impan ni Adoniram iti pagbaludan, agdadagsen ni Ann. Iti 21 a bulan, situtured a nagpakpakaasi kadagiti naulpit nga opisial a ruk-atanda ti asawana. Dakes ti epekto iti salun-atna dayta a kapadasan. Di nagbayag kalpasan a nawayawayaan ni Adoniram, natay iti gurigor ni natured nga Ann ken ti anakda a babai. Napalaus ti ladingit ni Adoniram. Ngem nagpannuray iti bileg nga aggapu iti Dios ket intuloyna ti nagipatarus, a lineppasna ti Biblia a Burmese idi 1835. Kabayatanna, tumantanor idi ti dadduma pay a di madmadlaw a karit iti Biblia.

Ti Kontrobersia a Nakainaigan ti Biblia

Nakaro ti sosial ken politikal a kontrobersia idi dekada 1800, ket no dadduma dakkel ti pakainaigan ti Biblia. Kas pagarigan, nupay ti Russian Bible Society ket sinuportaran idi damo ti czar ken ti Russian Orthodox Church, idi agangay rinippuog ken pinaritanda ti Sosiedad. (Agarup makatawen sakbayna, rinibu a Biblia ti pinuoranen dagiti bumusbusor iti dayta a Sosiedad.) Siaanep nga inkagumaan ti klero nga Orthodox a pagpatinggaen ti sireregta nga inrugi dagiti nagkauna a Kristiano​—ti panangisaknap iti Biblia. Impetteng dagiti lider nga Orthodox idi maika-19 a siglo a ti Biblia pagpeggadenna ti autoridad ti Simbaan ken ti Estado. Iti kasupadina, ti tumantanor idi a napolitikaan a rebolusionario a movimiento imbilangna ti Biblia, saan a kas pangta kadagiti agtuturay, no di ket kas igam ti Simbaan ken Estado tapno agtultuloy a mapatulokda ti masa. Ti Biblia ket at-atakaren idi ti agsumbangir a benneg!

Kadagiti simmarsaruno a tawen, kimmaro met ti “intelektual” a panangatakar iti Biblia. Idi 1831, nagekspedision ni Charles Darwin a nagresulta iti pannakabukel ti teoriana nga ebolusion. Idi 1848, inruar da Marx ken Engels ti Communist Manifesto a nangiladawan iti Kinakristiano kas pangirurumen. Iti daytoy met la a panawen, pinagduaduaan dagiti makunkuna a higher critic ti kinaumiso ti Kasuratan ken ti historikal a kinapudno dagiti tattao iti Biblia​—uray ni Jesus a mismo! Ngem nailasin ti sumagmamano a managpanunot a tattao ti kinaubbaw dagiti teoria a nangilaksid iti Dios ken iti Biblia, ket nangbirokda kadagiti akademiko a pamay-an a mangpatalged iti kinamapagtalkan ti Biblia. Maysa kadagitoy ni Konstantin von Tischendorf, natalugadingan a linguista nga Aleman.

Dagiti Takuat Tumulong a Mangpatalged iti Teksto ti Biblia

Napan ni Tischendorf idiay Makintengnga a Daya tapno agbirok kadagiti nagkauna a manuskrito ti Biblia, a ninamnamana a mapatalgedan nga awan panagduadua ti orihinal a teksto ti Biblia. Idi 1859, ti tawen a panangipablaak ni Darwin iti The Origin of Species, nasarakan ni Tischendorf iti maysa a monasterio iti arisadsad ti Bantay Sinai ti kadadaanan a pagaammo a kompleto a kopia ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Naawagan dayta iti Codex Sinaiticus, ket nalabit naaramid dayta agarup 50 a tawen sakbay a nalpas ni Jerome ti Latin Vulgate. Nupay mapagsusupiatan pay laeng ti kinaumiso ti panangalana iti codex idiay monasterio, impablaak ni Tischendorf dayta, iti kasta mabalin nga usaren dagiti eskolar.a

Gapu ta maysa ti Sinaiticus kadagiti kadadaanan a manuskrito iti orihinal a pagsasao, saanna laeng nga impalgak a nagtalinaed a di nabaliwan ti Griego a Kasuratan no di pay ket nakatulong kadagiti eskolar a nangtakuat kadagiti kamali a nakastrek kadagiti naud-udi a manuskrito. Kas pagarigan, maipapan ken Jesus, kastoy ti mabasa iti 1 Timoteo 3:16 iti Sinaiticus: “Isu naiparangarang iti lasag.” Imbes nga “isu,” iti kaaduan kadagiti manuskrito a pagaammo idi, adda naaramid a pangyababaan iti “Dios,” babaen ti bassit a pannakabalbaliw ti Griego a sao para iti “isu.” Nupay kasta, naaramid ti Sinaiticus adu a tawen kasakbayan ti aniaman a Griego a manuskrito a pakabasaan iti “Dios.” No kasta, impalgak daytoy a nabalbaliwan ti teksto idi kamaudiananna, a nalawag a pangsuporta iti doktrina a Trinidad.

Manipud idi tiempo ni Tischendorf, adu pay a manuskrito ti nadiskobre. Agdagup ita iti 6,000 dagiti pagaammo a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan, ket iti Griego a Kasuratan, nasurok a 13,000. Ti panagdidinnilig kadagitoy nagresulta iti mapagtalkan ken di mapagduaduaan a teksto iti orihinal a pagsasao. Kas kinuna ti eskolar a ni F. F. Bruce: “Ti nadumaduma a bersion . . . dina apektaran ti aniaman a napateg a kinapudno maipapan iti pakasaritaan ti Nakristianuan a pammati ken aramid.” Bayat a nagtultuloy ti pannakaipatarus ti Biblia iti adu pay a pagsasao, kasano a nagunggonaan dagiti tattao iti kastoy nga irarang-ay ti pannakaammo?

Ti Watch Tower Society ken ti Biblia

Idi 1881 binukel ti maysa a bassit ngem naregget a grupo dagiti mangisursuro ken agad-adal iti Biblia ti nagbalin idi kamaudiananna a Watch Tower Bible and Tract Society. Idi damo, nagiwarasda kadagiti Biblia nga impablaak ti dadduma a sosiedad ti Biblia, a pakairamanan ti Griego a Kasuratan ni Tischendorf. Nupay kasta, idi 1890, inrugida ti agipablaak iti Biblia, a pinonduanda ti immuna kadagiti adu nga edision ti Biblia. Idi 1926 inrugi ti Sosiedad ti agimaldit iti Biblia kadagiti bukodna a pagimprentaan. Ngem nabatad nga ad-adda a kasapulan idi ti naintiempuan a patarus ti Biblia. Mabalin ngata nga usaren iti nalaka a maawatan, saan a nangina a Biblia, ti pannakaammo a magun-odan kadagiti takuat ken panagadal iti napalabas a siglo? Iti daytoy a panggep, inrugi dagiti naitimpuyog iti Sosiedad idi 1946 ti nangaramid iti baro a patarus ti Kasuratan.

Maysa a Patarus, Adu a Pagsasao

Naorganisar ti maysa a komite dagiti agipatarus a buklen dagiti kualipikado a napulotan a Kristiano tapno aramidenda ti New World Translation of the Holy Scriptures iti Ingles. Naipablaak dayta iti innem a tomo, a nairuar manipud 1950 agingga idi 1960, nangrugi iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Manipud idi 1963 naipatarusen dayta iti kanayonan a 27 a pagsasao, ken madama a maipatpatarus iti adu pay a pagsasao. Ti kalat iti dadduma a pagsasao ket kas met laeng iti Ingles. Umuna, nasken nga umiso ti patarus, a saan nga umadayo iti orihinal aginggat’ mabalin. Masapul a saan a maballikug ti kaipapanan tapno maitunos iti partikular a doktrina. Maikadua, masapul a saan nga agbaliwbaliw dagiti sao, a maysa laeng a patarus ti maaramat para iti tunggal kangrunaan a sao no la ket ipalubos ti konteksto. Iti kasta a pamay-an, makita dagiti agbasa no kasano nga inaramat dagiti nagsurat iti Biblia dagiti espesipiko a sao. Maikatlo, nasken a literal ti patarus aginggat’ mabalin a dina libegen ti kaipapanan. Ti kinaliteral ipakitana kadagiti agbasa ti kasasaad dagiti orihinal a pagsasao ken dagiti nainaig a kapanunotan. Ken maikapat, nasken a nalaka a basaen ken maawatan dagiti ordinario a tattao.

Gapu iti literal nga estilo ti Ingles a New World Translation, nalaka nga ipatarus iti dadduma a pagsasao. Iti daytoy a panggep, agar-aramat dagiti bunggoy dagiti managipatarus ti Sosiedad iti moderno a sistema ti computer tapno al-alisto ken ad-adda nga umiso ti trabahoda. Makatulong daytoy a sistema kadagiti managipatarus a mangaramid iti listaan dagiti balikas iti lokal a pagsasao a kaibatogan ti tunggal kangrunaan a sao. Makatulong met daytoy kadakuada a mangadal kadagiti patarus iti Ingles ti tunggal Hebreo ken Griego a sao iti Biblia.

Adu ti napateg a bentaha ti panangipatarus manipud iti Ingles, imbes a direkta manipud iti Hebreo ken Griego. Saan laeng a nabibiit ti agipatarus no di pay ket ad-adda nga agtutunos dagiti ebkas iti amin a pagsasao. Apay? Agsipud ta nalaklaka nga adayo ti agipatarus a siuumiso manipud iti maysa a moderno a pagsasao iti sabali a pagsasao ngem ti agipatarus manipud iti kadaanan a pagsasao iti nadumaduma a moderno a pagsasao. Wen, ta mabalin dagiti managipatarus ti makiuman kadagiti katutubo a makapagsao kadagiti moderno a lenguahe ngem saan a kadagiti pagsasao a naaramat rinibribu a tawenen ti napalabas.

Naimbag a Damag nga Agpaay iti Amin a Nasion

Nakaad-adu pay ti mabalin nga isurat maipapan kadagiti naanep a lallaki ken babbai a nakatulong a namagbalin iti Biblia a kasaknapan pay laeng a libro ditoy daga. Iti panaglabas dagiti siglo, di nakurkurang ngem uppat a bilion a Biblia ken dadduma a paset ti Biblia ti naimaldit iti nasurok a dua ribu a pagsasao, nga ar-aramaten ti nasurok a 90 porsiento iti populasion ti lubong!

Impakpakauna ti Biblia ti sangalubongan a pannakaiwaragawag ti Pagarian ti Dios iti kaaldawantayo. Iti daytoy a panggep, nalawag nga indalan ni Jehova a Dios ti pannakaisaknap ti Biblia, nga ita ket magun-odanen ti gistay amin a tattao. (Mateo 13:47, 48; 24:14) Dagiti awanan buteng a nagipatarus ken nagipablaak iti Biblia iti napalabas inrisgoda ti amin tapno maipaayda kadatayo ti Sao ti Dios​—ti kakaisuna a gubuayan ti naespirituan a lawag iti lubong nga adda iti moral a kasipngetan. Sapay koma ta ti ulidanda tignayendakayo a mangbasa, mangyaplikar, ken mangiranud iti dayta a Sao buyogen ti umasping a pammati nga imparangarangda. Wen, inaldaw nga aprobetsarenyo a naan-anay ti mapagtalkan a Biblia nga iggemyo!​—Isaias 40:6-8.

[Footnote]

[Tsart iti panid 12]

Irarang-ay ti Pannakaipatarus ti Biblia

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Bilang ti

Pagsasao

1 Rinugian dagiti Judio nga impatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego

agarup 280 K.K.P.

12 Lineppas ni Jerome ti Latin Vulgate agarup 400 K.P.

35 Lineppas ni Gutenberg ti kaunaan a nayimprenta a Biblia agarup 1455

81 Nabuangay ti British and Foreign Bible Society 1804

Napattapatta a Bilang ti Pagsasao Sigun iti Tawen

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Credit Line]

Gubuayan: Christianity Today, United Bible Society

[Credit Line iti panid 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 8]

Naparautan ken naulod ni Judson

[Credit Line]

Manipud iti libro a Judson, the Hero of Burma, ni Jesse Page

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Nasalbar ni Tischendorf ti napateg a manuskrito iti daytoy a monasterio iti sakaanan ti Bantay Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.