Dagiti Leon​—Nadadaeg a Burboran a Pusa ti Africa

BABAEN TI KORESPONSAL TI “AGRIINGKAYO!” IDIAY KENYA

APAGSINGISING idi ti init idiay Serengeti Plain ti Africa. Nupay nalamiis ti angin iti agsapa, nagtugawkami iti Land Rover-mi sa binuyami ti sangapangen a kabaian a leon agraman dagiti urbonda. Nasileng ken bimmalitok dagiti kolor lalat a burborda, a nagpintas ti pannakaibagayda kadagiti nagangon a lidda. Aggagantil ken nakaranting dagiti urbon. Agkaralagto ken agaayamda iti aglawlaw dagiti dadakkel pammagida a kabaian, a kasla dida ikankano dagiti nakakatkatawa a panaggagantilda.

Kellaat a naimayeng ti pangen. Kimmitada amin iti adayo. Manipud iti nangato nga ayanmi, sinurotmi ti direksion dagiti matada ket natakuatanmi ti nakaallukoyan ti atensionda. Sinirayan ti lawag ti parbangon ti nangayed a pammagi ti dakkel a kalakian a leon. Nagpipinnerrengkami. Kas man la sinerreknakami ti lamiis, saan a gapu iti nalamiis nga angin ti agsapa, no di ket gapu ta naamirismi a dakami ti pinerrengna. Nakaam-amak, ngem makaay-ayo ti langana. Bimmalitok ti burboran ken nagdakkelan nga ulona nga addaan nangingisit a nayugis iti dayta. Ti dadakkel a matana ket dumuyaw a kape ken nasiput. Nupay kasta, ti pamiliana ti nangallukoy iti atensionna, ket in-inut nga inturongna ti atensionna kadakuada sa napan iti ayanda.

Nagngayed, kas man la ari dagiti askawna. Basta direkta a linabsanna ti sanguanan ti luganmi sana inasitgan dagiti kabaian ken dagiti urbonda a dinakam tinaldiapanen. Timmakderda amin a nangsabat kenkuana ket saggaysa nga inyungngoda ti rupada iti nakersang a sungona iti gagangay a panaggiinnungngo iti pingping a kablaaw ti pamilia dagiti pusa. Nagpatengnga ti kalakian iti pangen, nagdalupisak a kas man la nabannogan a nagpagnapagna sa nagilad. Makaakar ti panaglaladutna, ket di nagbayag, rimmidepen ti intero a pangen iti damo a raya ti nabara nga init ti agsapa. Nakitami ti ladawan ti kinatalna ken pannakapnek a kas man la naibaskag iti uneg dagiti nagango, pulpul-oyan ti angin a ruot iti kapanagan.

Makapainteres ken Makaay-ayo a Parsua

Nalabit awan animal nga ad-adda a nanggutugot iti imahinasion ti tao no di ti leon. Idi unana, pinintaan dagiti Africano nga artist dagiti gangal iti ladawan dagiti leon nga agan-anup. Dagiti kadaanan a palasio ken templo ket naarkosan iti dadakkel a bato nga estatua dagiti burboran a leon. Kadagitoy nga aldaw, agaaripuno dagiti tattao kadagiti zoo tapno makitada dagitoy a makaay-ayo a pusa. Maipatpateg unay ti leon kadagiti libro ken pelikula, kas iti Born Free, maysa a pudno a pakasaritaan ti naulila nga urbon a leon a nataraken iti kulongan sa naibulos met la idi agangay. Ket mapadpadakes met ti leon kadagiti estoria, daddumat’ ulbod, daddumat’ pudno​—kas narungsot a mannangan iti tao. Isu met la gayam a makapainteres ken makaay-ayo a parsua ti leon!

Dagiti leon ket mabalin a narungsot unay ken, pasaray, naamo ken mannakigantil a kas kadagiti kuting. Saanda unay a napigsa nga agngayemngem no napnekda ngem makapagngerngerda iti napigsa a dumanon ti kinatibongna agingga iti 8 a kilometro. No dadduma, kas man la agsasadut ken aglaladutda, ngem makapagtignayda a dagus iti nakaskasdaaw a kinasiglat. Kanayon a malagip ti tao ti leon gapu iti bilegna, ket makuna nga agpuspuso a kas leon ti natured a tao.

Simbaa​—Mannakilangen a Pusa

Kadagiti amin a pusa, dagiti leon ti mannakilangen unay. Agbibiagda iti dadakkel a pamilia a maawagan pangen, a buklen ti sumagmamano a miembro agingga iti nasurok a 30. Ti pangen ket buklen ti grupo dagiti kabaian nga asideg nga agkakabagian. Agkakaduada nga agbiag, aganup, ken agpasngay. Daytoy a nadekket a singgalut, a mabalin nga inggat’ tungpal biagda, ti mangipaay iti pundasion ti pamilia dagiti leon ken mangipasigurado iti pannakaispalna.

Tunggal pangen ket addaan maysa wenno ad-adu a natataenganen a kalakian nga agpatrolia ken mangmarka iti teritoria ti pangen babaen ti angot. Manipud murdong ti nangingisit nga agongda agingga iti pungto ti burboran nga ipusda, nasurok a tallo a metro ti kaatiddog dagitoy nagngayed nga animal, ken mabalin a nasurok a 225 a kilo ti kadagsenda. Nupay dagiti kalakian ti mangdominar iti pangen, dagiti kabaian ti mangidaulo. Dagiti kabaian ti masansan a mangirugi iti aramidenda, kas iti iyaakarda iti linong wenno iti panangrugida nga aganup.

Gagangay nga agpasngay dagiti kabaian iti kada dua a tawen. Awan a pulos ti gaway dagiti kappasngay a leon. Pagtitinnulongan ti pangen ti panangpadakkel iti urbon, ket amin a kabaian ti mangsalaknib ken mangtagibi iti urbon iti uneg ti pangen. Napartak a dumakkel dagiti urbon; inton dua a bulanda, agtataray ken agaayamdan. Agsisinnirkoda a kas kadagiti kuting, aggiginnubalda, kumlebda kadagiti kaay-ayamda, sada aglagtolagto iti kaliddaan. Maay-ayatanda iti aniaman nga aggarawgaraw ket lagtuenda dagiti kulibangbang, kamatenda dagiti insekto, ken makigubalda kadagiti ruting ken lanut. Ti nakaay-ayat unay ket ti panagwatilwatil ti ipus ni nanangda nga igagarana nga iyaplit dayta, tapno pagay-ayamenna ida.

Tunggal pangen ket agnanaed iti nalaka a malasin a teritoria a mabalin a nalawa nga ektaria ti saklawenna. Kaykayat dagiti leon ti nangangato a disso nga aduan danum ken linong manipud iti nabara nga init no agmatuon. Sadiay a makipagnaedda kadagiti elepante, giraffe, buffalo, ken dadduma pay nga animal iti kapanagan. Ti panagbiag ti leon ket nabingaybingay iti napaut nga oras ti pannaturog ken sumagmamano nga oras ti panaganup ken panagasawa. Ti kinapudnona ket, masarakan dagiti leon nga agin-inana, matmaturog, wenno agtugtugaw iti naisangsangayan a 20 nga oras iti kada aldaw. No narnek ti turogda, kas man la natalna ken naamoda. Ngem dika paallilaw​—ti leon ket maysa kadagiti karurungsotan iti amin nga atap a parsua!

Ti Mangnganup

Idi malmalem unayen, limmamiisen dagiti nagango a karuotan. Nagkutikutin ti tallo a kabaian iti pangen a buybuyaenmi a rimmidep itay agmatuon. Tangay mabisindan, nangrugin a nagsawar dagiti pusa, a sumanay-upda bayat nga inwarasda ti panagkitada iti ballasiw ti dumuyaw a karuotan. Kasangsangpet dagiti wildebeest, ket pinullo a ribu kadagitoy a nalaad nga antelope ti sitatalna nga agar-arab idi iti abagatanmi. Napanen ti tallo a pusa iti dayta a direksion. Tangay sipsiputanda ti sungadenda, di mapakpakadaan nga immarudokda iti lasonglasong a daga. Dandani di mailasin dagiti kolor lalat a pusa iti kaliddaan ken nakaadanida iti 30 a metro kadagiti awan gawayda a pangen. Idin a nagtignay dagiti pusa. Kasda la kimat a dimmarup iti naklaat a sangapangen a wildebeest. Ti la naturturong ti pangen, a tunggal maysa kadagiti napabutngan a parsua ti nangikaluya iti biagna. Immatipukpok ti daga iti nalabaga a tapok gapu iti ginasut a dimmalagudog a dapan. Bayat a nayangin ti tapok, nakitami ti tallo nga umanangsab a kabaian a sitatakder nga is-isuda. Nalibasan ida dagiti anupenda koma. Nalabit inton rabii laengen ti sumaganad a panaganupda, wenno nalabit saan. Nupay nasiglat ken naalibtak dagiti leon, 30 a porsiento laeng ti balligida nga aganup. Ti bisin ngarud ti maysa a kakaruan a pagpeggadan dagiti leon.

Nakaskasdaaw ti kinapigsa ti nataenganen a leon. No aganupda kas pangen, naipadamag a makaanup ken makapapatayda kadagiti animal a nasurok a 1,300 a kilo ti kadagsenda. Iti damo a panagkamat, makataray dagiti leon iti kapartak a 59 a kilometro iti kada oras, ngem saan a kanayon a kasta ti matarayda. Gapu iti daytoy, agarudok ken agtambangda tapno mataraonanda ti bagida. Dagiti kabaian ti mangaramid iti 90 a porsiento a panaganup, ngem dagiti daddadakkel a kalakian ti gagangay a kaaduan iti bingay no mangrugin ti pannangan. No nakirang ti maanupan, no dadduma mabisin unay dagiti leon ta uray la a lapdanda dagiti mismo nga urbonda a makibingay iti naanupanda.

Ti Maan-anup

Idi unana, agdakdakiwas dagiti nadadaeg a leon iti intero a kontinente ti Africa ken dadduma a paset ti Asia, Europa, India, ken Palestina. Agbibiag a kakompetensia ti tao gapu iti panaganupna. Tangay makadangran ti leon kadagiti taraken ken tattao, parsua daytan a mapaltogan no agparang. Ti napartak iyaaduna a populasion ti tao ti gapu a bimmassit unay ti pagnanaedan dagiti leon. Iti ruar ti Africa, sumagmamano laengen a gasut dagiti leon nga agbibiag a bulos. Natalgeden dagiti leon manipud iti tattao kadagiti masalsalakniban laeng a lugar ken parke dagiti atap nga animal.

Naimbag ta adda dagiti manamnama a panagbalbaliw para iti daytoy nakaskasdaaw nga animal. Deskribiren ti Biblia nga addanto tiempo a sitatalna a makipagtaengton ti leon kadagiti tattao. (Isaias 11:6-9) Asidegen ti panangipatungpal ti naayat a Namarsua kadatayo iti daytoy. Iti dayta a tiempo, makitunos ken sitatalnanton a makipagnaed ti nadaeg a burboran a pusa ti Africa iti amin a parsua.

[Footnote]

[Kahon iti panid 19]

No NGUMERNGER ti Leon

AGDINDINAMAG ti naisangsangayan nga uni dagiti leon a ngumernger iti napigsa a mangngegan iti kilokilometro a kaadayo. Ti ngernger ti leon ket naibilangen kas maysa kadagiti “nakaskasdaaw unay a natural nga uni.” Gagangay a ngumernger dagiti leon kadagiti oras ti rabii ken no parbangon. Agpadpada a ngumernger dagiti kalakian ken kabaian, ket no dadduma, ngumernger a sangsangkamaysa ti intero a pangen iti pinangen a panagngerngerda.

Kuna dagiti sientipiko a mangad-adal kadagiti leon nga adda sumagmamano a maaramidan ti panagngernger. Ngumernger dagiti kalakian a leon tapno ipakaammoda dagiti ketegan ti teritoriada ken, kas ebkas ti irarautda, pakdaaranda ti dadduma pay a kalakian a leon a mabalin nga agbasak iti teritoriada. Maitutop ti panangtukoy ti Biblia iti agresibo, napangas, ken naagum nga agtuturay iti Asiria ken Babilonia kas ngumerngernger nga “ur-urbon ti leon” a siraranggas a bimmusor ken nangdadael iti ili ti Dios.​—Isaias 5:29; Jeremias 50:17.

Ti panagngernger ti mangipalubos iti panagsisinnapul dagiti miembro ti pangen no nagsisinada gapu iti distansia wenno kinasipnget. Kalpasan ti panangpapatay, daytoy nga uni ti pakaammuan ti dadduma pay a miembro ti pangen iti ayan ti agur-uray a taraonda. Iti panangtukoyna iti daytoy a kababalin, kuna ti Biblia: “Aguganto aya ti leon iti bakir no awan ti natiliwna?”​—Amos 3:4.

Nakaskasdaaw ta no aganup dagiti leon kadagiti atap nga animal, saanda a ngumernger kas pamay-an ti panaganupda tapno saan a mapabutngan ti kemmegenda. Iti libro a The Behavior Guide to African Mammals, kuna ni Richard Estes nga “awan ti pakakitaan a gagaraen dagiti leon ti ngumernger tapno tambanganda dagiti biktimaenda (iti kapadasak, ti ngernger ti leon ket gagangay a di ikankano dagiti animal a biktimaenda).”

Apay ngarud a dakamaten ti Biblia ni Satanas kas “leon a ngumerngernger, nga agsapsapul iti asinoman nga alun-onenna”? (1 Pedro 5:8) Nupay kasla saan a mapabutngan dagiti atap nga animal iti ngernger ti leon, saan a kasta ti mapasamak iti tao ken dagiti napaamo nga animal. Ti makapaaligaget a ngernger ti leon, a natibong no rabii, ti mamagbuteng ken mamagamak iti siasinoman nga adda iti ruar ti siseserra a ridaw. Nabayagen ti umiso a kapaliiwan: “Naguga ti leon! Siasinonto ti di agbuteng?”​—Amos 3:8.

Sisisikap nga us-usaren ni Satanas ti panagbuteng tapno mapilitna dagiti tattao nga agpasakup kenkuana. Yaman pay ta adda nabileg a gayyem ti ili ti Dios. Babaen iti napigsa a pammatida iti panangsalaknib ni Jehova, sibaballigi a malabananda daytoy naturay a “ngumerngernger a leon.” Maparparegta dagiti Kristiano nga ‘agtakderda a bumusor kenkuana, natibker iti pammati.’​—1 Pedro 5:9.