Ti Maikanem a Pannakabalin ti Lubong​—Roma

Ti Imperio ti Roma nagturay idi tiempo a nangrugi ti Kinakristiano. Ti nasaysayaat a pannakaammo iti kadaanan a Roma tulongannakayo a makaawat kadagiti kasasaad a nangaskasabaan ni Jesus ken ti klima nga agdama bayat nga insaknap dagiti immuna a paspasurotna ti Kinakristiano iti intero idi a pagaammo a lubong.

ROMA, ti maikanem a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia, ti agturturay idi a maiyanak ni Jesus ken idi a nangaskasaba dagiti apostolna. Ti Grecia, ti napalabas a pannakabalin ti lubong, ti nangipaay iti internasional a pagsasao nga isut’ pakaisaknapan ti Nakristianuan a sursuro iti intero a paspaset dayta a lubong​—ti Koine, wenno gagangay, a Griego. Itan ti Roma ti nangipaay kadagiti kasasaad ken ti kalkalsada a nakatulong iti napartak a pannakaisaknap ti Nakristianuan a kinapudno.

Ti Roma, a naminsan bassit a siudad iti Latium, Italia, ti dimmakkel a nangipangulo iti kadadakkelan nga imperio ti lubong iti kadaanan a tiempo iti Biblia. Kas pangrugian, daytat’ nagsaknap a nangituray iti Italiano a peninsula. Pinarmekna ti mannakabalin a Carthage iti umamianan a kosta ti Africa. Ti España, Macedonia, ken Grecia ti immay iti sidong ti panangkontrolna. Kalpasanna pinarmekna ti Jerusalem idi 63 K.K.P. ket pinagbalinna ti Egipto a probinsia a Romano idi 30 K.K.P. Iti kangitingitan ti panagturayna, daytoy mannakabalin nga imperio ti naiyunnat manipud Britania agingga iti Egipto ken manipud Portugal a lumasat agingga iti Mesopotamia, ti daga ti kadaanan a Babilonia. Dayta ti nanglikmut a naan-anay iti Mediteraneo, nga inawaganna ti Mare Nostrum (Ti Baybaytayo).

Nagadu a rebba ti Roma ti kaskasdi a masarungkaran pay laeng iti intero a pagturayan dayta adayu ti dinanonna nga imperio. Makitayo ti Hadrian Wall idiay Britania, ti nakarangranga a pagayusan ti danum idiay Segovia idiay España, ti Romano a teatro idiay Orange, ken ti arena idiay Arles (agpadpada idiay umabagatan a Francia). Mabalinyo ti magna a lumasat kadagiti naulimek a rebba iti Ostia Antica, iti asideg ti Roma, ken pagsiddaawan ti kadaanan a Pompeii, idiay abagatan ti Naples. Idiay Roma mabalinyo a pampanunoten dagiti maragsakan a tattao idiay Colosseum ken makita ti Arko ni Tito a pakalaglagipan ti panangdadaelna iti Jerusalem ken ti templona idi 70 K.P., nga impadto ni Jesus nasurok a 35 a tawtawen a nasapsapa.

Iti kadaanan a Roma dagiti babaknang addaanda kadagiti dadakkel a sangakabbalayan, nga addaan kadagiti ad-adipen ken tagabu a no maminsan agbilangda iti ginasut. Dagiti napanglaw napekpekda kadagiti nagadu a grado a pasdek a nanglinea kadagiti dadduma a narugit, agsikkosikko a lansangan. Sumagmamano laeng dagiti maaw-awagan media klase. Ti Estado ti mangipapaay nga agpadpada iti libre a bagas ken paglinglingayan tapno mamedmedan ti panagderraaw kadagiti napanglaw. Dagiti buis a masingsingir kadagiti probinsia ti mangbayad kadagitoy a paggastuan.

Ti Buyot Romano

Ti agdindinamag a buyot Romano ket buklen ti sumagmamano a lehion. Tunggal lehion a buklen ti sumagmamano a lehion. Tunggal lehion a buklen ti 4,500 agingganat’ 7,000 a lallaki, ket maysa a kompleto a buyot a mismo. Ti pangulona ti agsolsolo a responsable iti emperador. Ti lehion ket nabingaybingay iti 60 a centurio, a masansan buklen iti sangagasut a lallaki iti tunggal maysa. Ti centurio ket adda iti sidong ti panangidaulo ti maysa a centurion, a maaw-awagan “opisial ti buyot” idiay New World Translation. Maysa a centurion ti mangidadaulo kadagiti uppat a soldado a nangpapatay ken ni Jesus ken. nakapaliiw kadagiti kasasaad ken datdatlag a nanglikmut iti ipapatayna, ti nagkuna: “Pudno nga Anak ti Dios daytoy.” (Mateo 27:54; Juan 19:23) Maysa met a centurion, ni Cornelio, ti damdamo a di nakugit a di Judio a nagbalin a Kristiano.​—Aramid 10:22.

Dagiti lehion ket addaanda kadagiti wagayway, nalabit dagiti ladladawan wenno simbolo a naaramid manipud kayo wenno metal, a nagserbi iti isu met laeng a panggep a serserbian dagiti moderno a bandera itatta. Maikukuenta a sagrado, dagitoy ti mabambantayan a nakapusta dagiti natauan a biag. Kuna ti Encyclopædia Britannica: “Dagiti bandera a Romano ti mabambantayan a buyogen ti narelihiusuan a pammadayaw kadagiti templo ti Roma. Saanen a karkarna a maipaay iti maysa a heneral a mangimandar a maipalladaw ti maysa a bandera idiay ranggo dagiti kabusor, tapno mangnayon iti regta ti idadarup dagiti soldadona babaen iti panangrubrob kadakuada a mangipasubli iti maysa a banag a kadakuada nalabit isut’ kasagraduan a banag iti daga.”

Dagiti Romano a Kalkalsada ken Titulo

Pinagkakawing ti Roma dagiti iturayanna a nasnasion a nagbalin a maysa nga imperio iti lubong. Daytat’ nangipaay kadagiti kalsada tapno mapagbalin a nalaka a madanon ti amin a paset daytoy nga imperio. Ket dagiti tattao nagdaliasatda! Kitaenyo laengen ti listaan dagiti luglugar a naggapuan dagiti tattao nga umay idiay Jerusalem nga agpaay iti Piesta ti Pentecostes 33 K.P. Naggapuda manipud Media agingga iti adayu nga umamianan a daya, manipud Roma ken Norte Africa agingga iti adayu a laud, ken manipud adu a luglugar iti nagbabaetanda.​—Aramid 2:9-11.

Adu kadagiti rota nga inwayat dagiti Romano a managbangon ti kalsada ti agingga ita maus-usarda pay laeng. Iti abagatan ti Roma, mabalinyo ti agmaneho iti kadaanan nga Appian Way, nga isu met ti sinerkan ni apostol Pablo a mismo a nagturong iti Roma. (Aramid 28: 15, 16) Naibagan a dagiti kalsada a Romano “ti nangipaay kadagiti pasilidades a maipaay iti panagdaliasat iti daga a di pay nalab-awan agingga iti iyaay ti perocaril.”​—The Westminster Historical Atlas to the Bible.

Iti panangituray ti adayu ti nadanonna nga imperioda, masansan a dagiti Romano nataginayonda dagiti lokal a kustombre. Gapuna, dagiti autoridad kadagiti nagduduma a luglugar ti pagaammo kadagiti adu a nagduduma a nagnagan wenno tituloda. Iday Modern Discovery and the Bible, kinuna ni A. Rendel Short nga uray pay “dagiti mabigbigbig a Romano a historiador” ket saanda a padpadasen nga “itden amin kadagitoy natan-ok ti pannakaiyanakda dagiti umiso a denominasionda.” Kaskasdi, kinunana, ti mannurat ti Biblia a ni Lucas “kanayon a nabalinanna a naragpat ti naan-anay a kinaapagpag-isu” iti daytoy a banag. Kas pangarigan, ni Lucas inawaganna ni Herodes a maysa a “terrarka,” ni Heroses Agripa a kas “ari,” dagiti opisiales ti Tesalonica kas “politarkus,” ken ni Sergius Paulus, a gobernador ti Cyprus, a “proconsul.” (Lucas 3:1; Aramid 25:13; Aramid 17:6; Aramid 13:7, kitaenyo dagiti footnotes ti New World Translation Reference Bible.) No maminsan maysa laeng a sinsilio a masarakan ditoy wenno maysa a naikitikit a sursurat sadiay ti mangpaneknek a daytoy a mannurat ti Biblia inusarna dagiti umiso a titulo iti umiso a tiempo. Ti kasta a kinaannad ken kinaapagpag-isu ti kanayonan nga ebidensia iti kinapudno ti panangilanad ti Biblia kadagiti historikal a kinapudno iti biag ken kadagiti panawen ni Jesu-Kristo.a

Ti Imperio ken ti Kinakristiano

Ti maysa a rumangrang-ay a kongregasion Kristiano ti adda idiay Roma. Nalablabit dayta ti binukel dagidiay nagsubli idiay Roma kalpasan ti panangawatda ti Kinakristiano idiay Jerusalem idi aldaw ti Pentecostes 33 K.P. (Aramid 2:10) Ti libro ti Biblia a Roma ti naisurat nga agpaay iti daytoy kongregasion agarup idi tawen 56 K.P. Iti kamaudiananna, ni Pablo ti immay idiay Roma kas maysa a balud, ket iti uneg ti dua a tawen nangted ti naan-anay a pammaneknek kadagiti tattao a simmarungkar iti paggigiananna a balay a nakaibaludanna. Gapuna, dagiti kameng ti Guardia a Pretorio iti emperador naammuanda ti mensahe ti Pagarian, ken uray dagiti kameng “ti sangakabbalayan ni Caesar” nagbalinda a Kristiano.​—Filipos 1:12, 13; 4:22.

Dagiti kustombre, linlinteg, ken pagannurotan ti Imperio a Romano ti masansan a nadakdakamatda idiay Biblia. Ti mando ni Augustus ti nangipan ken ni Jose ken ni Maria idiay Bethlehem, a sadiay ti nakaiyanakan ni Jesus. Pinatalgedan ni Jesus ti kinaumiso ti panagbayad iti buis a dawdawaten ni Caesar. Naginsusungdo dagiti papadi a Judio ken Caesar tapno mapapatayda ni Jesus. Ket iti sidong ti linteg Romano, inyapelar ni Kristiano nga apostol Pablo ti kasona ken Caesar.​—Lucas 2:1-6; 20:22-25; Juan 19:12, 15; Aramid 25:11, 12.

Ti kabal ti maysa a soldado a Romano​—ti helmetna, ti kabal ti barukongna, ti kalasagna, nasapatosan a sakana ken kampilanna​—nausarda a mangiyilustrar ti pateg ti kinapudno, ti namnama ti pannakaisalakan, kinalinteg, pammati, panangikaskasaba ti naimbag a damag, ken ti Sao ti Dios kas depensa a tumulong kadatayo a makapagtakder a sititibker a maibusor kadagiti iraraut ni Satanas. (Efeso 6:10-18; 1 Tesalonica 5:8) Ti ulidan iti disiplinado unay a soldado a Romano ti dinakamat ni Pablo idi imbagana ken ni Timoteo nga agbalin a “naimbag a buyot ni Kristo Jesus.” (2 Timoteo 2:3, 4) Nupay kasta, ti Nakristianuan a pannakidangadang ket naespirituan, saan a nainlasagan. Gapuna, dagiti immuna a Kristiano madida nga agserbi iti buyot a Romano. Ni Justin Martyr (110-165 K.P.) kunana a ti Kinakristiano “binaliwanna dagiti pakidangadang nga ig-igam,​—dagiti kampilanmi a pagbalinen a dingding ti arado, ken dagiti gayangmi a pagbalinen nga aruaten a pagtalon.” Adu kadagiti Kristiano napukawda ti biagda gaput’ panagmadida a makiraman iti serbisio militar.

Dagiti Caesar

Nagtengan ti Roma ti kangitingitan ti dayagna iti sidong dagiti Caesar. Nasayaat a repasuen dagiti kangrunaan a kinapudno maipapan iti sumagmamano kadakuada, bayat ti pannakairamanda iti historia ti Biblia.

Idi tawen 44 K.K.P., napapatay ni Julius Caesar. Nagbalin ni Octavian a maymaysa nga agturay idi agangay. Idi 30 K.K.P., pinarmek ni Octavian ti Egipto, nga isut’ namagpatingga iti Griego a Ptolemaico a pagarian sadiay. Daytoy ti nangiyeg ti maudi a panungpalan ti Griego a pannakabalin ti lubong a nangrugi nanipud pay idi tiempo ni Alejandro a Dakkel, 300 a tawtawen a nasapsapa.b

Idi tawen 27 K.K.P., nagbalin nga emperador ni Octavian. Innalana ti titulo nga “Augustus,” kayatna a sawen “naitan-ok, sagrado.” Pinanagananna ti bulan nga agpaay iti bagina ken nangbulod ti maysa nga aldaw manipud Pebrero tapno ti Agosto agbalin nga ad-adu nga aldaw kas iti bulan a nainagan ken Julius Caesar. Ni Augustus ket emperador idi a naiyanak ni Jesus, ket isut’ nagturay agingga idi tawen 14 K.P.​—Lucas 2:1.

Ni Tiberius, a kasuno ni Augustus, ti nagturay manipud 14 aginggat’ 37 K.P. Idi maika-15 a tawen ti panagturay ni Tiberius, rinugian ni Juan a Mammautisar ti mangaskasaba. Kabayatan met ti panagturayna a nabautisaran ni Jesus, nga inaramidna ti tallo ket kagudua-tawen a naindagaan a ministeriona, ken impaay ti biagna kas maysa a daton. Isu pay laeng ti agturturay idi dagiti paspasurot ni Jesus rinugianda nga isaknap ti Kinakristiano iti intero a pagaammo a lubong idi.​—Lucas 3:1-3, 23.

Ni Gaius, a nabirngasan Caligula, ti nagturay manipud 37 agingganat’ 41 K.P. Ni Claudius (41-54 K.P.) ti nangsuno kenkuana ken pinaruarna dagiti Judio manipud Roma, kas naibaga idiay Aramid 18:1, 2. Kamaudiananna, isut’ sinabidongan ti asawana, ket ti agtutubo nga anakna a lalaki a ni Nero ti immay iti trono. Maysa a dakkel nga uram ti nanglapunos ti Roma idi Hulio 64 K.P., a nangdadael iti agarup kakapat iti siudad. Ni historiador Tacitus kunana a tapno maikkat ti panagsuspetsa kenkuana, impabasol ni Nero ti uram kadagiti Kristiano, nga isuda idi ti “pispisangen dagiti aso ken natnatayda” ken “naikeddengda a matay kadagiti apuy ken mapuoranda, nga agserbida kas panglawag iti rabii, no nagawanen ti lawag ti aldaw. Intukon ni Nero dagiti minuyonganna nga agpaay a pagbuyaan.” Bayat daytoy a panangidadanes, ni Pablo, a nangaskasaba manipud Jerusalem aginggana idiay Roma ken nalabit agingga idiay España, ti naibalud iti kapamindua a daras. Mabalbalin nga isut’ pinapatay ni Nero idi agarup 66 K.P.

Dagiti dadduma nga emperador a Romano a makapainteres kadatayo ramanenna da Vespasian (69-79 K.P.) nga iti sidiong ti panagturayna dinadael ni Tito ti Jerusalem, ni Tito a mismo (79-81 K.P.), ken ti kabsat ni Tito a ni Domitian (81-96 K.P.), ti nagpabaro ti opisial a pannakaidadanes dagiti Kristiano. Sigun iti tradision, kabayatan daytoy a pannakaidadanes a daydi lakayen nga apostol Juan ti naidestierro idiay pagbaludan nga isla ti Patmos. Sadiay isu ti naikkan ti nakay-ayat a parparmata iti panungpalan daytoy dakes a natauan a sistema dagiti bambanag ken ti panangsukat ti nalinteg a nailangitan a Pagarian ti Dios, nga isut’ inlanad ni Juan idiay libro ti Biblia nga Apocalipsis. (Apocalipsis 1:9) Kaawatan a ni Juan ti nawayawayaan bayat ti panagturay ti sumaganad nga emperador, ni Nerva, 96-98 K.P., ket ti Ebangheliona ken dagiti tallo a sursuratda nairingpasda kalpasan ti panangrugi ni Trajan (98-117 K.P.) nga agturay.

Ti Panagpababa ti Imperio a Romano

Idi maikapat a siglo, naikeddeng ni Emperador Constantino a pagkaykaysaen dagiti tattao iti sidong ti maymaysa a “Katoliko,” wenno sapasap, a relihion. Dagiti pagano a kustombre ken selebrasion ket naikkanda kadagiti “Nakristianuan” a nagnagan, ngem dagiti isu met laeng a kadaanan a kinadakes ti nagtultuloy. Idi tawen 325 K.P., indauluan ni Constantino ti konsilio ti iglesia idiay Nicaea ket inkeddengna a pabor iti doktrina iti Trinidad. Adayu manipud iti panagbalinna a pudno a Kristiano, di nagbalinna a pudno a Kristiano, di nagbayag nakita ni Constantino ti rason iti panagpapatay iti inaunaan nga anakna a lalaki, ni Crispo, ken ti mismo nga asawana, ni Fausta.

Inyakar ni Constantino ti gobiernona idiay Byzantium, nga immuna a pinanagananna kas Baro a Roma wenno Constantinople (Siudad ni Constantino). Daytoy a siudad idiay Bosporus, a sadiay ti nagsabatan ti Europa ken Asia, ti nagtalinaed a kabisera ti Imperio a Romano idiay daya iti 11 a siglo, agingga a daytat’ natnag kadagiti Turko nga Ottoman idi 1453.

Idiay Roma, ti makinlaud a deppaar ti Imperio a Romano ti natnag idi 476 K.P., idi a ti emperador ti pinatappuak ni Ari Odoacer, maysa a heneral a timmaud iti kaputotan nga Aleman, ket ti trono nabakante. Pinadpadas ni Carlomagno kamaudiananna a pasublien ti makinlaud nga imperio ket idi tawen 800 K.P. kinaronaan ni Papa Leo III kas emperador. Kalpasanna, idi 962 K.P. kinoronaan ni Papa Juan XII ni Otto I kas emperador ti Nasantuan nga Imperio ti Roma iti nasion nga Aleman​—maysa a titulo a tinallikudanda laeng idi tawen 1806.

Nupay kasta, iti dayta a tiempo ti maikapito ken maudin a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia ket rumrumkuasen. Kas naipadto, uray met dayta ket aglabasto, a sukatanto ti permanente a gobierno, ti nailangtan a Pagarian ti Dios.​—Apocalipsis 17:10; Daniel 2:44.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

The extent of the Roman Empire

Atlantic Ocean

BRITANNIA

GAUL

SPAIN

ITALY

Rome

GREECE

Mediterranean Sea

Black Sea

Caspian Sea

EGYPT

Jerusalem

Tigris

Euphrates

[Ladawan iti panid 28]

Ti Appian Way isu a nagdaliasatan ni Pablo iti panagturongna idiay Roma