CANAAN

[Daga ti Komersio; Daga ti Komersiante], Canaanita.

1. Ti maikapat a nailista nga anak ni Ham ken apoko ni Noe. (Ge 9:18; 10:6; 1Cr 1:8) Isu ti nagtaudan ti 11 a tribu nga idi agangay nagnaed iti rehion iti igid ti makindaya a Mediteraneo iti nagbaetan ti Egipto ken Siria, makagapu a napanaganan dayta iti “daga ti Canaan.”​—Ge 10:15-19; 1Cr 16:18; kitaenyo ti Num. 2.

Kalpasan ti pasamak mainaig iti pannakabartek ni Noe, naisawang ken Canaan ti naimpadtuan a lunod ni Noe a mangipadpadto a ni Canaan agbalin nga adipen da Sem ken Jafet. (Ge 9:20-27) Yantangay ti rekord dakamatenna laeng a “nakita ni Ham nga ama ni Canaan ti kinalamolamo ni amana ket insarsaritana iti dua a kakabsatna idiay ruar,” tumaud ti saludsod no apay a ni Canaan ti nagpaayan ti lunod imbes a ni Ham. Iti Genesis 9:24, naikuna nga idi nakariing ni Noe manipud pannakabartekna iti arak, “naammuanna ti inaramid kenkuana ti inaudian nga anakna.” Kas komento iti daytoy, kunaen ti maysa a footnote iti patarus ni Rotherham: “Awan duadua a ni Canaan daydi, saan ket a ni Ham: da Sem ken Jafet, gapu iti kinasingpetda, nabendisionanda; ni Canaan, gapu iti di natukoy a dakes a kababalin, nailunod; ni Ham, maigapu iti kinaliwayna, nabaybay-an.” Umasping iti dayta, ti The Pentateuch and Haftorahs, maysa a Judio a publikasion, isingasingna a ti ababa a salaysay “tumukoy iti nakarimrimon nga aramid nga agparang a nakairamanan ni Canaan.” (Inurnos ni J. H. Hertz, London, 1972, p. 34) Ket, kalpasan a nausigna a ti Hebreo a sao a naipatarus nga ‘anak’ iti bersikulo 24 mabalin a kaipapananna ti “apoko,” kuna daytoy a gubuayan: “Nabatad a ni Canaan ti matuktukoy.” Kas ipatuldo met ti The Soncino Chumash, patien ti sumagmamano a ni Canaan “pinalugodanna ti nagaramugam a derrep maipaay ken [Noe],” ket ti sasao nga ‘inaudian nga anak’ tumukoy ken Canaan, nga inaudian nga anak ni Ham.​—Inurnos ni A. Cohen, London, 1956, p. 47.

Nabatad a panangipapan laeng dagitoy a panangmatmat, yantangay ti rekord ti Biblia saan a mangipaay iti aniaman a detalye maipapan iti pannakairaman ni Canaan iti salungasing maikaniwas ken Noe. Kaskasdi a ti aniaman a pannakairaman agparang a silalawag a masinunuo babaen iti kinapudno a, sakbay unay a naisalaysay ti kaso ti pannakabartek ni Noe, dagus a naiserrek ni Canaan iti salaysay (Ge 9:18) ket, iti panangiladawan kadagiti tignay ni Ham, isu tukoyen ti rekord kas “ni Ham nga ama ni Canaan.” (Ge 9:22) Nainkalintegan a kunaen a ti sasao a ‘nakitana ti kinalamolamo ni amana’ mabalin nga ipasimudaagna ti panangabuso wenno kinagaramugam a nakairamanan ni Canaan. Ta iti kaaduan a gundaway, insesto wenno dadduma pay a seksual a basol ti matuktukoy no dakamaten ti Biblia ti ‘panangiduyayyat’ wenno ‘panangkita iti kinalamolamo’ ti sabali. (Le 18:6-19; 20:17) Gapuna, posible a ni Canaan ti nakaaramid wenno nanggandat a mangaramid iti panangabuso iti awanan puot a ni Noe, ket nupay adda pannakaammo ni Ham iti daytoy, saanna a linapdan dayta ken saanna met a dinisiplina ti nagsalungasing, imbes ketdi dinegdeganna ti biddut babaen ti panangipakaammona iti kakabsatna a nagbanag iti pakaibabainan ni Noe.

Kasapulan met a maikabilangan ti naimpadtuan nga anag ti lunod. Awan ti pammaneknek a mangipasimudaag a ni Canaan a mismo nagbalin nga adipen ni Sem wenno ni Jafet bayat ti panagbiagna. Ngem agtigtignay idi ti nasakbay a pannakaammo ti Dios, ket yantangay ti lunod nga insawang ni Noe impaltiing ti Dios, ken yantangay saan a maiparangarang ti di pananganamong ti Dios no awan nainkalintegan a makagapu, mabalbalin nga addan naipakita ni Canaan a nalawag a rinuker a kababalin a nalabit dinederrep, ket ti Dios nasaksakbay a nakitana dagiti dakes a bunga a parnuayen daytoy a kababalin inton kamaudiananna kadagiti kaputotan ni Canaan. Iti kaso ni Cain iti immun-una a tiempo, adda dakes a kababalin ti puso a napaliiw ni Jehova ket pinakdaaranna ni Cain maipapan iti peggad no isu ket maparmek ti basol (Ge 4:3-7); ti Dios nailasinna met ti di mabaliwanen a pagannayasan iti kinadangkes iti biang ti kaaduan iti populasion sakbay ti Layus, a gapu iti dayta maiparbeng ti pannakadadaelda. (Ge 6:5) Ti nabatad unay a pammaneknek a nainkalintegan ti lunod a naipataw ken Canaan makita ngarud iti naud-udi a paset ti pakasaritaan dagiti kaputotanna, ta nakaurnongda iti nakadakdakes unay a rekord iti imoralidad ken kinalulok, kas paneknekan agpadpada ti Biblia ken ti sekular a pakasaritaan. Natungpal ti lunod ken Canaan agarup walo a siglo kalpasan ti pannakaisawang dayta, idi a dagiti kaputotan ni Canaan pinarukma dagiti Semitiko nga Israelita, nga idi agangay inturayan ida dagiti Jafetiko a pannakabalin ti Medo-Persia, Grecia, ken Roma.

2. Ti nagan a Canaan agaplikar met iti puli a nagtaud iti anak ni Ham ken iti daga a nagtaenganda. Canaan ti immun-una ken katutubo a nagan dayta a paset ti Palestina nga adda iti laud ti Karayan Jordan (Nu 33:51; 35:10, 14), nupay dagiti Canaanita nga Amoreo sinerrekda ti daga iti daya ti Jordan maysa a tiempo sakbay ti panangparmek dagiti Israelita.​—Nu 21:13, 26.

Dagiti Beddeng ken Nagkauna a Pakasaritaan. Ti kaunaan a pannakadeskribir dagiti beddeng ti Canaan ipakitana a nagsaknap dayta manipud Sidon iti amianan agingga iti Gerar iti asideg ti Gaza iti abagatan a laud ken dumanon iti labes ti Sodoma ken kadagiti kabangibang a siudad iti abagatan a daya. (Ge 10:19) Nupay kasta, idi tiempo ni Abraham, agparang a ti Sodoma ken ti dadduma pay a “siudad ti Distrito” naibilangda kas naiduma iti Canaan. (Ge 13:12) Dagiti teritoria ti Edom ken Moab iti naud-udi a tiempo, a nagnaedan dagiti kaputotan da Abraham ken Lot, nalawag a naibilang met nga adda iti ruar ti Canaan. (Ge 36:6-8; Ex 15:15) Iti Numeros 34:2-12, naibalabala ti naan-anay a detalye ti teritoria ti Canaan kas naikari iti nasion ti Israel. Nabatad nga iti a naam-amianan pay ngem iti Sidon ti nangrugian dayta ken naglayon iti abagatan agingga iti “naapres a ginget ti Egipto” ken iti Cades-barnea. Dagiti Filisteo, isuda a saan a Canaanita (Ge 10:13, 14), nagyanda iti rehion iti igid ti baybay iti abagatan ti Tanap ti Saron, ngem sakbayna “naibilang” met daytoy idi kas daga dagiti Canaanita. (Jos 13:3) Ti dadduma pay a tribu, a kas kadagiti Keneo (a ti maysa a pamiliada nainaig iti Midian idi agangay; Nu 10:29; Uk 1:16) ken kadagiti Amalekita (nagtaud ken Esau; Ge 36:12) nakastrekda met iti teritoria.​—Ge 15:18-21; Nu 14:45.

Saan nga ibaga ti Biblia no dagiti kaputotan ni Canaan immakarda iti daytoy a daga ken nagyanda iti dayta kalpasan la unay ti pannakasinasina idiay Babel (Ge 11:9), wenno no immuna a kinuyogda ti kangrunaan a bunggoy dagiti Hamita nga agturong iti Africa ket kalpasanna nagsublida a sumang-at iti rehion ti Palestina. Aniaman ti kasasaad, idi 1943 K.K.P. idi pinanawan ni Abraham ti Haran idiay Padan-aram ken nagturong iti dayta a daga, aggigianen sadiay dagiti Canaanita, ket adda dagiti gundaway a nakilangen ni Abraham agpadpada kadagiti Amoreo ken kadagiti Heteo. (Ge 11:31; 12:5, 6; 13:7; 14:13; 23:2-20) Manipud ken Jehova a Dios, immawat ni Abraham iti maulit-ulit a kari a ti bin-ina, wenno dagiti putotna, tawidenda ti daga, ket naibilin kenkuana a ‘sursorenna ti daga iti kaatiddogna ken iti kaakabana.’ (Ge 12:7; 13:14-17; 15:7, 13-21; 17:8) Maibatay iti daytoy a kari ken gapu iti panagraemna iti lunod ti Dios, sinigurado ni Abraham a saan a Canaanita ti asawaen ni Isaac nga anakna.​—Ge 24:1-4.

Ti relatibo a kinawaya ni Abraham ken, idi agangay, da Isaac ken Jacob, nga agsursor iti daga agraman ti dadakkel a pangen ken ar-arbanda ipasimudaagna a saan pay idi a napuskol ti populasion ti rehion. (Idiligyo ti Ge 34:21.) Dagiti arkeolohikal a panagsukimat mangipaayda met iti pammaneknek a medio narasay dagiti pagyanan iti daydi a tiempo, a ti kaaduan kadagiti ili addada iti igid ti baybay, iti rehion ti Natay a Baybay, iti Ginget Jordan, ken iti Tanap ti Jezrael. Maipapan iti Palestina idi nasapa a paset ti maikadua a milenio K.K.P., kuna ni W. F. Albright a ti katurturodan kaaduanna a saan pay a napagyanan ti di agakar-akar a populasion. Ngarud, naan-anay nga umiso ti Biblikal a tradision iti panangikunana a dagiti patriarka nagallaallada kadagiti turod ti makintengnga a Palestina ken kadagiti namaga a daga iti abagatan, a sadiay adda pay nalawa a pagyanan agpaay kadakuada. (Archaeology of Palestine and the Bible, 1933, p. 131-133) Iti daydi a tiempo, ti Canaan nabatad nga im-impluensiaan ken iturturayan dagiti Elamita (ket ngarud Semitiko), kas ipasimudaag ti rekord ti Biblia iti Genesis 14:1-7.

Karaman kadagiti ili a nagpakarsuan da Abraham, Isaac, ken Jacob isu ti Siquem (Ge 12:6), Bethel ken Ai (Ge 12:8), Hebron (Ge 13:18), Gerar (Ge 20:1), ken Beer-seba (Ge 22:19). Nupay agparang nga awan dakkel a gura dagiti Canaanita kadagiti Hebreo a patriarka, awan duadua a ti pannalaknib ti Dios ti kangrunaan a makagapu nga awan nangraut kadakuada. (Sal 105:12-15) Gapuna, kalpasan a ti annak ni Jacob rinautda ti Heveo a siudad ti Siquem, “ti panagaligaget iti Dios” immapay kadagiti kabangibang a siudad iti kasta “saanda a kinamat ti annak ni Jacob.”​—Ge 33:18; 34:2; 35:5.

Ipasimudaag ti sekular a pakasaritaan a ti Canaan adda idi iti sidong ti panangituray ti Egipto iti agarup dua a siglo sakbay a pinarmek dagiti Israelita. Bayat daytoy a periodo, dagiti mensahe (pagaammo kas ti Amarna a Taptapi), nga impatulod dagiti basalio nga agtuturay iti Siria ken Palestina agpaay kada Faraon Amenhotep III ken Akhenaton, idatagda ti kasasaad a kadagiti siudad iti rehion adda dadakkel a ringgor ken napolitikaan a kinagulib. Idi tiempo ti idadateng ti Israel iti lindoras ti daga ti Canaan (1473 K.K.P.), aduan dayta iti siudad-estado wenno babassit a pagpagarian, nupay adda pay laeng panagkaykaysada mayannurot kadagiti relasion dagiti tribu. Dagiti managsimisim a nangsukimat iti daga nganngani 40 a tawen a nasapsapa nasarakanda a dayta ket daga a nabaknang iti bunga ken nasayaat ti pannakasarikedked dagiti siudadna.​—Nu 13:21-29; idiligyo ti De 9:1; Ne 9:25.

Pannakaiwaras Dagiti Tribu ti Canaan. Kadagiti 11 a Canaanita a tribu (Ge 10:15-19), agparang a dagiti Amoreo ti adda iti kangrunaan a saad iti daga. (Kitaenyo ti AMOREO.) Malaksid iti daga a pinarmekda iti daya ti Jordan idiay Basan ken Galaad, dagiti pannakatukoy dagiti Amoreo ipakitada a napigsada iti kabambantayan a pagilian ti mismo a Canaan, agpadpada iti amianan ken iti abagatan. (Jos 10:5; 11:3; 13:4) Nalabit dagiti Heteo ti maikadua no iti kinabileg, ket nupay idiay Hebron iti abagatan ti ayanda idi tiempo ni Abraham (Ge 23:19, 20), agparang nga idi agangay kangrunaanna nga addada iti amianan, iti turong ti Siria.​—Jos 1:4; Uk 1:23-26; 1Ar 10:29.

Kadagiti dadduma pay a tribu, dagiti Jebuseo, dagiti Heveo, ken dagiti Girgaseo ti sumaruno a masansan unay a madakamat idi tiempo ti panagparmek. Nabatad a ti nakabambantay a rehion iti aglawlaw ti Jerusalem ti nakaisentruan dagiti Jebuseo. (Nu 13:29; Jos 18:16, 28) Dagiti Heveo naiwaraswarasda manipud Gabaon iti abagatan (Jos 9:3, 7) agingga iti arisadsad ti Bantay Hermon iti amianan. (Jos 11:3) Saan a naipatuldo ti teritoria dagiti Girgaseo.

Ti nabatbati nga innem a tribu, dagiti Sidonio, Arvadeo, Hamateo, Arkeo, Sineo, ken dagiti Zemareo, nairamanda la ketdi iti nalawa ti saklawna a termino a “Canaanita” a masansan a nausar mainaig iti espesipiko a nagnagan ti dadduma pay a tribu, malaksid no daytoy a termino ket nausar laeng a pangtukoy kadagiti siudad wenno bungbunggoy a nagtaud iti naglalaok a populasion dagiti Canaanita. (Ex 23:23; 34:11; De 7:1; Nu 13:29) Amin dagitoy nga innem a tribu agparang a kangrunaanna nga addada iti amianan ti rehion a sigud a pinarmek dagiti Israelita ken saan nga espesipiko a nadakamat iti salaysay maipapan iti panagparmek.

Panangparmek ti Israel iti Canaan. (MAPA, Tomo 1, p. 737, 738) Iti maikadua a tawen kalpasan ti Ipapanaw, damo a ginandat dagiti Israelita ti sumrek kadagiti makin-abagatan a ketegan ti Canaan, ngem awananda iti suporta ti Dios, ket inabak ida dagiti Canaanita ken dagiti kaaliansa nga Amalekita. (Nu 14:42-45) Idi agarinunosen ti 40-tawen a panagallaalla, ti Israel immasideg manen kadagiti Canaanita ket dinarup ida ti ari ti Arad iti Negeb, ngem iti daytoy a gundaway naabak dagiti puersa dagiti Canaanita, ket nadadael dagiti siudadda. (Nu 21:1-3) Kaskasdi a saan a pinasarunuan dagiti Israelita daytoy a panagballigi babaen ti irarautda manipud iti abagatan no di ket nanglikawda nga umasideg manipud daya. Daytoy ti nangyeg kadakuada iti pannakilaban kadagiti Amoreo a pagarian da Sihon ken Og, ket gapu iti pannakaabak dagitoy nga ar-ari, naadda ti intero a Basan ken Galaad iti sidong ti panangituray dagiti Israelita, agraman ti 60 a siudad nga addaan “nangato a pader, ridridaw ken balunet” iti Basan laeng. (Nu 21:21-35; De 2:26–3:10) Ti pannakaabak dagitoy a nabileg nga ar-ari pinakapuyna ti pakinakem dagiti Canaanita a pagarian iti laud ti Jordan, ket gapu iti simmaganad a namilagruan nga ibaballasiw ti nasion ti Israel iti nagmaga a Jordan, ti puspuso dagiti Canaanita “nangrugi a marunaw.” Iti kasta, dagiti Canaanita saanda a rimmaut iti pakarso dagiti Israelita idiay Gilgal bayat ti periodo nga agpapaungar ti adu nga Israelita a lallaki manipud pannakakugit ken bayat ti simmaganad a pannakarambak ti Paskua.​—Jos 2:9-11; 5:1-11.

Yantangay makagun-odda itan iti nawadwad a danum manipud iti Jordan ken makaalada kadagiti abasto a taraon manipud iti naparmek a rehion iti daya ti Jordan, naaddaan dagiti Israelita idiay Gilgal iti nasayaat a pagsaadan a pangirugian iti panangparmek iti daga. Ti kampo a siudad ti Jerico nga adda iti asideg, nga ita siiirut a narikpanen, isu ti immuna a puntiriada, ket narba dagiti nabileg a paderna babaen iti pannakabalin ni Jehova. (Jos 6:1-21) Kalpasanna, dagiti rumaraut a puersa sinang-atda ti agarup 1,000 m (3,300 pie) iti kabambantayan a rehion iti amianan ti Jerusalem ket, kalpasan ti pannakaabak idi damo, kinautiboda ti Ai ket pinuoranda dayta. (Jos 7:1-5; 8:18-28) Nupay dagiti Canaanita a pagarian iti intero a daga nangrugida a mangbukel iti nasaknap a panagkakappon tapno paksiatenda dagiti Israelita, ti sumagmamano a Heveo a siudad inkagumaanda itan ti makikappia iti Israel babaen iti nasikap a pamuspusan. Daytoy nga iyiikay ti Gabaon ken ti tallo a sabsabali pay a kabangibang a siudad nabatad a minatmatan ti dadduma a Canaanita a pagarian kas panangliput a mamagpeggad iti panagkaykaysa ti intero nga ‘aliansa dagiti Canaanita.’ Gapuna, lima a Canaanita nga ar-ari ti nagkaykaysa a makirupak, saan nga iti Israel, no di ket iti Gabaon, ket naisayangkat ti agpatnag a panagmartsa dagiti Israelita a buyot iti sidong ni Josue tapno isalakanda ti nalakub a siudad. Ti panangabak ni Josue iti lima a rumaraut nga ar-ari ket napakuyogan iti namilagruan a panagtudo ti dadakkel nga uraro ken kasta met a babaen ti panangitantan ti Dios iti ilelennek ti init.​—Jos 9:17, 24, 25; 10:1-27.

Kalpasanna, dagiti naballigi a puersa dagiti Israelita tinalipuposda ti intero a makin-abagatan a kagudua ti Canaan (malaksid iti Tantanap ti Filistia), a pinarmekda dagiti siudad ti Sefela, ti nakabambantay a rehion, ken ti Negeb, ket kalpasanna nagsublida iti pakarsoda idiay Gilgal iti igid ti Jordan. (Jos 10:28-43) Ita dagiti Canaanita iti makin-amianan a benneg iti sidong ti panangidaulo ti ari ti Hasor rinugianda a paguurnongen dagiti buyotda ken dagiti karuaheda a pakigubat, a pinagkaykaysada dagiti puersada iti maysa a disso iti igid ti dandanum ti Merom, iti amianan ti Baybay ti Galilea. Nupay kasta, ti buyot ni Josue kinellaatda a rinaut dagiti nagkakappon a Canaanita ket pinagtalawda ida, a kalpasan dayta nagmartsada tapno kautibuenda dagiti siudadda agingga iti Baal-gad iti amianan iti arisadsad ti Bantay Hermon. (Jos 11:1-20) Ti kampania nabatad a sinaklawna ti naunday a tiempo ken sinaruno ti sabali pay nga idadarup iti kabambantayan a rehion iti abagatan, a daytoy nga iraraut ket maibusor kadagiti kasla higante nga Anakim ken kadagiti siudadda.​—Jos 11:21, 22; kitaenyo ti ANAKIM.

Agarup innem a tawen itan ti napalabas sipud panangrugi ti panagdadangadang. Nairingpasen ti kangrunaan a panangparmek iti Canaan, ket nabungtolen ti bileg dagiti Canaanita a tribu, iti kasta mabalinen a rugian ti pannakaibunong ti daga kadagiti tribu dagiti Israelita. (Kitaenyo ti BEDDENG.) Nupay kasta, adu pay laeng a rehion ti kasapulan a parukmaen, a pakairamanan dagiti kangrunaan a benneg a kas iti teritoria dagiti Filisteo. Nupay saanda a Canaanita, awan duadua nga inagaw dagiti Filisteo ti daga a naikari kadagiti Israelita. Karaman met ti teritoria dagiti Gesurita (idiligyo ti 1Sm 27:8); ti teritoria manipud iti disso iti aglikmut ti Sidon a sumang-at agingga iti Gebal (Byblos); ken ti intero a rehion ti Libano (Jos 13:2-6). Malaksid kadagitoy, adda dagiti babassit nga ibubusor manipud nadumaduma a paset ti daga, a ti sumagmamano kadagitoy ket kinautibo dagiti agtawid a tribu ti Israel idi agangay, idinto ta ti dadduma nagtalinaedda a di naparmek wenno napalubosanda nga agtalinaed ket naitudingda iti pinuersa a panagtrabaho maipaay kadagiti Israelita.​—Jos 15:13-17; 16:10; 17:11-13, 16-18; Uk 1:17-21, 27-36.

Nupay ti nakaad-adu kadagiti Canaanita nalasatanda ti kangrunaan a pannakaparmek ken nasarkedanda ti pannakaparukma, maikuna latta nga “inted ni Jehova iti Israel ti intero a daga nga insapatana nga ited kadagidi ammada,” nga inikkanna ida iti “inana iti intero nga aglikmut,” ket “awan uray maysa a kari a napaay manipud iti isuamin a naimbag a kari nga inaramid ni Jehova iti balay ti Israel; pimmudnoda amin.” (Jos 21:43-45) Iti intero nga aglikmut dagiti Israelita, napabutngan dagiti kabusor nga il-ili ket saanda a naibilang kas pudpudno a pangta iti kinatalged dagiti Israelita. Iti nasapsapa a tiempo, imbaga ti Dios nga ‘in-inut’ a pagtalawenna dagiti Canaanita tapno saan nga umadu dagiti atap nga animal iti kellaat a napaglangalang a daga. (Ex 23:29, 30; De 7:22) Iti laksid ti nabilbileg nga alikamen a pakigubat dagiti Canaanita, a pakairamanan dagiti karuahe a pakigubat nga addaan kadagiti panabas a landok, ti aniaman a di naballigi a panangala dagiti Israelita iti sumagmamano a lugar kamaudiananna ket saan a maipabasol ken Jehova kas pannakapaayna a mangtungpal iti karina. (Jos 17:16-18; Uk 4:13) Imbes ketdi, ipakita ti rekord a ti sumagmamano a pannakaabak dagiti Israelita ket gapu iti saanda a kinamatalek.​—Nu 14:44, 45; Jos 7:1-12.

Apay nga imbilin ni Jehova ti pannakatalipupos dagiti Canaanita?

Ipakita ti salaysay mainaig iti pakasaritaan a dagiti populasion dagiti Canaanita a siudad a pinarmek dagiti Israelita ket naan-anay a nadadaelda. (Nu 21:1-3, 34, 35; Jos 6:20, 21; 8:21-27; 10:26-40; 11:10-14) Ti sumagmamano a kritiko inusarda daytoy nga impormasion tapno ipasimudaagda a ti Hebreo a Kasuratan, wenno “Daan a Tulag,” ket namsek iti espiritu ti kinaulpit ken nadamsak a pananggudas. Nupay kasta, ti isyu a nairaman nalawag nga isu ti panangbigbig iti kinasoberano ti Dios iti daga ken kadagiti agnanaed iti dayta wenno saan. Ti kalintegan a mangtagikua iti daga ti Canaan intulagnan iti ‘bin-i ni Abraham,’ nga inaramidna dayta babaen iti maysa a sinapataan a tulag. (Ge 12:5-7; 15:17-21; idiligyo ti De 32:8; Ara 17:26.) Ngem ti panggep ti Dios ket ad-adda pay ngem pannakapagtalaw laeng wenno pannakaikkat ti sanikua dagiti agdama idi nga agin-indeg iti daga. Nairaman met ti kalinteganna nga agakem kas “Ukom ti intero a daga” (Ge 18:25) ken mangikeddeng iti sentensia a kadagsenan a dusa kadagidiay masarakan a maikari iti dayta, kasta met ti kalinteganna a mangipatungpal ken mangipaalagad iti pannakaipakat ti kasta a pangngeddeng.

Ti kinanainkalintegan ti naimpadtuan a lunod ti Dios ken Canaan naan-anay a patalgedan dagiti kasasaad a timmaud idiay Canaan idi tiempo ti panagparmek dagiti Israelita. Impalubos ni Jehova nga aglabas ti 400 a tawen manipud tiempo ni Abraham tapno ‘ti biddut dagiti Amoreo dumteng iti pannakaan-anay.’ (Ge 15:16) Ti kinapudno a dagiti Heteo nga assawa ni Esau “gubuayan ida ti kinapait ti espiritu da Isaac ken Rebecca” agingga nga uray la ‘kinarurod [ni Rebecca] ti biagna gapu kadakuada’ ket pasimudaag la ketdi iti kinadakes nga imparangarangen dagiti Canaanita. (Ge 26:34, 35; 27:46) Bayat dagiti simmaganad a siglo, ti daga ti Canaan napno iti nakarimrimon nga ar-aramid ti idolatria, imoralidad, ken panagibukbok iti dara. Nalabes ti kinaalas ti Canaanita a relihion ken nakababain unay, a “dagiti sagrado a teddekda” ken “dagiti sagrado a munmonda” nabatad a simbolo ti mabagbagi ti lalaki, ket iti adu kadagiti seremonia kadagiti “nangato a dissoda,” karaman dagiti nakaro a seksual a panaglablabes ken kinalulok. (Ex 23:24; 34:12, 13; Nu 33:52; De 7:5) Ti insesto, sodomia, ken bestialidad ket paset ti ‘wagas ti daga ti Canaan’ a namagbalin iti daga a narugit ket gapu iti dayta a basol, naikeddeng nga “isarwananto dagiti agnanaed kenkuana.” (Le 18:2-25) Ti panagsalamangka, panagilabeg, espiritismo, ken ti panagisakripisio iti annakda iti apuy ket karaman met kadagiti nakarimrimon nga aramid dagiti Canaanita.​—De 18:9-12.

Ni Baal ti katan-okan kadagiti didiosen a nagdaydayawan dagiti Canaanita. (Uk 2:12, 13; idiligyo ti Uk 6:25-32; 1Ar 16:30-32.) Dagiti Canaanita a diosa a da Astoret (Uk 2:13; 10:6; 1Sm 7:3, 4), Asera, ken Anat nadeskribirda iti maysa nga Egipcio a teksto kas agpadpada nga ina-diosa ken kas sagrado a balangkantis ngem nakaskasdaaw ta agnanayonda a birhen (iti literal, “dagiti naindaklan a diosa nga aginaw ngem saan nga aganak”). Nalawag a ti panagdaydayawda kanayon a nainaig kadagiti serbisio dagiti balangkantis iti templo. Dagitoy a diosa insimboloda ti kualidad saan laeng nga iti derrep iti sekso no di pay ket iti sadistiko a kinaranggas ken pannakigubat. Gapuna, ti diosa a ni Anat nailadawan iti Nadaniw a Sarita ni Baal manipud Ugarit kas mangipatpatungpal iti sapasap a pananggudas kadagiti lallaki ket kalpasanna inarkosanna ti bagina kadagiti nakabitin nga ulo ken sinab-itanna ti barikesna kadagiti ima ti lallaki bayat a maragragsakan a mangpayatpayat iti darada. Dagiti babassit nga estatua ti diosa a ni Astoret a natakuatan idiay Palestina ket labus a babai nga addaan kadagiti nakaal-alas ken nalabes ti kadakkelna a mabagbagi. Maipapan iti panagdaydayawda iti sinanmabagbagi ti lalaki, kunaen ti arkeologo a ni W. F. Albright: “Iti kadaksanna, . . . ti makagargari-iti-sekso nga aspeto ti kultoda nailumlom la ketdi kadagiti nakaro ti kinarugitna a kaunggan ti sosial a kinarinuker.”​—Archaeology and the Religion of Israel, 1968, p. 76, 77; kitaenyo ti ASTORET; BAAL Num. 4.

Mainayon pay iti dadduma a naalas nga ar-aramidda isu ti panagisakripisio iti ubing. Sigun ken Merrill F. Unger: “Kadagiti sementerio iti aglawlaw dagiti pagano nga altar, kas impanayag dagiti panagkabakab idiay Palestina, adda gabgabsuon ti dapdapo ken tedtedda a tultulang dagiti maladaga, a mangipasimudaag iti nasaknap a panangannurot iti daytoy makarimon a kinaulpit.” (Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 279) Kuna ti Halley’s Bible Handbook (1964, p. 161): “Iti sanguanan ti didiosda, nagdaydayaw dagiti Canaanita babaen iti imoral a panagpennek, kas narelihiosuan a seremonia; ket kalpasanna, babaen ti panangpapatayda kadagiti inauna nga annakda, kas sakripisio kadagitoy met laeng a didios. Agparang a ti intero a daga ti Canaan nagbalin la unay a kasla Sodoma ken Gomorra. . . . Adda kadi aniaman a kalinteganna nga agtalinaed pay ti kasta a sibilisasion ti makarimon a kinarugit ken kinaulpit? . . . Pakasdaawan dagiti arkeologo a nagkabakab kadagiti rebba dagiti siudad ti Canaan no apay a saan a nasapsapa a dinadael ida ti Dios.”​—LADAWAN, Tomo 1, p. 739.

Inaramat ni Jehova ti kalinteganna kas soberano tapno ipakatna ti sentensia nga ipapatay kadagiti nadangkes iti intero a planeta idi tiempo ti sangalubongan a Layus; inaramidna met ti kasta iti intero a Distrito dagiti siudad ti Sodoma ken Gomorra gapu iti ‘natbag nga ikkis ti panagreklamo maipapan kadakuada ken iti nadagsen unay a basolda’ (Ge 18:20; 19:13); impakatna ti bilin a panangdadael kadagiti puersa militar ni Faraon idiay Nalabaga a Baybay; tinalipuposna met dagiti sangakabbalayan ni Core ken ti dadduma pay a rebelde iti nagtetengngaan dagiti Israelita. Nupay kasta, kadagitoy a kaso, ti Dios nagusar kadagiti puersa ti nakaparsuaan tapno maibanagna ti panangdadael. Iti kasupadina, intuding itan ni Jehova kadagiti Israelita ti sagrado nga annongen a panagserbi kas kangrunaan a mangipakat iti nadibinuan a bilinna, nga inturong ida ti angheliko a mensaherona ken sinuportaran ti mannakabalin-amin a bileg ti Dios. (Ex 23:20-23, 27, 28; De 9:3, 4; 20:15-18; Jos 10:42) Nupay kasta, pumadpada unay dagiti imbungana kadagiti Canaanita a kasla ti Dios pinilina a dadaelen ida babaen iti datdatlag a kas iti layus, naapuy nga ibebettak, wenno ginggined, ket ti kinapudno a tattao ti nangipatungpal iti pannakapapatay dagiti nakondenar a tattao, nupay kasla di makaay-ayo dayta nga annongenda, saanna a mabaliwan ti kinalinteg ti tignay nga imbilin a mismo ti Dios. (Jer 48:10) Babaen ti panangusarna iti tattao kas instrumentona, nga impasangona ida a bumusor iti “pito a nasion nga ad-adu ti umilina ken nabilbileg” ngem kadakuada, naitan-ok ti pannakabalin ni Jehova ken napaneknekan nga isu ti Dios.​—De 7:1; Le 25:38.

Adda pannakaammo dagiti Canaanita maipapan iti nabileg a pammaneknek a ti Israel ket ili a pinili ti Dios ken instrumentona. (Jos 2:9-21, 24; 9:24-27) Nupay kasta, malaksid ken Rahab ken iti pamiliana ken kadagiti siudad dagiti Gabaonita, dagidiay naiyeg iti pannakadadael saanda a sinapul ti asi ket saanda met a ginundawayan ti agtalaw, no di ket pinilida a patangkenen ti bagbagida iti panagrebelde ken Jehova. Saanna a pinilit ida nga agpakumbaba ken sumuko iti nayebkas a pagayatanna no di ket ‘binay-anna nga agbalin a nasungit dagiti pusoda tapno ideklarada ti gubat maibusor iti Israel, tapno iti kasta maipaayna ida iti pannakadadael, iti kasta saanda koma a maipaayan iti naparabur a konsiderasion, no di ket tapno matalipuposna ida’ iti panangipakatna iti panangukomna kadakuada.​—Jos 11:19, 20.

No maipapan iti pannakadadael dagiti Canaanita, nainsiriban ti inaramid ni Josue ta “saan a nangikkat iti maysa a sao iti isuamin nga imbilin ni Jehova ken Moises.” (Jos 11:15) Ngem ti nasayaat a panangidaulona saan a sinurot ti Israelita a nasion ken saanda a naan-anay nga inikkat ti gubuayan ti pannakarugit ti daga. Ti nagtultuloy a kaadda dagiti Canaanita iti nagtetengngaanda ti nangmulit iti Israel ta iti panaglabas ti tiempo, awan duadua a maysa dayta a nakaigapuan ti ad-adu nga ipapatay (malaksid pay iti krimen, imoralidad, ken idolatria) ngem iti imbunga koma ti naibilin a pannakatalipupos dagiti amin a Canaanita no simamatalek koma a naipatungpal. (Nu 33:55, 56; Uk 2:1-3, 11-23; Sal 106:34-43) Pinakdaaran ni Jehova dagiti Israelita nga awan panangidumduma ti kinahustisiana ken dagiti panangukomna. Ket no dagiti Israelita sumrekda iti pannakirelasion kadagiti Canaanita, makiinnasawada kadakuada, annurotenda ti panaglalaok ti pammati, ken abrasaenda dagiti narelihiosuan a kaugalianda ken dagiti naalas nga ar-aramidda, kaipapananna ti sigurado a pannakaipagteng kadakuada ti isu met laeng a bilin a pannakatalipupos ken agbanag met iti ‘pannakaisarwada manipud iti daga.’​—Ex 23:32, 33; 34:12-17; Le 18:26-30; De 7:2-5, 25, 26.

Kuna ti Uk-ukom 3:1, 2 a binay-an ni Jehova nga agtalinaed ti sumagmamano kadagiti Canaanita a nasion “tapno masubok ti Israel . . . , awan sabali, amin dagidiay saan a nakapadas iti aniaman kadagiti gubat ti Canaan; tapno laeng maaddaan iti kapadasan dagiti kaputotan ti annak ti Israel, iti kasta masursuruanda iti gubat, awan sabali, dagidiay laeng saan a nakapadas iti kasta a bambanag sakbay dayta.” Saan a supiaten daytoy ti immun-una a sasao (Uk 2:20-22) a ni Jehova pinalubosanna dagitoy a nasion nga agtalinaed gapu iti di kinamatalek ti Israel ken tapno “masubok ti Israel babaen kadakuada, no manangsalimetmetdanto met laeng iti dalan ni Jehova.” Imbes ketdi, tumunos daytoy iti dayta a rason ken ipakitana a dagiti naud-udi a kaputotan dagiti Israelita maipasangoda iti gundaway a mangiparangarang iti panagtulnog kadagiti bilin ti Dios mainaig kadagiti Canaanita, a mangsubok iti pammatida uray pay agpeggad dagiti biagda iti gubat tapno mapaneknekan a natulnogda.

No kasta, ti kapanunotan nga itantandudo ti sumagmamano a kritiko ti Biblia a ti panangdadael ti Israel kadagiti Canaanita saan a maitunos iti kababagas ti Kristiano a Griego a Kasuratan ket nalawag a saan a tumunos kadagiti kinapudno, kas iparangarang ti panangidilig kadagiti teksto kas ti Mateo 3:7-12; 22:1-7; 23:33; 25:41-46; Marcos 12:1-9; Lucas 19:14, 27; Roma 1:18-32; 2 Tesalonica 1:6-9; 2:3; ken Apocalipsis 19:11-21.

Pakasaritaan iti Naud-udi a Tiempo. Kalpasan ti panagparmek, in-inut a naadda ti natalna a relasion iti nagbaetan dagiti Canaanita ken dagiti Israelita, nupay makadangran daytoy iti Israel. (Uk 3:5, 6; idiligyo ti Uk 19:11-14.) Dagiti agtuturay a Sirio, Moabita, ken Filisteo agsisinnaganad a nagun-odda ti temporario a panangituray kadagiti Israelita, ngem idi laeng tiempo ni Jabin, naawagan “ari ti Canaan,” a dagiti Canaanita naaddaanda manen iti umdas a bileg a mangparukma iti Israel iti 20 a tawen. (Uk 4:2, 3) Kalpasan ti pannakaabak ni Jabin babaen ken Barak idi kamaudiananna, dagiti pakarigatan ti Israel bayat ti periodo sakbay a naaddaan iti pagarian ket kangrunaanna a nagtaud kadagiti di Canaanita, dagiti Midianita, Ammonita, ken Filisteo. Kasta met laeng idi tiempo ni Samuel, kadagiti Canaanita a tribu, dagiti laeng Amoreo ti ababa ti pannakadakamatda. (1Sm 7:14) Pinapanaw ni Ari David dagiti Jebuseo manipud Jerusalem (2Sm 5:6-9), ngem dagiti kangrunaan a kampaniana ket maibusorda kadagiti Filisteo, Ammonita, Moabita, Edomita, Amalekita, ken kadagiti Sirio. Gapuna, nupay agik-ikut pay laeng dagiti Canaanita kadagiti siudad ken agtagtagikuada iti daga iti teritoria ti Israel (2Sm 24:7, 16-18), nabatad a saandan a pangta no maipapan iti militar. Dua a Heteo a mannakigubat ti nadakamat a karaman iti pakirupak a puersa ni David.​—1Sm 26:6; 2Sm 23:39.

Bayat ti panagturay ni Solomon, dagiti natda kadagiti Canaanita a tribu intudingna iti pinuersa a panagtrabaho iti adu a proyektona (1Ar 9:20, 21), ket insaknapna ti trabahona a panagbangon agingga pay iti adayo a makin-amianan a Canaanita a siudad ti Hamat. (2Cr 8:4) Ngem dagiti Canaanita nga assawa ti maysa a nakaigapuan ti pannakatnag ni Solomon idi agangay, ti pannakapukaw ti kaaduan a paset ti pagarian maipaay iti pagtawidenna, ken ti narelihiosuan a kinarinuker ti nasion. (1Ar 11:1, 13, 31-33) Manipud panagturay ni Solomon (1037-998 K.K.P.) agingga iti turay ni Jehoram ti Israel (a. 917-905 K.K.P.), agparang a dagiti laeng Heteo ti nakataginayon iti dakkel a kinatan-ok ken kinabileg kas maysa a tribu, nupay nabatad a masarakan ida iti amianan ti teritoria ti Israel ken iti kaparanget ti Siria wenno addada iti Siria.​—1Ar 10:29; 2Ar 7:6.

Ti pannakiinnasawa kadagiti Canaanita ket parikut pay laeng iti nagtetengngaan dagiti nagsubli nga Israelita kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia (Esd 9:1, 2), ngem dagiti Canaanita a pagarian, agraman dagiti pagarian dagiti Heteo, nabatad a napagsisinada kas epekto ti iraraut ti Siria, Asiria, ken Babilonia. Ti termino a “Canaan” kangrunaanna a tumukoyen iti Fenicia, kas iti padto ni Isaias maipapan iti Tiro (Isa 23:1, 11, Rbi8 ftn) ken iti kaso ti babai a “taga Fenicia” (iti literal, “Canaanita” [Gr., Kha·na·naiʹa]) manipud iti rehion ti Tiro ken Sidon nga immasideg ken Jesus.​—Mt 15:22, Rbi8 ftn; idiligyo ti Mr 7:26.

Kinapategna iti Komersio, Geograpia ken Politika. Ti Canaan nagpaay kas mamagsilpo a daga a mamagkamang iti Egipto ken Asia ken, nangnangruna pay, Mesopotamia. Nupay ti ekonomia ti pagilian ket kadawyanna nga agrikultura, adda met maar-aramid a panagkomersio, ket dagiti kuala a siudad ti Tiro ken Sidon nagbalinda a kangrunaan a sentro ti panagtagilako nga addaan kadagiti bunggoy dagiti barko a nagdindinamag iti intero a pagaammo idin a lubong. (Idiligyo ti Eze 27.) Gapuna, uray pay idi tiempo ni Job, ti sao a “Canaanita” nagbalinen a kapadpada ti “agtagtagilako” ken kasta ti pannakaipatarusna. (Job 41:6; Sof 1:11; paliiwenyo met ti pannakatukoy ti Babilonia kas ti “daga ti Canaan,” Eze 17:4, 12.) No kasta nagsaad ti Canaan iti estratehiko unay a lugar iti Fertile Crescent ken puntiria dagiti dadakkel nga imperio ti Mesopotamia, Asia Menor, ken Africa nga agtartarigagay a mangtengngel iti paglasatan ti militar ken dalan ti komersio a lumasat kadagiti beddeng ti Canaan. Gapuna, ti panangisaad ti Dios iti pinilina nga ili iti daytoy a daga sigurado nga awisenna ti atension dagiti nasion ken addaan kadagiti nasaknap nga epekto; iti geograpiko nga anag, nupay ad-adda nga iti narelihiosuan nga anag, maikuna a dagiti Israelita nagnaedda “iti tengnga ti daga.”​—Eze 38:12.

Pagsasao. Nupay ti rekord ti Biblia nalawag nga ipakitana a Hamitiko dagiti Canaanita, ti kaaduan a reperensia dakamatenda ida kas Semitiko ti namunganayanda. Daytoy a klasipikasion ket naibatay iti pammaneknek a maysa a Semitiko a pagsasao ti inusar dagiti Canaanita. Ti pammaneknek a masansan unay a maidatdatag isu ti nakaad-adu a teksto a nasarakan idiay Ras Shamra (Ugarit) a naisurat iti Semitiko a pagsasao wenno dialekto ken naibilang a napetsaan iti maika-14 a siglo K.K.P. Nupay kasta, ti Ugarit nalawag nga awan iti las-ud dagiti beddeng ti Canaan iti Biblia. Kunaen ti maysa nga artikulo ni A. F. Rainey iti The Biblical Archaeologist (1965, p. 105) a kadagiti etniko, napolitikaan, ken nalabit linguistiko a pangibatayan, “nalawag itan a maysa a biddut no ti Ugarit ket awagan iti ‘Canaanita’ a siudad.” Kas kanayonan a pammaneknek, ipakitana a ti “Ugarit ken ti daga ti Canaan nagsina ken nagdumada a napolitikaan a bagi.” Ngarud, dagitoy a tapi saanda a makaipaay iti nalawag a pagannurotan a pangsinunuo iti pagsasao dagiti Canaanita.

Adu kadagiti Amarna a Taptapi a nasarakan idiay Egipto ket naggapu kadagiti agtuturay iti nagduduma a siudad iti mismo a Canaan, ken dagitoy a tapi ket kaaduanna a naisurat iti Akkadiano a cuneiform, maysa a Semitiko a pagsasao. Nupay kasta, daytoy ti diplomatiko a pagsasao ti intero a Makintengnga a Daya iti daydi a tiempo, ta nausar dayta uray kadagiti suratda a naiturong iti Egipcio a palasio. Gapuna, makapainteres unay nga imutektekan ti sasao iti The Interpreter’s Dictionary of the Bible (inurnos ni G. A. Buttrick, 1962, Tomo 1, p. 495) a “ti Amarna a Sursurat naglaon iti pammaneknek maipaay iti kapanunotan a dagiti di Semitiko nga etniko a bunggoy nagyanda iti Palestina ken Siria iti nasapsapa pay a petsa, ta iti adu kadagitoy a surat makita ti naisangsangayan nga impluensia dagiti di Semitiko a pagsasao.” (Dakami ti nangyitaliko.) Kinapudnona, saan pay laeng a masinunuo no ania ti orihinal a pagsasao dagiti immuna a nagnaed iti Canaan.

Nupay kasta, pudno a ti mismo a salaysay ti Biblia agparang nga ipakitana a ni Abraham ken dagiti kaputotanna nabalinanda ti makisarita kadagiti umili ti Canaan a saanda a kinasapulan ti manangipatarus. Maimutektekan met a nupay nausar ti sumagmamano a di Semitiko a kita dagiti lugar-nagan, kaaduan kadagiti ili ken siudad a kinautibo dagiti Israelita addaanda idin iti Semitiko a nagnagan. Kaskasdi, idi tiempo ni Abraham ken nabatad nga idi pay tiempo ni David, ti Filisteo nga ar-ari naawaganda iti “Abimelec” (Ge 20:2; 21:32; Sal 34:Sup), maysa a naan-anay a Semitiko a nagan (wenno titulo), idinto ta saan a pulos mapagsusupiatan a dagiti Filisteo ket Semitiko a puli. Gapuna, agparang a dagiti Canaanita a tribu, iti las-ud ti periodo a sumagmamano a siglo manipud idi tiempo a pannakariribuk dagiti pagsasao idiay Babel (Ge 11:8, 9), nalawag a ti orihinal a Hamitiko a pagsasaoda nagbalin a Semitiko a pagsasao. Mabalin a maigapu daytoy iti nasinged a pannakipulapolda kadagiti tattao ti Siria nga Aramaiko ti pagsasaoda, kas imbunga ti panangituray ti Mesopotamia iti maysa a periodo ti tiempo, wenno maigapu iti dadduma pay a rason a saanen a nalawag ita. Ti kasta a panagbalbaliw saan a dakdakkel ngem iti napasamak iti dadduma pay a kadaanan a nasion, kas kadagiti nagkauna a Persiano, nga idi agangay inabrasada ti Semitiko nga Aramaeano a pagsasao ken panagsurat, nupay nagtaudda iti Indo-Europeo (Jafetiko) a kapuonan.

Ti “pagsasao ti Canaan” a natukoy iti Isaias 19:18 isu idin (maikawalo a siglo K.K.P.) ti Hebreo a pagsasao, ti kangrunaan a pagsasao dayta a daga.