APO

Ti Griego ken Hebreo a sasao a naipatarus nga “apo” (wenno ti nainaig a termino a kas iti “makinkukua”) ket naaramat a tumukoy ken Jehova a Dios (Eze 3:11), ken Jesu-Kristo (Mt 7:21), iti maysa kadagiti panglakayen a nakita ni Juan iti sirmata (Apo 7:13, 14), kadagiti anghel (Ge 19:1, 2; Da 12:8), iti tattao (1Sm 25:24; Ara 16:16, 19, 30), ken kadagiti ulbod a didiosen (1Co 8:5). Masansan a ti awag nga “apo” tumukoy iti maysa nga agtagtagikua wenno addaan autoridad ken pannakabalin kadagiti persona wenno bambanag. (Ge 24:9; 42:30; 45:8, 9; 1Ar 16:24; Lu 19:33; Ara 25:26; Efe 6:5) Daytoy a titulo inusar ni Sara kas awagna iti asawana (Ge 18:12), dagiti ubbing kas awagda iti ammada (Ge 31:35; Mt 21:28, 29), ken ti ub-ubing a kabsat kas awagna iti laklakay a kabsatna (Ge 32:5, 6). Agparang kas titulo ti panagraem a nayawag kadagiti natan-ok a tattao, op-opisial iti publiko, mammadto, ken ar-ari. (Ge 23:6; 42:10; Nu 11:28; 2Sm 1:10; 2Ar 8:10-12; Mt 27:63) No maaramat a pangawag kadagiti ganggannaet, ti “apo” nagpaay kas titulo ti pammadayaw.​—Jn 12:21; 20:15; Ara 16:30.

Ni Jehova a Dios. Ni Jehova a Dios isu ti “Apo ti langit ken daga,” yantangay isu ti Soberano iti Uniberso gapu iti Kinanamarsuana. (Mt 11:25; Apo 4:11) Dagiti nailangitan a parsua tukoyenda ni Jehova kas “Apo,” kas naisalaysay iti Apocalipsis 11:15, a kunana: “Nagadda dagiti natbag a timek idiay langit, a kunkunada: ‘Ti pagarian ti lubong nagbalinen a pagarian ni Apotayo [a Jehova] ken ni Kristona.’” Dagiti matalek nga adipen ti Dios ditoy daga inawaganda isuna iti “Soberano nga Apo,” ket daytoy a titulo agparang iti nasurok a 300 a daras iti naipaltiing a Kasuratan. (Ge 15:2; Apo 6:10) Mayanatup met ti pannakadeskribirna kas “ti pudno nga Apo.” (Isa 1:24) Babaen iti panangiwanwanna naurnong, wenno naani, dagiti tattao maipaay iti biag. Gapuna, dagiti panagkiddaw maipaay iti ad-adu pay a trabahador a tumulong iti panagani masapul a maiturong kenkuana kas ti “Apo ti panagani.”​—Mt 9:37, 38; kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1566-1568.

Ni Jesu-Kristo. Bayat ti kaaddana ditoy daga, tinukoy ni Jesu-Kristo ti bagina kas “Apo ti sabbath.” (Mt 12:8) Mayanatup unay, inaramatna ti Sabbath maipaay iti panagaramid iti trabaho nga imbilin ti nailangitan nga Amana. Dayta a trabaho ramanenna ti panangpaimbag kadagiti masakit. (Idiligyo ti Mt 8:16, 17.) Ammo ni Jesus a ti Mosaiko a Linteg, agraman ti kalikagumanna a Sabbath, ket “anniniwan ti naimbag a bambanag nga umay.” (Heb 10:1) Mainaig kadagidiay a “naimbag a bambanag nga umay,” adda maysa a sabbath nga iti dayta isu ti Apo.—Kitaenyo ti SABBATH, ALDAW TI (“Apo ti Sabbath”).

Bayat ti kaadda ni Jesu-Kristo ditoy daga, dagiti tattao malaksid kadagiti adalanna inawaganda isuna iti “Apo.” (Mt 8:2; Jn 4:11) Kadagitoy a kaso, ti awag ket kangrunaanna a titulo ti panagraem wenno pammadayaw. Nupay kasta, impakita ni Jesus kadagiti apostolna a ti panangawag kenkuana iti “Apo” ad-adda pay ti ramanenna ngem iti daytoy. Kinunana: “Awagandak iti, ‘Mannursuro,’ ken, ‘Apo,’ ket umiso ti panagsaoyo, ta kastaak.” (Jn 13:13) Kas ad-adalanna, dagitoy nga apostol isuda dagiti isursurona, wenno iyad-adalanna. Gapuna isu ti Apoda.

Nangnangruna a kalpasan ti ipapatay ken panagungar ni Jesus, ti titulona nga Apo naaddaan iti dakkel a kaipapanan. Babaen ti sakripisio nga ipapatayna, ginatangna dagiti adalanna, a daytoy ti namagbalin kenkuana kas Makinkukua kadakuada. (Jn 15:13, 14; 1Co 7:23; 2Pe 2:1; Jud 4; Apo 5:9, 10) Isu met ti Ari ken Nobioda a pagpaiturayanda kas Apoda. (Ara 17:7; Efe 5:22-27; idiligyo ti Jn 3:28, 29; 2Co 11:2; Apo 21:9-14.) Idi ginunggonaan ni Jehova ti Anakna gapu iti panagmatalekna agingga iti panagsagaba iti nakababain nga ipapatay iti maysa a kayo, “isu intan-ok ti Dios iti nangatngato a saad ket siaasi nga inikkanna iti nagan a nangatngato ngem iti tunggal sabali pay a nagan, tapno iti nagan ni Jesus agparintumeng koma ti tunggal tumeng dagidiay adda sadi langit ken dagidiay adda ditoy daga ken dagidiay adda iti uneg ti daga, ket sipapanayag a bigbigen koma ti tunggal dila a ni Jesu-Kristo ket Apo iti dayag ti Dios nga Ama.” (Fil 2:9-11) Ti panangbigbig ken Jesu-Kristo kas Apo ad-adda pay ti kaipapananna ngem iti panangawag laeng kenkuana iti “Apo.” Kalikaguman dayta a ti maysa a tao bigbigenna ti saad ni Jesus ken surotenna ti dana ti kinatulnog. (Idiligyo ti Jn 14:21.) Kas kinuna a mismo ni Jesus: “Saan a tunggal maysa nga agkunkuna kaniak, ‘Apo, Apo,’ makastrekto iti pagarian ti langlangit, no di ket daydiay mangar-aramid ti pagayatan ni Amak nga adda iti langlangit.”​—Mt 7:21.

Ni Jehova a Dios impaayanna met ti matalek nga Anakna iti imortalidad. Gapuna, nupay adu a tattao ti nagturayen kas ar-ari wenno appo, ni Jesu-Kristo laeng, nga “Ari ti ar-ari ken Apo ti ap-appo,” ti addaan iti imortalidad.​—1Ti 6:14-16; Apo 19:16.

Yantangay adda ken Jesus dagiti tulbek ni patay ken ti Hades (Apo 1:17, 18), kabalinanna a luk-atan ti sangatauan manipud iti gagangay a tanem (Jn 5:28, 29) ken manipud iti ipapatay a natawid ken Adan. (Ro 5:12, 18) No kasta, isu met ti ‘Apo kadagiti natay,’ pakairamanan ni Ari David, maysa kadagiti naindagaan nga inapona.​—Ara 2:34-36; Ro 14:9.

Titulo ti Panagraem. Ti kinapudno nga addaan laeng dagiti Kristiano iti “maysa nga Apo” a ni Jesu-Kristo (Efe 4:5) saanna a lapdan ti panangusarda iti “apo” kas awag iti dadduma a tattao bilang titulo ti panagraem, pammadayaw, wenno autoridad. Ni apostol Pedro dinakamatna pay ketdi ni Sara kas nasayaat a pagulidanan dagiti Kristiano nga assawa a babbai gapu iti panagtulnogna ken Abraham, “nga inawaganna iti ‘apo.’” (1Pe 3:1-6) Saan a pormalidad laeng daytoy iti biang ni Sara. Dayta ket napasnek a panangyanninaw iti kinamanagpasakupna, ta “iti unegna” nagsao maipapan kenkuana kas apona. (Ge 18:12) Iti sabali a bangir, yantangay agkakabsat amin a Kristiano, di umiso nga awaganda ti maysa kadakuada iti “Panguluen” wenno “Apo,” a matmatanda dayta a tao kas naespirituan a panguluen.​—Mt 23:8-10; kitaenyo ti ALIADO NGA APPO; JEHOVA; JESU-KRISTO.

Ti Griego a “Kyrios.” Daytoy a Griego a sao ket pangilasin a sao, a mangipamatmat iti panagikut iti pannakabalin (kyʹros) wenno autoridad, ken naaramat met kas nombre. Agparang dayta iti tunggal libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan malaksid iti Tito ken iti sursurat ni Juan. Ti termino katupagna ti Hebreo nga ʼA·dhohnʹ. Kas naparsua nga Anak ken Adipen ti Dios, mayanatup a ni Jesu-Kristo awaganna ti Amana ken Diosna (Jn 20:17) kas “Apo” (ʼAdho·naiʹ wenno Kyʹri·os), Daydiay addaan iti natantan-ok a pannakabalin ken autoridad, ti Ulona. (Mt 11:25; 1Co 11:3) Kas daydiay naitan-ok iti makannawan ni Amana, ni Jesus ket “Apo ti ap-appo” no maipapan iti isuamin malaksid ken Amana, ti Dios a Mannakabalin-amin.​—Apo 17:14; 19:15, 16; idiligyo ti 1Co 15:27, 28.

Pannakaaramatna a maisandi iti nadibinuan a nagan. Bayat ti maikadua wenno maikatlo a siglo iti Kadawyan a Panawen, ti nadibinuan a nagan, Jehova, sinuktan dagiti eskriba iti sasao a Kyʹri·os (Apo) ken The·osʹ (Dios) kadagiti kopia ti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan. Ti umasping a kaugalian ket sinurot ti dadduma pay a patarus, kas ti Latin a Vulgate, Douay Version (naibatay iti Vulgate), ken ti King James Version, kasta met ti adu nga agdama-aldaw a patarus (NE, AT, RS, NIV, TEV, NAB). Ti nadibinuan a nagan nasuktan kadagiti termino a “Dios” ken “Apo,” kaaduanna a bin-ig a dadakkel a letra iti Iloko tapno maipatuldo a nasandian ti Tetragrammaton, wenno nadibinuan a nagan.

Iti isisiasina iti daytoy a kaugalian, kinuna ti komite dagiti managipatarus ti American Standard Version ti 1901: “Dagiti Amerikano a Manangrebisar, kalpasan ti naannad a panangusig, nagtenganda ti nagkaykaysa a natibker a panamati a ti Judio nga inaanito a pammati, a nangibilang iti Nadibinuan a Nagan kas sagrado unay nga iyebkas, rebbeng a saanen a mangimpluensia iti Ingles wenno iti aniaman a sabali pay a bersion ti Daan a Tulag, no kasano nga, imbag laengen, saanna a naimpluensiaan ti adu a bersion nga inaramid dagiti agdama-aldaw a misionero. . . . Daytoy a personal a nagan [Jehova], agraman ti nakaad-adu a sagrado a nakainaiganna, naisubli itan iti di masupiat a maiparbeng a lugarna iti sagrado a teksto.”​—Pakauna ti AS, p. iv.

Ti sumagmamano a patarus nanipud idin (An, JB [Ingles ken Pranses], NC, BC [agpada nga iti Espaniol], ken dadduma pay) impatarusda ti Tetragrammaton kas “Yahweh” iti amin a pagparanganna wenno nangaramatda iti umas-asping a porma.

Iti sidong ti paulo a JEHOVA (Iti Kristiano a Griego a Kasuratan), adda met naidatag a pammaneknek a mangipakita a ti nadibinuan a nagan, Jehova, naaramat kadagiti orihinal a surat iti Kristiano a Griego a Kasuratan, manipud Mateo agingga iti Apocalipsis. Maibatay iti daytoy, ti Baro a Lubong a Patarus, a nausar iti intero daytoy a libro, insublina ti nadibinuan a nagan iti patarusna iti Kristiano a Griego a Kasuratan, nga inaramidna ti kasta iti dagup a 237 a daras. Ti dadduma pay a patarus nangaramidda kadagiti umasping a panangisubli, nangnangruna no ti Kristiano a Griego a Kasuratan ipatarusda iti Hebreo.

Iti panangilawlawagna iti suheto a “Panangisubli iti Nadibinuan a Nagan,” kuna ti Komite dagiti Managipatarus ti Baro a Lubong a Biblia: “Tapno maammuan no sadino a nasuktan ti nadibinuan a nagan babaen iti Griego a sasao a Κύριος ken Θεός, sinukimatmi no sadino a dagiti napaltiingan a Kristiano a mannurat nagadawda kadagiti bersikulo, teksto ken sasao manipud iti Hebreo a Kasuratan ket kalpasanna sinubliananmi a kitaen ti Hebreo a teksto tapno masinunuo no agparang sadiay ti nadibinuan a nagan. Iti kastoy a pamay-an naammuanmi ti persona a matuktukoy no maaramat ti Kyʹri·os ken The·osʹ.” Kas kanayonan a panangilawlawag, kinuna ti Komite: “Tapno maliklikan ti lumbes kadagiti pagbedngan ti managipatarus agturong iti tay-ak ti panangted-kayulogan, nagannadkami unay maipapan iti panangipatarus iti nadibinuan a nagan iti Kristiano a Griego a Kasuratan, a kankanayon a siaannad nga inkabilanganmi ti Hebreo a Kasuratan kas pangibatayan. Nagsapulkami iti pakaitunosan manipud kadagiti Hebreo a bersion tapno mapatalgedan ti patarusmi.” Ti kasta a pannakaitunos manipud kadagiti Hebreo a bersion adda iti amin a 237 a pagparanganna nga iti dayta ti Komite dagiti Managipatarus ti Baro a Lubong a Biblia impatarusna ti nadibinuan a nagan iti linaon ti patarusna.​—Apendise ti Rbi8, p. 1564-1566.

Ti Hebreo nga “Adhohn” ken “Adhonai.” Ti Hebreo a sao nga ʼa·dhohnʹ 334 a daras nga agparang iti Hebreo a Kasuratan. Adda kaipapananna a panagtagikua wenno kinaulo ken naaramat mainaig iti Dios ken iti tattao. Ti pangadu a porma nga ʼadho·nimʹ no dadduma ipasimudaagna ti simple a pangadu a bilang ket naipatarus ngarud nga “appo.” (Sal 136:3; Isa 26:13) Iti dadduma pay a pagparanganna, ti pangadu a porma ipasimudaagna ti kinatan-ok, wenno kinangayed, mainaig iti Dios wenno uray iti tao (Sal 8:1; Ge 39:2), ket iti kakasta a kaso aniaman a naipaabay a pronombre wenno pangiladawan a sasao addada iti pangmaymaysa a porma. (Sal 45:11; 147:5) Iti sumagmamano a pagparanganna, dua a pangadu a porma ti agassibay a naaramat tapno, babaen ti pangadu a porma ti kinatan-ok, maiduma ni Jehova kadagiti adu a sabsabali pay nga appo.​—De 10:17; Sal 136:3; idiligyo ti 1Co 8:5, 6.

Iti Kasuratan, dagiti titulo nga ʼA·dhohnʹ ken ʼAdho·nimʹ ket 25 a daras a nayaplikar ken Jehova. Iti siam a pagparanganna iti Masoretiko a teksto, ti ʼA·dhohnʹ addaan iti piho nga artikulo a ha sakbay dayta, ngarud ti titulo agaplikar laeng ken Jehova. (Ex 23:17; 34:23; Isa 1:24; 3:1; 10:16, 33; 19:4; Mik 4:13; Mal 3:1) Iti amin nga innem a teksto a sadiay tumukoy ken Jehova ti ʼA·dhohnʹ nga awanan iti piho nga artikulo, deskribirenna ni Jehova kas Apo (Makinkukua) iti daga ket ngarud nalawag no asino ti matuktukoy. (Jos 3:11, 13; Sal 97:5; 114:7; Zac 4:14; 6:5) Kadagiti sangapulo a teksto a nakaaramatan ti ʼAdho·nimʹ mainaig ken Jehova, ti mismo a konteksto pagbalinenna a nalawag ti kinasiasinona.​—De 10:17; Ne 8:10; 10:29; Sal 8:1, 9; 135:5; 136:3; 147:5; Isa 51:22; Os 12:14.

Ti ngudo nga ai a nainayon iti Hebreo a sao nga ʼa·dhohnʹ ket sabali pay a pangadu a porma ti kinatan-ok. Iti Hebreo, no ti ʼAdho·naiʹ agparang nga awanan iti kanayonan a pagnguduan a sao, naaramat dayta mainaig ken Jehova laeng ken ipatuldona nga isu ti Soberano nga Apo. Sigun iti The International Standard Bible Encyclopedia (1986, Tomo 3, p. 157), “dayta a porma itampokna ti pannakabalin ken kinasoberano ni Yahweh kas ‘Apo.’” Ti panangaramat iti dayta dagiti tattao iti panangawagda kenkuana ket mangipasimudaag iti managpasakup a panangbigbig iti dayta a naindaklan a kinapudno.​—Ge 15:2, 8; De 3:24; Jos 7:7.

Nabatad nga iti nasapa a paset ti Kadawyan a Panawen, ti nadibinuan a nagan, YHWH, ket imbilang dagiti Judio a rabbi kas sagrado unay a baliksen. Imbes ketdi, insandida ti ʼAdho·naiʹ (no dadduma ʼElo·himʹ) no sipipigsa a basaenda ti Kasuratan. Nakarkaro pay ti inaramid dagiti Soferim, wenno eskriba, ta ti nadibinuan a nagan iti naisurat a teksto sinuktanda iti ʼAdho·naiʹ iti 134 a daras (133 iti Biblia Hebraica Stuttgartensia). Manipud agarup maikalima agingga iti maikasiam a siglo iti Kadawyan a Panawentayo, dagiti Masorete kinopiada ti teksto buyogen ti kasta unay a kinaannad. Innotarda iti Masora (dagiti komentoda mainaig iti teksto) no sadino nga inaramid dagiti Soferim ti kakasta a panangbalbaliw. Gapuna naammuan dagitoy a 134 a panangbalbaliw. (Maipaay iti listaan, kitaenyo ti apendise ti Rbi8, p. 1562.) No maikabilangan daytoy, adda nabatbati pay a 306 a paset a sadiay ti ʼAdho·naiʹ sigud a nagparang iti teksto.

Ti titulo nga ʼAdho·naiʹ kaaduanna nga inaramat dagiti mammadto, ken ad-adda pay a masansan nga inaramat ni Ezequiel ngem ti asinoman a sabali pay. Gistay iti tunggal gundaway, itiponna dayta iti nadibinuan a nagan tapno mabukel ti ʼAdho·naiʹ Yehwihʹ, “Soberano nga Apo Jehova.” Ti sabali pay a kombinasion a titulo, nga agparang iti 16 a daras, isu ti ʼAdho·naiʹ Yehwihʹ tseva·ʼohthʹ, “Soberano nga Apo, Jehova ti buybuyot,” ket masarakan iti Isaias ken Jeremias ti amin a panagparangna, malaksid laeng iti dua. (Sal 69:6; Am 9:5) Ti titulo naaramat a pangipalgak ken Jehova kas daydiay addaan iti pannakabalin ken determinasion saan laeng a tapno ibalesanna ti mairurrurumen nga ilina no di ket tapno dusaenna met ida gapu iti saanda a panagmatalek.