ნაზი, მაგრამ გაბედული მოგზაური

„გამოიღვიძეთ!“-ის კორესპონდენტისგან კანადაში

მხატვრები ტილოებს, ხოლო პოეტები ლექსებს უძღვნიან. მათი მრავალი სახეობა არსებობს ტროპიკულ, წვიმიან ტყეებში. ტყეები, მინდვრები და ველები მათი სამფლობელოა. ზოგი მთის მწვერვალების მკაცრ სიცივეებს უძლებს; ზოგი — უდაბნოს სიმხურვალეს. მათ მწერებს შორის ულამაზესად აღიარებენ.

თქვენთვის ნამდვილად არ იქნება უცხო ეს მშვენიერი, გრაციოზული ქმნილება — პეპელა. პეპლებს შორის ერთმა სახეობამ მსოფლიო აღიარება მოიპოვა განსაცვიფრებლად დახელოვნებული მოგზაურობით. ეს ნაზი, მაგრამ გაბედული მოგზაური არის პეპელა მონარქი. მოდი უფრო ახლოს გავეცნოთ შემოქმედების ამ სამკაულსა და მის დაუჯერებელ მოგზაურობებს.

შემოქმედების ნაზი სამკაული

წარმოიდგინე, რომ თბილ, მზიან დღეს გახვედი მინდორზე. იქ კი მიაჩერდი ამ მშვენიერ, მოფარფატე საოცრებას, რომელიც ველურ ყვავილებს შორის უსასრულოდ დაეძებს საკვებსა და სასმელს. დგახარ უძრავად ხელგაწვდილი. ერთ-ერთი გიახლოვდება ფარფატით. ნახე, მალე დაგაფრინდება კიდეც! რა მსუბუქად მოკალათდა შენს ხელზე.

ახლა შეგიძლია გულდასმით დაათვალიერო. ხედავ, რომ აქვს ორი ნაზი, ღია ნარინჯისფერი, ძლიერი ფრთა, ზურგზე შავი ფერით არის მოხატული, საკმაოდ რთული ორნამენტებით. გადმოცემით ვიცით, რომ მას მონარქი ინგლისიდან ამერიკაში გადასახლებულებმა შეარქვეს, რომლებმაც ის თავიანთ მონარქს, უილიამ ორანელს დაუკავშირეს. ფაქტია, ეს პეპელა ნამდვილად არის „მონარქი“. მაგრამ ამ ნაზ, მშვენიერ ქმნილებას, რომელიც მხოლოდ 0,5 გრამია, ხოლო ფრთების სიგრძე 8–10 სანტიმეტრი, შეუძლია დიდ მანძილზე რთულ მოგზაურობას გაუძლოს.

შთამბეჭდავი გადაფრენა

მართალია, ზამთრის დადგომისას ზოგი პეპელა შორეულ ქვეყნებში მიფრინავს, მაგრამ მხოლოდ მონარქი მიფრინავს საოცარი სიზუსტითა და მრავალრიცხოვანი გუნდით ძალიან, ძალიან შორეულ ქვეყანაში. მონარქის მიგრაცია ნამდვილად პეპლის ფენომენია. განვიხილოთ ამ გაბედული მოგზაურის ზოგიერთი შთამბეჭდავი ხერხი.

შემოდგომობით მათი გადაფრენის მანძილი კანადიდან გამოსაზამთრებელი ადგილებისკენ, კალიფორნიისა თუ მექსიკისკენ, 3 200 კილომეტრს აღემატება. ისინი კვეთენ დიდ ტბებს, მდინარეებს, მდელოებსა და მთებს. მილიონობით მათგანი მშვიდობიანად აღწევს მიზანს სიერა-მადრე-დე-ჩიაპასის ქედზე (ცენტრალური მექსიკა).

ასეთი ფრენა უფრო განსაცვიფრებელია, როდესაც გაიგებ, რომ პატარა პეპლებს ადრე არასოდეს უმოგზაურიათ და არც ეს გამოსაზამთრებელი ადგილები უნახავთ. მაგრამ ისინი შეუცდომლად გრძნობენ ფრენის მიმართულებას და ხვდებიან, თუ როდის მიაღწიეს გამოსაზამთრებელ ადგილებს. საიდან აქვთ მათ ამის უნარი?

„კანადიენ გეოგრაფიკ“ აღნიშნავს: „ნათელია, რომ არსებობს რთული გენეტიკური პროგრამა ამ ნაზი ქმნილებების პაწია ტვინში, შესაძლოა, ეს არის რაღაც პროცესი, როდესაც ფუტკრების მსგავსად კითხულობენ მზის სხივების ან დედამიწის მაგნიტური ველის თვალსაზრისს, რითაც ფრინველებიც ხელმძღვანელობენ. ტემპერატურისა და ტენიანობის განსაზღვრის უნარი, შესაძლოა, ეხმარება მათ დაადგინონ მოგზაურობის დასასრული. მაგრამ მეცნიერებისთვის ამოუცნობია პასუხი“. ბიბლიის იგავებში მოხსენიებული ქმნილებების მსგავსად, ესენიც „ბრძენთა ბრძენნი [‘ინსტინქტურად ბრძენნი’, აქ] არიან“ (იგავნი 30:24).

მონარქები ფრენის დიდოსტატებიც არიან. ისინი საათში დაახლოებით 11 კილომეტრს ფრენენ, სიმაღლისკენ ერთ საათში 18 კილომეტრი სიჩქარით მიიწევენ და თუ ოდესმე ვინმეს უცდია თუნდაც ერთი მათგანის დაჭერა იცის, რომ — ისარივით სწრაფი ხდებიან და მიფრინავენ დაახლოებით 35 კილომეტრი საათის სიჩქარით. ისინი საუკეთესოდ იყენებენ ქარს, თვით დასავლეთისკენ მქროლავი ქარის წინააღმდეგ ფრენენ, რომ სამხრეთ-დასავლეთით მივიდნენ დანიშნულების ადგილზე. იყენებენ რთულ საფრენ სტრატეგიებს, ქარის განსხვავებული სიჩქარეებისა და მიმართულების დროს. ეს ძალიან გვაგონებს პლანერისტსა და შევარდენს, რადგან ფრენისას თბილი ჰაერის (თბილი ჰაერის მასების) მიხედვით იკვლევენ გზას. ერთ-ერთი წყაროს თანახმად, მონარქები ყოველდღიურად ჩვეულებრივ 200 კილომეტრს ფრენენ. ისინი მხოლოდ დღის სინათლეზე ფრენენ. ღამით კი, ხშირად ყოველწლიურად ერთსა და იმავე ადგილზე, ისვენებენ.

ტორონტოს უნივერსიტეტის მეცნიერ-მუშაკმა დავიდ გიბომ გამოიკვლია, რომ მონარქი მარტო დროგამოშვებით კი არ დაფრინავს მაღლა და არ ჰგავს პლანერს. ის ამბობს: „პეპლები ქარს რომ იყენებენ უფრო ჭკვიანურად მოქმედებენ, ვიდრე გარეული იხვები“. ფრთების მოძრაობის, სიმაღლისკენ ფრენისა და ჭამის წესები ხელს უწყობს მონარქებს, რომ მექსიკაში ცხიმის საკმაო მარაგით ჩაფრინდნენ, მთელი ზამთარი დაჰყონ იქ და გაზაფხულზე ისევ უკან დაბრუნდნენ. პროფესორმა გიბომ ასევე აღნიშნა: „ისინი გეგმავენ, თუ როგორ შეასრულონ ხანგრძლივი მოგზაურობა და ძლიერებმა და ჯანმრთელებმა როგორ მიაღწიონ დანიშნულების ადგილს“.

მასიური მიგრაცია

დიდი ხანია ცნობილია, რომ მონარქები დასავლეთის კლდოვანი მთებიდან მიფრინავენ სამხრეთით და ზამთარს კალიფორნიაში ატარებენ. მათი გუნდების დანახვა შეიძლება კალიფორნიის სამხრეთ სანაპიროებზე ფიჭვისა და ევკალიპტის ხეებზე. მაგრამ მონარქის გუნდური მოგზაურობის მიზანი აღმოსავლეთ კანადაში კარგა ხანს საიდუმლოებით იყო მოცული.

საიდუმლოს ფარდა აეხადა 1976 წელს. მათი გამოზამთრების ადგილი საბოლოოდ აღმოაჩინეს — სირა-მადრე-დე-ჩაპასის ქედის მაღლობების ტყეები (მექსიკა). მილიონობით პეპელა მჭიდროდ თავსდება ტოტებსა და ხეების ტანზე, რუხ-მწვანე ნაძვებზე. ეს შთამბეჭდავი სანახაობა მრავალ მნახველს ხიბლავს.

მონარქების სანახავად ერთი საუკეთესო ადგილი კანადაში არის ფოინტ პილის (ონტარიო) ეროვნულ პარკში, სადაც სამხრეთისკენ გამგზავრების წინ იყრიან თავს. ზაფხულის მიწურულს იკრიბებიან კანადის სამხრეთით, ტბა ერის ჩრდილოეთ სანაპიროზე და ხელსაყრელ ქარსა და ტემპერატურას ელოდებიან, რომ გამოსაზამთრებლად სამხრეთით, მექსიკაში, გადაფრინდნენ.

მიზანი

ეროვნული პარკიდან ისინი უკან იტოვებენ ტბა ერის, რომ კუნძულიდან კუნძულზე ფრენით დაიწყონ ხანგრძლივი მოგზაურობა შეერთებული შტატების კონტინენტის გადაკვეთაზე. გზადაგზა მათ უერთდებიან მონარქების სხვა ჯგუფებიც. მეხიკოს ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე მთებზე მილიონობით ჯგუფი ატარებს ზამთარს.

მეორე გადაფრენა ხდება ფლორიდის გავლითა და კარიბის გადაკვეთით და მთავრდება, როგორც ვარაუდობენ, იუკატან პენინსულაში ან გვატემალაში, მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ არის საბოლოოდ აღმოჩენილი. მექსიკასა თუ სხვა თავშესაფარ ქვეყნებში მონარქები მთაზე შეფენილ ტყეებს აფარებენ პატარ-პატარა ჯგუფებად თავს.

შესაძლოა ისიც კი იფიქრო, რომ ისინი თბილ, მზიან მინდვრებზე შვებულებაში მიდიან, რომ ზამთრობით იცხოვრონ. მაგრამ ეს ასე არაა. მექსიკის ტრანსვულკანური ზონა, სადაც ისინი მიდიან, ცივია. კლიმატი, რასაც მთის მწვერვალები განაპირობებენ, სწორედ მათი გამოზამთრებისთვისაა ხელსაყრელი. იქ საკმაოდ ცივა იმისთვის, რომ თითქმის სავსებით უმოძრაოდ იყვნენ — ამგვარად ისინი რვა-ათი თვით იხანგრძლივებენ სიცოცხლეს და ეს მექსიკაში გადაფრენით ხდება მათთვის შესაძლებელი, იქ იზამთრებენ და შემდეგ უკან ბრუნდებიან. მათ ასეთ მოგზაურობას შეიძლება შვებულებაში წასვლაც კი უწოდო.

გაზაფხულის მოსვლასთან ერთად მონარქებსაც გამოცოცხლება ეტყობათ. იზრდება დღე და პეპლებიც მზის სხივებზე დაფარფატებენ, ქორწინდებიან და ჩრდილოეთისკენ მიფრინავენ. როგორც ფიქრობენ, ზოგი აღწევს სამშობლოს, მაგრამ ძირითადად მათი შთამომავლობა აღწევს საზაფხულო ადგილებს, კანადასა და შეერთებული შტატების ჩრდილოეთ ნაწილს. ოთხი ან სამი ფაზის — კვერცხის, მატლის, ჭუპრისა და პეპლის — შემდეგ საბოლოოდ აღწევენ საზაფხულო სახლს. მდედრი, რომელსაც ასზე მეტი განაყოფიერებული კვერცხი აქვს, დაფარფატებს მინდვრის ყვავილებს შორის და სათითაოდ დებს კვერცხებს ნორჩი, ნაზი, წვნიანი ფოთლების დაბლითა მხარეს. ამგვარად იწყება ციკლი და მონარქების საზაფხულო მოგზაურობა სამშობლოსკენ გრძელდება.

მონარქი მშვენიერი ქმნილებაა. რა სასიამოვნო უპირატესობაა ადამიანებისთვის, რომ დააკვირდნენ და შეისწავლონ მისი ცხოვრება. არ არის გასაკვირი, რომ დიდი ხნის მანძილზე საიდუმლოებით მოცული მონარქის გამოსაზამთრებელ ადგილს როგორც მექსიკაში, ასევე კალიფორნიაში, ადამიანთა მოღვაწეობით საშიშროება ემუქრება. სავარაუდოა, რომ ამ ნაზ, მშვენიერ ქმნილებებს ემუქრება გადაშენების საფრთხე. საქებარია, რომ დიდი ძალისხმევა მოხმარდა ამისგან მათ დაცვას. რა დიდებული იქნება, როდესაც შემოქმედის მიერ აღთქმულ სამოთხეში დედამიწაზე, რომელიც ასე ახლოსაა, ამ ნაზი, მაგრამ მამაცი მოგზაურებისთვის უსაფრთხო ადგილი მარადიულად იარსებებს!

[საავტორო უფლება 16 გვერდზე]

Butterfly: Parks Canada/J. N. Flynn

[საავტორო უფლებები 19 გვერდზე]

Page 18 top and bottom: Parks Canada/J. N. Flynn; middle: Parks Canada/D. A. Wilkes; page 19 top: Parks Canada/J. N. Flynn; middle and bottom: Parks Canada/J. R. Graham