რატომ არის ბალახი მწვანე დაწვრილებით გამოვიკვლიოთ ფოტოსინთეზი

„რატომ არის ბალახი მწვანე?“ შეიძლება ბავშვივით იკითხო შენ. კმაყოფილი დარჩი თუ არა ამ კითხვაზე გაცემული პასუხით? მსგავს ბავშვურ შეკითხვებში შეიძლება ღრმა აზრი იყოს ჩადებული. ამან შეიძლება აღგვძრას, უფრო ზუსტად გამოვიკვლიოთ ყოველდღიური მოვლენები, რომლებსაც ჩვეულებრივად მივიჩნევთ, და ჩვენს წინაშე ისეთი სასწაულებრივი საიდუმლოებები გადაიშლება, რომლის იქ არსებობასაც ვერასდროს წარმოვიდგენდით.

იმის გასაგებად, თუ რატომ არის ბალახი მწვანე, წარმოიდგინე ისეთი რამ, რომელსაც ბალახთან თითქოს არავითარი კავშირი არა აქვს. ეცადე წარმოიდგინო სრულყოფილი ფაბრიკა. სრულყოფილი ფაბრიკა უხმაუროდ იმუშავებდა და საკმაოდ მიმზიდველიც იქნებოდა; ასე არ არის? გაბინძურების ნაცვლად, სრულყოფილ ფაბრიკას თავისი ეფექტური მოქმედებით გარემო პირობებზე გამაუმჯობესებელი გავლენა ექნებოდა. რა თქმა უნდა, ის ყველასთვის სასარგებლო პროდუქტს გამოიმუშავებდა — მართლაც არსებითად მნიშვნელოვანს. ასეთი ფაბრიკა მზის ენერგიაზე იმუშავებდა, როგორ ფიქრობ, ხომ ასეა? ასეთ შემთხვევაში მას არ დასჭირდებოდა ელექტროქსელში ჩართვა ან ქვანახშირის, ან ნავთობისგან მიღებული ენერგიის გამოყენება.

ეჭვგარეშეა, მზის ენერგიაზე მომუშავე სრულყოფილი ფაბრიკა გამოიყენებდა მზის პანელებს, რომლებიც ბევრად აღმატებული იქნებოდა, ვიდრე ადამიანების მიერ შემუშავებული თანამედროვე ტექნოლოგია. ისინი უფრო მაღალეფექტური, იაფი და ეკოლოგიურად სუფთა იქნებოდა როგორც წარმოების, ისე გამოყენების მხრივ. მიუხედავად იმისა, რომ ის გამოიყენებდა ყველაზე მოწინავე ტექნოლოგიას, რის წარმოდგენაც კი შეგვიძლია, სრულყოფილი ფაბრიკა ამას გააკეთებდა შეუმჩნევლად, მოულოდნელი ავარიების, მწყობრიდან გამოსვლების ან უსასრულო შეკეთებების გარეშე, ურომლისოდაც წარმოუდგენელია თანამედროვე მოწინავე ტექნოლოგიით აღჭურვილი ფაბრიკები. ჩვენს წარმოდგენაში სრულყოფილი ფაბრიკა მთლიანად ისე იქნებოდა ავტომატიზირებული, რომ მის მართვას ადამიანის მეთვალყურეობა არ დასჭირდებოდა. ის მართლაც თვითაღმდგენი, თვითდამცველი და თავისი დუბლიკატის თვითშემქმნელიც კი იქნებოდა.

არის თუ არა სრულყოფილი ფაბრიკა მხოლოდ სამეცნიერო ფანტასტიკა? მხოლოდ მიუწვდომელი ფანტასტიური ოცნება? რასაკვირველია არა, სრულყოფილი ფაბრიკა იმდენად რეალურია, რამდენადაც შენს ფეხქვეშ არსებული ბალახი. ფაქტიურად, ის არის შენს ფეხქვეშ არსებული ბალახი, შენს ოფისში მზარდი გვიმრა და შენს ფანჯრებს მიღმა აშრიალებული ხეები. როგორც ხედავ, ნებისმიერი მწვანე მცენარე სრულყოფილი ფაბრიკაა! მზის სხივის ენერგიის დახმარებით მწვანე მცენარეები ნახშირორჟანგის, წყლისა და მინერალური ნივთიერებისგან წარმოქმნიან საკვებს, რომელსაც უშუალოდ ან რაღაც გადამცემი ჯაჭვის მეშვეობით დედამიწაზე არსებული ნებისმიერი ცოცხალი არსება იყენებს. ამ პროცესის მიმდინარეობისას ხდება ატმოსფეროში არსებული ნახშირორჟანგის შთანთქმა და თავისუფალი ჟანგბადის გამოყოფა.

მთლიანად დედამიწის მწვანე საფარი ყოველწლიურად წარმოქმნის დაახლოებით 150 მილიარდიდან 400 მილიარდ ტონამდე შაქრებს, რაც ბევრად აღემატება მთელი კაცობრიობის მიერ წარმოებული რკინის, ფოლადის, აგრეთვე ავტომანქანისა და საავიაციო ქარხნების პროდუქციის საერთო რაოდენობას. მზის ენერგიის გამოყენებით ისინი შლიან წყლის მოლეკულას და წყალბადის ამ ატომებს ჰაერიდან შთანთქმულ ნახშირორჟანგის მოლეკულებს უერთებენ, რასაც მოჰყვება ნახშირორჟანგის ნახშირწყლად, ანუ შაქრად, გარდაქმნა. ამ საოცარ პროცესს ფოტოსინთეზი ეწოდება. მცენარეებს შეუძლიათ თავიანთი შაქრის ახალი მოლეკულები ენერგიის წყაროდ გამოიყენონ ან გააერთიანონ სახამებელში და საკვები მარაგის სახით შეინახონ, ან გარდაქმნან ცელულოზად, მაგარ, ბოჭკოვან მასალად, რომლისგანაც შედგება მცენარეული ბოჭკო. წარმოიდგინე! ზრდისას ის უზარმაზარ სექვოიას ხედ იქცა, რომელიც შენს ზემოთ 90 მეტრი სიმაღლითაა ამართული და რომელიც უმეტესწილად გამჭვირვალე ჰაერისგანაა წარმოქმნილი; მისი ზრდის პროცესში მილიონობით მიკროსკოპულ „საამწყობო კონვეიერზე“, რომლებსაც ქლოროპლასტები ეწოდება, ერთიმეორეზე მიყოლებით ხდებოდა თითო მოლეკულა ნახშირორჟანგისა და თითო მოლეკულა წყლის გადამუშავება. მაგრამ როგორ?

გამოვიკვლიოთ ფოტოსინთეზის მექანიზმი

სექვოიას ხის გამჭვირვალე აირისგან წარმოქმნა (პლუს წყალი და რამდენიმე მინერალური ნივთიერება) ნამდვილად სასწაულებრივია, მაგრამ არა ჯადოსნური. ეს გონივრული დაგეგმვისა და ბევრად უფრო დახვეწილი ტექნოლოგიის შედეგია, ვიდრე ადამიანების შექმნილი ნებისმიერი ტექნოლოგია. მეცნიერები ნელ-ნელა ხდიან სახურავს ფოტოსინთეზის ამ შავ ყუთს და გაკვირვებით ადევნებენ თვალ-ყურს იმ ზედახვეწილ ბიო-ქიმიურ პროცესებს, რომლებიც იქ ხდება. მოდი მათთან ერთად გამოვიკვლიოთ ამ მექანიზმის დეტალები, რომელიც დედამიწის თითქმის ყველა ცოცხალ არსებას სასიცოცხლო პირობებს უქმნის. შესაძლოა პასუხის მიღება დავიწყოთ ჩვენი კითხვიდან: „რატომ არის ბალახი მწვანე?“

ავიღოთ ჩვენი საიმედო მიკროსკოპი და მოდი გამოვიკვლიოთ ტიპიური ფოთოლი. შეუიარაღებელი თვალით მთელი ფოთოლი მწვანე ჩანს, მაგრამ ეს ილუზიაა. მცენარის თითოეული უჯრედის მიკროსკოპქვეშ დათვალიერებისას ვხედავთ, რომ ეს ასე სულაც არ არის. ნაცვლად ამისა, აქ ვხედავთ უმეტესწილად გამჭვირვალე უჯრედებს, რომელთაგან თითოეული დაახლოებით 50-დან 100-მდე პაწაწინა მწვანე წერტილს შეიცავს. ეს წერტილები ქლოროპლასტებია, სადაც სინათლისადმი მგრძნობიარე მწვანე ქლოროფილს ვპოულობთ და, სადაც ფოტოსინთეზი ხდება. რა ხდება ქლოროპლასტებში?

ქლოროპლასტი პატარა ჩანთას ჰგავს, რომელიც შედგება უფრო პატარა გაბრტყელებული ჩანთისმაგვარი წარმონაქმნებისგან, რომლებსაც თილაკოიდები ეწოდება. ბოლოს და ბოლოს, მივაგენით ბალახის მწვანე ადგილს. ქლოროფილის მწვანე მოლეკულები თილაკოიდების ზედაპირზეა ჩაშენებული, ისინი ჩაშენებულია არა ბრმად, არამედ დიდი გულმოდგინებით და ქმნიან მოწესრიგებულ ჯგუფებს, რომლებსაც ფოტოსისტემები ეწოდება. უმეტეს მწვანე მცენარეებში არსებობს ორი ტიპის ფოტოსისტემები, რომლებიც ცნობილია როგორც Iფს (I ფოტოსისტემა) და IIფს (II ფოტოსისტემა). ფოტოსისტემების მოქმედება ფაბრიკაში მომუშავე პროდუქციის მწარმოებელი სპეციალიზებული ბრიგადის მოქმედების მსგავსია, სადაც ფოტოსინთეზის სპეციფიკური სერიის საფეხურებზე თითოეული მათგანი გარკვეულ როლს ასრულებს.

„ნარჩენები“, რომლებიც ნაგავი არ არის

როგორც კი მზის სხივი თილაკოიდის ზედაპირს დაეცემა IIფს-ის ის ადგილები, სადაც ქლოროფილის მოლეკულებია და, რომელსაც სინათლის შთანმთქმელი კომპლექსი ეწოდება, უკვე ელოდება მას დასაჭერად. ეს მოლეკულები განსაკუთრებით დაინტერესებული არიან სპეციფიკური ტალღის სიგრძის მქონე წითელი სხივების შთანთქმით. თილაკოიდების სხვა ადგილები, Iფს არეები, უსაფრდებიან სინათლის უფრო გრძელტალღიან სხივებს. ამასობაში ორივე ქლოროფილი და რამდენიმე სხვა მოლეკულაც, როგორიცაა კაროტინოიდები, შთანთქავენ ლურჯ და იისფერ სხივებს.

მაშ, რატომ არის ბალახი მწვანე? მცენარეებზე დაცემული ყველა სხვადასხვა სიგრძის მქონე ტალღებიდან, მხოლოდ მწვანე სხივებს არ შთანთქავენ ისინი, ამიტომ მწვანე სხივები უბრალოდ მათგან აირეკლება და ჩვენს მომლოდინე თვალებსა და კამერებს ხვდება. დაუფიქრდი ამას! გაზაფხულის ნაზი სიმწვანე, ისევე როგორც ზაფხულის მუქი ზურმუხტისფერი სიმწვანე, იმ სიგრძის ტალღებიდან მომდინარეობს, რომლებსაც მცენარეები არ იყენებენ, მაგრამ ამით ჩვენ, ადამიანები, ვტკბებით. ადამიანების მიერ შექმნილი ფაბრიკების გარემოს გამაბინძურებელი ნაგვისგან განსხვავებით ეს სინათლის „ნარჩენები“, — თუ დავაცქერდებით მშვენიერ მდელოს ან ტყეს, რომელიც ჩვენს სულზე გამომაცოცხლებლად მოქმედებს და მწვანე საფარის სასიამოვნო ფერს, — ნამდვილად არ არის ნაგავი.

დავუბრუნდეთ ისეთ ქლოროპლასტს, IIფს არეს, სადაც მზის სხივების წითელი სპექტრის ენერგია ქლოროფილის მოლეკულის ელექტრონებით შთაინთქმება იმ დონემდე, სანამ ელექტრონი საბოლოოდ იმდენად არ აღიგზნება, რომ ის მთლიანად არ გადახტება თილაკოიდის მემბრანაში არსებულ მომიჯნავე გადამტან მოლეკულაზე. მოცეკვავის მსგავსად, რომელიც ერთი პარტნიორიდან მეორეზე გადადის, ელექტრონი ერთი გადამტანი მოლეკულიდან მეორეზე გადადის და თანდათანობით კარგავს ენერგიას. როცა მისი ენერგია საკმაოდ დაბალი ხდება, მას თავისუფლად შეუძლია სხვა ფოტოსისტემის (Iფს) ელექტრონის ადგილი დაიკავოს (იხილე სქემა 1).

ამასობაში IIფს ელექტრონის დაკარგვის გამო დადებითად დამუხტული ხდება და მზად არის დაკარგული ელექტრონის ადგილზე სხვა ელექტრონის მისაღებად. იმ მამაკაცის მსგავსად, რომელმაც ეს-ესაა აღმოაჩინა, რომ გაძარცვეს, IIფს არე, რომელიც ჟანგბადწარმომქმნელ კომპლექსადაა ცნობილი, აფთრდება. სად უნდა იპოვოს ელექტრონი? აჰა! მეზობლად საცოდავი წყლის მოლეკულა დახეტიალობს. მას არასასიამოვნო სიურპრიზი ელოდება.

წყლის მოლეკულის გახლეჩა

წყლის მოლეკულა შედარებით დიდი ჟანგბადისა და ორი პატარა წყალბადის ატომისგან შედგება. IIფს-ის ჟანგბადწარმომქმნელი კომპლექსი მანგანუმის ოთხ იონს შეიცავს, რომლებიც წყლის შემადგენლობაში შემავალ წყალბადის ატომებს ელექტრონებს ართმევს. შედეგად წყლის მოლეკულა ორ დადებითად დამუხტულ იონად (პროტონად), ჟანგაბდის ატომად და ორ თავისუფალ ელექტრონად იშლება. ვინაიდან წყლის მოლეკულა გაიხლიჩა, გათავისუფლებული ჟანგბადის ატომები წყვილდებიან და ჟანგბადის მოლეკულებს წარმოქმნიან; ამ თავისუფალ ჟანგბადს მცენარე ჰაერში გამოყოფს, რათა ჩვენ გამოვიყენოთ ის. წყალბადის იონები თილაკოიდის „ჩანთის“ შიგნით გროვდება, საიდანაც მცენარეს შეუძლია მისი გამოყენება, ხოლო ელექტრონების საშუალებით ივსება IIფს-ის კომპლექსის დანაკლისი, რომელიც ახლა მზად არის ერთი წამის განმავლობაში მრავალჯერ გაიმეოროს ეს ციკლი (იხილე სქემა 2).

თილაკოიდის ჩანთის შიგნით დაგროვილი წყალბადის იონები გამოსასვლელი გზების ძებნას იწყებენ. ყოველი წყლის მოლეკულის გახლეჩისას ემატება არა მარტო წყალბადის ორი იონი, არამედ ის წყალბადის იონებიც, რომლებიც IIფს-დან Iფს-ზე გადასვლისას IIფს-ის ელექტრონებს შეიტყუებენ თილაკოიდის ჩანთაში. მალე წყალბადის იონები მშიერი ფუტკრებით გაჭედილ სკასავით იწყებენ ზუზუნს. როგორ გამოვიდნენ გარეთ?

ეტყობა ფოტოსინთეზის დიდებულმა კონსტრუქტორმა გარეთ გასასვლელად მხოლოდ ერთი კარი გააკეთა, ეს კარი არის სპეციალური ფერმენტი, რომლის საშუალებითაც ხდება უჯრედის ძალზე მნიშვნელოვანი, ენერგიით მომმარაგებელი მოლეკულის, ატფ-ის (ადენოზინტრიფოსფორმჟავა), სინთეზი. როცა წყალბადის იონები მთელი ძალებით მიემართებიან გასასვლელი კარისკენ, რომელშიც მოძრაობა მხოლოდ ერთმხრივია, ისინი თავიანთი მუხტის ენერგიას ატფ-ის მიერ დახარჯული მუხტის ენერგიის აღსადგენად გადასცემენ (იხილე სქემა 3). ატფ-ის მოლეკულები უჯრედის პატარა ბატარეების როლს ასრულებენ. ისინი აწვდიან ენერგიის მცირე პორციებს, პირდაპირ იქვე, უჯრედში მიმდინარე ნებისმიერი რეაქციის ენერგიით უზრუნველსაყოფად. მოგვიანებით ატფ-ის ეს მოლეკულები ფოტოსინთეზის შაქრის წარმოქმნის ჯაჭვში საჭირო გახდება.

ატფ-ის მოლეკულების გარდა შაქრის სინთეზისთვის აუცილებელია კიდევ ერთი პატარა მოლეკულა. მას ნადფ-ი (ნიკოტინამიდადენინდინუკლეოტიდფოსფატის შემოკლებული ფორმა) ეწოდება. ნადფ-ის მოლეკულები პატარა სატვირთო მანქანების მსგავსია, სადაც თითოეულს წყალბადის ატომი მომლოდინე ფერმენტთან მიაქვს, რომელსაც ის შაქრის მოლეკულის ასაგებად იყენებს. ნადფ-ის სინთეზი Iფს კომპლექსის საქმეა. მაშინ როცა ერთი ფოტოსისტემა (IIფს) დაკავებულია წყლის მოლეკულების გახლეჩითა და ამის შედეგად მიღებული მასალის ატფ-ს სინთეზისთვის გამოყენებით, მეორე ფოტოსისტემა (Iფს) შთანთქავს სინათლეს და აძევებს ელექტრონებს, რომელიც ბოლოს ნადფ-ის სინთეზს ხმარდება. როგორც ატფ-ის, ისე ნადფ-ის მოლეკულები ინახება თილაკოიდის გარეთა ზედაპირზე, რათა მომავალში შაქრის სინთეზის ჯაჭვში იქნეს გამოყენებული.

ღამის ცვლა

ყოველწლიურად ფოტოსინთეზის საშუალებით შაქრის მილიარდობით ტონის სინთეზი ხდება, მაგრამ სინათლის ენერგიის ხარჯზე მიმდინარე ფოტოსინთეზის საშუალებით, ფაქტიურად, არც ერთი შაქარი არ წარმოიქმნება. ყველაფერი, რასაც ისინი აკეთებენ, არის ატფ-სა („ბატარეების“) და ნადფ-ის („სატვირთო ავტომობილების“) სინთეზი. ამ მომენტიდან, სტრომის ანუ თილაკოიდის გარეთა ზედაპირზე მდებარე ფერმენტები ატფ-სა და ნადფ-ს შაქრის სინთეზისთვის იყენებს. ფაქტიურად, მცენარე შაქარს აბსოლუტურ სიბნელეში ქმნის! ქლოროპლასტი შეგიძლია შეადარო ფაბრიკას, სადაც ორი ბრიგადა (Iფს და IIფს) თილაკოიდის შიგნით ქმნის ბატარეებსა და სატვირთო მანქანებს (ატფ-სა და ნადფ-ს), რათა ის გამოიყენოს მესამე ბრიგადამ (სპეციფიკური ფერმენტი), რომელიც გარეთ, სტრომაზე, მდებარეობს (იხილე სქემა 4). ეს მესამე ბრიგადა სტრომაზე არსებული ფერმენტების გამოყენებით ქიმიური რეაქციების ზუსტი თანმიმდევრობით ახდენს ნახშირორჟანგის მოლეკულაზე წყალბადის ატომების მიერთებით შაქრის სინთეზს. მთელ ამ ბრიგადებს დღისით შეუძლიათ მუშაობა, ხოლო შაქრის მწარმოებელი ბრიგადა კი ღამის ცვლაშიც მუშაობს, სულ მცირე, იმ დრომდე მაინც, სანამ დღის ცვლის მიერ დამზადებულ ატფ-სა და ნადფ-ს არ გამოიყენებს.

შეიძლება სტრომაზე იფიქრო, როგორც უჯრედში არსებულ სამაჭანკლო ბიუროზე, რომელიც სავსეა ატომებითა და მოლეკულებით, რომელთათვისაც საჭიროა ერთმანეთზე „დაქორწინება“, მაგრამ ისინი თვითონ, დახმარების გარეშე, ამას ვერასდროს გააკეთებენ. ზოგი ფერმენტი მეტისმეტად აქტიური მაჭანკლის მსგავსიაa. ეს არის სპეციფიური ფორმის მქონე ცილოვანი მოლეკულები და ასეთი ფორმა მათ საშუალებას აძლევს ხელი ჩაავლონ სწორედ იმ მოლეკულებს ან ატომებს, რომლებიც კონკრეტული რეაქციისთვისაა საჭირო. მაგრამ ისინი მხოლოდ დასაქორწინებელი მოლეკულების შერჩევით როდი კმაყოფილდებიან. ფერმენტები მანამ არ დაკმაყოფილდებიან, სანამ ქორწილი არ შედგება; ასე რომ, ისინი ხელს ავლებენ მომავალ წყვილს და ეს მოდუნებული წყვილი ერთმანეთთან უშუალო კონტაქტში შეჰყავთ, რის შემდეგაც ბიოქიმიური ქორწინებით აიძულებენ, ცოლ-ქმარი გახდნენ. საქორწინო ცერემონიალის შემდეგ ფერმენტები ათავისუფლებენ ახალწარმოქმნილ მოლეკულებს, თავიდან იწყებენ პროცესს და ასე მეორდება კვლავ და კვლავ. სტრომაზე ფერმენტები ნაწილობრივ სინთეზირებულ შაქრის მოლეკულებს საოცარი სისწრაფით გადასცემენ ერთმანეთს, თანდათანობით გარდაქმნიან მას, აფტ-ს საშუალებით ენერგიას აძლევენ, ამატებენ ნახშირორჟანგს, მიაბამენ წყალბადს და საბოლოოდ სამნახშირბადიანი შაქრის სახით შემდგომი გარდაქმნის მიზნით აგზავნიან უჯრედის სხვა ნაწილებში, სადაც ისინი გლუკოზად ან მრავალ სხვადახვა ნახშირწყლად გადაიქცევიან (იხილე სქემა 5).

რატომ არის ბალახი მწვანე?

ფოტოსინთეზი მხოლოდ ძირითად ქიმიურ რეაქციებზე ბევრად უფრო მეტის მომცველია. ის საოცრად რთული და ნატიფი ბიო-ქიმიური სიმფონიაა. ერთ-ერთ წიგნში (Life processes of Plants) ის ასეა აღწერილი: „ფოტოსინთეზი საუცხოო, მზის ფოტონების ენერგიის დაჭერის უაღრესად მოწესრიგებული პროცესია. მცენარის რთული აგებულება, ასევე საოცრად ფაქიზი ბიო-ქიმიური და გენეტიკური კონტროლი, რომელიც ფოტოსინთეზის პროცესს არეგულირებს, შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც ფოტონის დაჭერისა და მისი ენერგიის ქიმიურ ენერგიად გარდაქმნის ძირითადი ნატიფი პროცესი.“

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იმის გასაგებად, თუ რატომ არის ბალახი მწვანე, ყურადღებით შევხედოთ იმ კონსტრუქციასა და ტექნოლოგიას, რომელიც ბევრად აღემატება ადამიანის მიერ მოგონილ ნებისმიერ კონსტრუქციას — თვითმარეგულირებელ, თვითდამცველ, სუბმიკროსკოპულ „მანქანას“, რომელიც წამის განმავლობაში სინათლის სხივის შაქრად გარდაქმნის ათასობით და ზოგჯერ მილიონობით ციკლებს უძღვება (ხმაურისა და გაბინძურების გარეშე და, რომელიც შესახედავადაც არ არის მახინჯი). იმის გაგება, თუ რატომ არის ბალახი მწვანე, შესაძლებლობას გვაძლევს დავფიქრდეთ შეუდარებელ კონსტრუქტორსა და ინჟინერზე — ჩვენს შემოქმედ იეჰოვა ღმერთზე. იფიქრე ამის შესახებ, როცა კიდევ ერთხელ მოიხიბლები იეჰოვას მშვენიერი, სიცოცხლის შემნარჩუნებელი, სრულყოფილი ფაბრიკებით ან, უბრალოდ, როცა ამ საუცხოო მწვანე ბალახზე ისეირნებ.

[სქოლიოები]

[სურათის საავტორო უფლება 16 გვერდზე]

ჩანართი: Colorpix, Godo–Foto

[სურათი 17 გვერდზე]

როგორ გაიზარდა ეს ხე ფოტოსინთეზის საშუალებით?

[დიაგრამა 18 გვერდზე]

სქემა 1

[დიაგრამა 18 გვერდზე]

სქემა 2

[დიაგრამა 19 გვერდზე]

სქემა 3

[დიაგრამა 19 გვერდზე]

სქემა 4

[დიაგრამა 20 გვერდზე]

სქემა 5