განხეთქილება მეცნიერებს შორის?

„თუმცა არ უნდა უარვყოთ, რომ მეცნიერება სამყაროს შესახებ ჭეშმარიტებას იკვლევს, უნდა გავითვალისწინოთ ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორები, რომლებიც ამ კვლევას ხშირად ხელს უშლის“, — აღნიშნავს ტონი მორტონი თავის ნაშრომში „უთანხმოებები მეცნიერების სხვადასხვა დარგებს შორის — მეცნიერთა მოტივები და მეთოდები“. დიახ, როგორც ჩანს, სახელის მოხვეჭა, მატერიალური გამორჩენა და პოლიტიკური შეხედულებებიც კი ზოგჯერ გავლენას ახდენდა მეცნიერულ აღმოჩენებზე.

1873 წელს ლორდმა ჯესელმა გულისტკივილი გამოთქვა იმის გამო, რომ ამგვარი გავლენა შეინიშნებოდა სასამართლო პროცესებზე: „ექსპერტის ჩვენებას ისინი აძლევენ, რომლებიც ზოგჯერ ამ საქმიანობით ცხოვრობენ; ჩვენებისთვის მათ ყოველთვის უხდიან. . . აქედან გამომდინარე, ბუნებრივია, როგორი პატიოსანიც არ უნდა იყოს კაცი, მისი გონება წინასწარვე დამქირავებლის სასარგებლოდ იქნება განწყობილი და სწორედ ამიტომ გვხვდება ასეთი მიკერძოებანი“.

მაგალითად, ავიღოთ კრიმინალისტიკა. სააპელაციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ სასამართლოს ექსპერტები შეიძლება მიკერძოებულები გახდნენ. ერთ-ერთი ჟურნალი შენიშნავს: „იმის გამო, რომ პოლიცია სასამართლოს ექსპერტებისგან მოელის დახმარებას, მათ შორის შეიძლება კავშირი შეიკრას. . . მთავრობის მიერ დაქირავებულმა სასამართლოს ექსპერტებმა შესაძლოა თავიანთ მოვალეობად მიიჩნიონ პოლიციის დახმარება“ (Search). ამავე ჟურნალში მოცემულია ირლანდიის რესპუბლიკის სახელგატეხილი ჯარების მიერ ჩადენილი ტერორისტული აქტების გამო ბრიტანეთის სასამართლოში მაგუაირის (1989 წ.) და უორდის (1974 წ.) წინააღმდეგ აღძრული საქმის მაგალითი, რაც იმის „ძლიერი მტკიცებაა, რომ ზოგმა დიდად გამოცდილმა ან კარგი რეპუტაციის მქონე ექსპერტმა მიატოვა მიუკერძოებლობა და ბრალმდებელი მხარის დახმარება თავის მოვალეობად მიიჩნია“.

კიდევ ერთი თვალსაჩინო მაგალითია ლინდი ჩემბერლენის სასამართლო საქმე ავსტრალიაში (1981—1982), რაც ერთ-ერთ ფილმს დაედო საფუძვლად (A Cry in the Dark). სასამართლოს ექსპერტების მიერ წარდგენილმა ჩვენებამ, როგორც ჩანს, ქალბატონი ჩემბერლენი შვილის, აზარაიას, მკვლელობაში დაადანაშაულა. თუმცა ქალბატონი ჩემბერლენი ამტკიცებდა, რომ ბავშვი დინგომ (ველური ძაღლი) დაგლიჯა, მას განაჩენი გამოუტანეს და დააპატიმრეს. წლების შემდეგ, როდესაც ბავშვის ჭუჭყიანი და სისხლიანი ჟაკეტი იპოვეს, საგულდაგულო გამოკვლევის შედეგად აშკარა გახდა, რომ პირველი ჩვენება უსაფუძვლო იყო. ამიტომ ლინდი გაათავისუფლეს, ბრალდება გააუქმეს და არასწორი განაჩენის გამოტანის გამო კომპენსაცია გადაუხადეს.

მეცნიერებს შორის კამათი შეიძლება ცხარე დისკუსიაში გადაიზარდოს. რამდენიმე ათეული წლის წინ დოქტორ უილიამ მაკბრაიდის დავა თალიდომიდის მეწარმეებთან საყოველთაოდ ცნობილი გახდა. როცა დოქტორმა განაცხადა, რომ, მედიკამენტი, რომელსაც ორსულთა გულისრევის შესამსუბუქებლად ყიდულობდნენ, დიდ სიმახინჯეებს იწვევდა ჯერ არდაბადებულ ბავშვში, მან ერთ ღამეში გაითქვა სახელი. მაგრამ რამდენიმე წლის შემდეგ, სხვა გეგმაზე მუშაობის დროს, მას სხვა დოქტორმა ჟურნალისტის დახმარებით დასდო ბრალი ინფორმაციის დამახინჯებაში და დაადანაშაულა მეცნიერულ თაღლითობასა და თანამდებობით დამნაშავეობაში. მაკბრაიდი ავსტრალიის მედიკოსთა სიიდან ამოშალეს.

პაექრობა მეცნიერებს შორის

ამჟამად პაექრობა მიმდინარეობს იმის თაობაზე, საზიანოა თუ არა ელექტრომაგნიტური ველები ადამიანთა და ცხოველთა ჯანმრთელობისთვის. ზოგიერთი მტკიცების თანახმად, ჩვენს გარემოს ძალიან აბინძურებს ელექტრომაგნეტიზმი, რომელიც ყველგან გვხვდება, დაწყებული მაღალი ძაბვის ხაზებით და დამთავრებული პერსონალური კომპიუტერებითა და მიკროტალღური ქურებით, რომლებიც შეიძლება თქვენც გქონდეთ სახლში. ზოგი იმასაც კი ამტკიცებს, რომ წლების შემდეგ ფიჭურმა ტელეფონებმა შეიძლება ტვინი დაგვიზიანოს. სხვები კი მიუთითებენ მეცნიერულ გამოკვლევებზე, რომელთა მიხედვითაც ელექტრომაგნიტურმა გამოსხივებამ შეიძლება გამოიწვიოს კიბო და სიკვდილი. მაგალითად, ერთ-ერთი გაზეთი აღნიშნავს: „ბრიტანეთის ენერგეტიკული კორპორაციის წინააღმდეგ სასამართლოში საქმე აღიძრა იმის გამო, რომ თითქოს ერთ ბიჭს კიბო განუვითარდა მაღალი ძაბვის ელექტროკაბელურ ხაზებთან ახლოს ცხოვრებით“ (The Australian). მელბურნის შრომის ჰიგიენის კონსულტანტმა, დოქტორ ბრუს ჰოკინგმა, აღმოაჩინა, რომ „სიდნეის მთავარი სატელევიზიო კოშკებიდან 4 კილომეტრის რადიუსში ორჯერ მეტია ლევკემიით დაავადებული ბავშვების რიცხვი, ვიდრე ამ რადიუსის ფარგლებს გარეთ მცხოვრებ ბავშვებს შორის“.

იმ დროს, როცა გარემოს დამცველები მხარს უჭერენ ამგვარ მტკიცებებს, დიდი ბიზნესი და კაპიტალდამბანდებლები მილიარდობით დოლარს კარგავენ იმის გამო, რასაც ისინი „უნიადაგო პანიკის კამპანიებს“ უწოდებენ. ამიტომ ისინი კონტრიერიშზე გადადიან და მათ სამეცნიერო საზოგადოების სხვა ჯგუფები უჭერენ მხარს.

გარდა ამისა, პაექრობა ქიმიურ დაბინძურებასაც ეხება. ზოგი დიოქსინს „ადამიანის მიერ შექმნილ ყველაზე შხამიან ქიმიკატად“ მიიჩნევს. ამ ქიმიკატს, რომელსაც მაიკლ ფუმენტო აღწერს, როგორც „გარკვეული ჰერბიციდების წარმოებისას, უბრალოდ, გარდაუვალ თანაპროდუქტს“ (Science Under Siege), ზოგმა „ნარინჯისფერი აგენტის“ მთავარი შემადგენელი ნაწილი უწოდაa. ვიეტნამის ომის შემდეგ „ნარინჯისფერი აგენტი“ საყოველთაოდ ცნობილი გახდა. ომის ვეტერანებსა და ქიმიურ კომპანიებს შორის სერიოზული იურიდიული ბრძოლა გაჩაღდა, თითოეულ ჯგუფს ურთიერთმოწინააღმდეგე მეცნიერები ჰყავდა.

მსგავსად, ეკოლოგიური პრობლემები, როგორიცაა: გლობალური თბობა, სითბური ეფექტი და ოზონის შრის გათხელება, საზოგადოების დიდ ყურადღებას იპყრობს. ანტარქტიკაში მოსალოდნელ ეკოლოგიურ საშიშროებებთან დაკავშირებით ერთ-ერთი გაზეთი აღნიშნავს: „მეცნიერული გამოკვლევები, რომლებიც ჩატარდა შეერთებული შტატების სამეცნიერო ცენტრში, ანვერის კუნძულზე მდებარე პალმერის სადგურში, გვიჩვენებს, რომ მაღალი ულტრაიისფერი გამოსხივება აზიანებს სიცოცხლის უმარტივეს ფორმებს, პლანქტონებსა და მოლუსკებს. ამან კი შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს კვების ჯაჭვში შემავალ მომდევნო რგოლებზე“ (The Canberra Times). მაგრამ, როგორც ჩანს, ბევრი სხვა მეცნიერული ნაშრომი ამ შეხედულებას აბათილებს და ოზონის შრის გათხელებისა და გლობალური თბობისადმი შიშს ფანტავს.

მაშ, ვინ არის მართალი? როგორც ჩანს, მეცნიერებს ყველა მტკიცების ან არგუმენტის დამტკიცება ან უარყოფა შეუძლიათ. ერთი წიგნი აღნიშნავს: „სულ მცირე, მეცნიერულ ჭეშმარიტებას განსაზღვრავს როგორც გაბატონებული საზოგადოებრივი აზრი, ასევე, აზრებისა და ლოგიკის კარნახი“ (Paradigms Lost). მაიკლ ფუმენტო აჯამებს დიოქსინის საკითხს და ამბობს: „ყველა ჩვენგანი, იმის გათვალისწინებით, თუ ვის ვუსმენთ, ან მოწამვლის პოტენციური მსხვერპლნი ვართ, ან აშკარა დეზინფორმაციისა“.

მაგრამ, შეუძლებელია ზოგიერთი ცნობილი მეცნიერული კატასტროფის თავიდან აცილება. ამაზე მეცნიერებამ უნდა აგოს პასუხი.

„უდიდესი ტრაგედია“

1948 წლის 29 აგვისტოს გამოიცა „ცნობა ინტელექტუალებისთვის“, რომელშიც ალბერტ აინშტაინი თავის აზრს გამოთქვამდა მეცნიერების ნაკლებად მიმზიდველი მხარეების შესახებ: „მწარე გამოცდილებით მივხვდით, რომ რაციონალური აზროვნება არ კმარა საზოგადოებრივი პრობლემების გადასაჭრელად. მეცნიერულ კვლევა-ძიებასა და დიდ მეცნიერულ შრომას ხშირად კაცობრიობისთვის უბედურება მოჰქონდა. . . იქმნებოდა საშუალებები, რომლებიც ადამიანების მასობრივ განადგურებას იწვევდა. ეს ნამდვილად უდიდესი ტრაგედიაა!“

ერთ-ერთი სააგენტოს უახლეს ცნობაში ვკითხულობთ: „ბრიტანეთი უშვებს რადიაციის შემოწმებას ადამიანებზე“ (Associated Press). ბრიტანეთის თავდაცვის სამინისტრომ დაადასტურა, რომ თითქმის 40 წელია, რაც მთავრობა ადამიანებზე რადიაციის ექსპერიმენტებს ატარებს. ერთ-ერთი ასეთი ექსპერიმენტი იყო ატომური ბომბის შემოწმება მარალინგაში (სამხრეთ ავსტრალია), 50-იანი წლების შუა პერიოდში.

სახელი მარალინგა ადგილობრივი მოსახლეობის ენაზე „ქუხილს“ ნიშნავს; ეს იზოლირებული მხარე იდეალური ადგილი იყო ბრიტანეთის მეცნიერული ექსპერიმენტებისთვის. პირველი აფეთქების შემდეგ ეიფორია უსაზღვრო იყო. მელბურნის ერთ-ერთი გაზეთი წერდა: „როცა [რადიოაქტიური] ღრუბელი გაიფანტა, სატვირთო მანქანებისა და ჯიპების კოლონამ წამოიყვანა ბრიტანელი, კანადელი, ავსტრალიელი და ახალ ზელანდიელი სამხედრო მოსამსახურეები, რომლებიც აფეთქების წერტილიდან 8 კილომეტრის მოშორებით მდებარე თავშესაფრებიდან უყურებდნენ აფეთქებას. ყველას სახე უღიმოდა. თითქოს პიკნიკიდან ბრუნდებოდნენ“.

ბრიტანეთში გამომავალი გაზეთის მეცნიერ-კორესპონდენტმა, ჩაპმენ პინშერმა, სიმღერაც კი დაწერა სათაურით: „ვნატრობთ სოკოსებრ ღრუბელს“. ამასთან ერთად, სახელმწიფო მინისტრმა განაცხადა, რომ შემოწმება გეგმის თანახმად მიმდინარეობდა და ავსტრალიის არც ერთ მოსახლეს არ შეუქმნიდა საფრთხეს. მაგრამ რამდენიმე წლის შემდეგ გაქრა ღიმილი რადიაციით მომაკვდავი ადამიანების სახეებიდან. ამის შემდეგ მრავალმა მოითხოვა ანაზღაურება. აღარავინ ‘ნატრობდა სოკოსებრ ღრუბელს’! მარალინგა მხოლოდ ერთ-ერთია რადიაციით დაბინძურებულ ტერიტორიათაგან.

როგორც ჩანს, ამ შემთხვევას ძალიან წააგავს ატომური ბომბის შემოწმების ექსპერიმენტი, რომელიც ნევადაში (აშშ) ჩატარდა. ზოგი თვლის, რომ ეს პოლიტიკას ეხება და მეცნიერების შეცდომა არ არის. რობერტ ოპენჰაიმერმა, რომელიც ხელმძღვანელობდა პირველი ამერიკული ატომური ბომბის შექმნას ლოს-ალამოსში (ნიუ-მექსიკო), თქვა: „მეცნიერების მოვალეობა არ არის იმის განსაზღვრა, უნდა გამოიყენონ თუ არა წყალბადის ბომბი. ეს პასუხისმგებლობა ამერიკელ ხალხსა და მათ მიერ არჩეულ წარმომადგენლებს ეკისრებათ“.

სხვა სახის ტრაგედია

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მედიცინაში სისხლის უფრო მეტად გამოყენება დაიწყეს. მეცნიერება მას მხსნელად მიიჩნევდა და აცხადებდა, რომ მისი გამოყენება უსაფრთხო იყო. მაგრამ შიდს-ის გაჩენამ თვითდაჯერებულობა შეურყია მედიცინის სამყაროს. მოულოდნელად, თითქოს მხსნელი სითხე ზოგისთვის მკვლელი გახდა. სიდნეის (ავსტრალია) მთავარი საავადმყოფოს ადმინისტრატორმა „გამოიღვიძეთ!“-ის კორესპონდენტს უთხრა: „ათწლეულების განმავლობაში იმ სითხის გადასხმას ვაწარმოებდით, რომლის შესახებაც ცოტა ვიცოდით. არც კი იყო ცნობილი ის დაავადებები, რომლებიც მას გადაჰქონდა. არ ვიცით კიდევ რას შეიცავს სისხლი, რომელსაც ვუსხამთ, რადგან არ შეგვიძლია იმის შემოწმება, რაც არ ვიცით“.

განსაკუთრებით საუბედურო აღმოჩნდა უშვილო ქალების მკურნალობისთვის სომატოტროპინის გამოყენება. ქალები მოელოდნენ, რომ ცხოვრებაში უდიდესი ნატვრა აუხდებოდათ — ბავშვი ეყოლებოდათ — და ამგვარ მკურნალობას წყალობად მიიჩნევდნენ. იდუმალებით იყო მოცული წლების შემდეგ ზოგი მათგანის დაღუპვა კრეიცფელდტ-იაკობის დაავადებით (კიდ-ი), რომელიც ტვინის გადაგვარებას იწვევს. ბავშვები, რომლებსაც ნელი ზრდის გამო იმავე ჰორმონით მკურნალობდნენ, დაიღუპნენ. მკვლევარებმა აღმოაჩინეს, რომ მეცნიერებმა ჰორმონი მკვდარი ადამიანების ლორწოვანი ჯირკვლებიდან მოიპოვეს. როგორც ჩანს, ზოგი გვამი ატარებდა კიდ-ის ვირუსს და ჰორმონების ჯგუფიც ინფიცირებული გახდა. კიდევ უფრო ტრაგიკული კი ის ფაქტია, რომ ზოგი ქალი, რომელიც ამ ჰორმონით მკურნალობდა, დონორი გახდა მანამ, სანამ კიდ-ის ვირუსის სიმპტომები აღმოაჩნდებოდათ. რადგან შემოწმება შეუძლებელია, არსებობს საშიშროება, რომ დაკონსერვებული სისხლი ამ ვირუსს შეიცავს.

ყველა მეცნიერება გარკვეულ რისკთანაა დაკავშირებული. ამიტომ, გასაკვირი არ არის, როდესაც ერთ-ერთი წიგნი აღნიშნავს, რომ მეცნიერებას „უყურებენ შიშნარევი აღტაცებითა და იმედნარევი სასოწარკვეთილებით; მას აგრეთვე მიიჩნევენ თანამედროვე სამრეწველო საზოგადოების სხვადასხვა უბედურების წყაროდაც და ამ უბედურებების თავიდან მოშორების საშუალებადაც“ (The Unnatural Nature of Science).

მაგრამ როგორ შეიძლება პირადი რისკის შემცირება? როგორ შეგვიძლია გაწონასწორებული თვალსაზრისი შევინარჩუნოთ მეცნიერებასთან დაკავშირებით? შემდეგი სტატია დაგვეხმარება ამის გაგებაში.

[სქოლიო]

[ჩანართი 6 გვერდზე]

სახელმწიფო მინისტრმა განაცხადა, რომ რადიაცია საფრთხეს არ შექმნიდა.

[ჩანართი 7 გვერდზე]

მარალინგას საცდელი ზონა რადიაციით არის დაბინძურებული.

[ჩანართი 8 გვერდზე]

„მეცნიერების მოვალეობა არ არის იმის განსაზღვრა, უნდა გამოიყენონ თუ არა წყალბადის ბომბი“ (რობერტ ოპენჰაიმერი, მეცნიერი-ატომმცოდნე).

[საავტორო უფლება]

Hulton-Deutsch Collection/Corbis

[სურათი 9 გვერდზე]

„მწარე გამოცდილებით მივხვდით, რომ რაციონალური აზროვნება არ კმარა საზოგადოებრივი პრობლემების გადასაჭრელად“ (ალბერტ აინშტაინი, ფიზიკოსი).

[საავტორო უფლება]

U.S. National Archives photo

[სურათის საავტორო უფლება 5 გვერდზე]

Richard T. Nowitz/Corbis

[სურათის საავტორო უფლება 8, 9 გვერდებზე]

USAF photo