ბიბლიისა და მისი ისტორიის კვლევა
გამოკვლევა 5 — ებრაული წერილების ტექსტი
ებრაული წერილების გადაწერის ისტორია. როგორ იქნა დაცული ტექსტის სიზუსტე და როგორ მოაღწია მან ჩვენამდე.
1. ა) რით უპირატესობს იეჰოვას სიტყვები ძვირფას ნივთებზე? ბ) რა კითხვა წამოიჭრება ღვთის სიტყვის სიზუსტესთან დაკავშირებით?
იეჰოვას სიტყვები შეიძლება შევადაროთ წყალს. ეს „წყალი“ თანდათანობით გროვდებოდა ერთ დიდ „რეზერვუარში“ — ღვთისგან შთაგონებული წერილების კრებულში. ჩვენ ვემადლიერებით იეჰოვას იმისათვის, რომ მან ერთ წიგნში მოუყარა თავი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ინფორმაციას, რომელსაც საუკუნეების მანძილზე უცხადებდა ადამიანებს! სამეფო გვირგვინები, რელიკვიები, მონუმენტები და მსგავსი ძვირფასი ნივთები დროთა განმავლობაში ზიანდება, ფუჭდება და ნადგურდება, ღვთის უძვირფასესი სიტყვები კი მარადიულად რჩება (ეს. 40:8). მაგრამ იბადება კითხვა: ხომ არ დაბინძურდა „რეზერვუარში“ შეგროვილი კამკამა წყალი?! მოვიდა თუ არა დედნისეული ტექსტი დღემდე იმ სახით, როგორიც თავდაპირველად იყო, და სანდოა თუ არა თანამედროვე ენებზე შესრულებული თარგმანები? ჩვენთვის საინტერესო იქნება ებრაული ტექსტის ისტორიის განხილვა. ჩვენ გავიგებთ, თუ როგორ იქნა დაცული ტექსტის სიზუსტე და როგორ გახდა ის ხელმისაწვდომი ყველა ხალხისთვის ხელნაწერებისა თუ თარგმანების წყალობით.
2. როგორ მიაღწია ღვთის შთაგონებით დაწერილმა ხელნაწერებმა ეზრას დრომდე?
2 ებრაულ და არამეულ ენებზე შესრულებული თავდაპირველი ტექსტი ღვთის შთაგონებით დაიწერა. ამ ტექსტის წერა ძვ. წ. 1513 წელს დაიწყო და დაახლოებით ძვ. წ. 443 წელს დასრულდა. ღვთივშთაგონებულ დამწერთაგან მოსე პირველი იყო. რამდენადაც ცნობილია, არც ერთი დედნისეული ხელნაწერი არ არის შემორჩენილი. თუმცა თავიდანვე დიდი ყურადღება ექცეოდა იმას, რომ ღვთისგან შთაგონებული წერილები და მათი ასლები კარგად ყოფილიყო დაცული. დაახლოებით ძვ. წ. 642 წელს, მეფე იოშიას დროს, იეჰოვას სახლში იპოვეს მოსეს „კანონის წიგნი“, რომელიც უდავოდ დედანი იქნებოდა. გამოდის რომ ის 871 წელი საგულდაგულოდ იყო შენახული. ეს იმდენად მნიშვნელოვანი აღმოჩენა იყო, რომ ბიბლიის ერთ-ერთმა დამწერმა, იერემიამ, 2 მეფეების 22:8—10-ში მოიხსენია. დაახლოებით ძვ. წ. 460 წელს ამ შემთხვევის შესახებ ეზრამაც დაწერა (2 მატ. 34:14—18). ეზრა დაინტერესდა ამ ხელნაწერით, რადგან „იეჰოვას, ისრაელის ღვთის მიერ მიცემული მოსეს კანონის დახელოვნებული გადამწერი“ იყო (ეზრ. 7:6). უეჭველია, ეზრას ხელი მიუწვდებოდა ებრაული წერილების სხვა ძველ ხელნაწერებზეც, რომელთა შორის შესაძლოა ღვთის შთაგონებით დაწერილი ორიგინალებიც იყო. როგორც ჩანს, იმ დროს ეზრა ზრუნავდა ღვთის შთაგონებით დაწერილი ხელნაწერების შენახვაზე (ნეემ. 8:1, 2).
ხელნაწერთა გადაწერის ეპოქა
3. რამ გამოიწვია ხელნაწერების ასლებზე მოთხოვნის ზრდა და რას აკეთებდნენ ამ მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად?
3 ეზრას დროიდან უფრო და უფრო იზრდებოდა მოთხოვნა ებრაული წერილების ასლებზე. ძვ. წ. 537 წელს — და არც მას შემდეგ — ყველა იუდეველი არ დაბრუნებულა იერუსალიმსა და პალესტინაში. ათასობით მათგანი ბაბილონში დარჩა, ბევრი კი სავაჭროდ თუ სხვა მიზნით დიდ ქალაქებში გადავიდა საცხოვრებლად. ამრიგად, იუდეველები იმდროინდელი მსოფლიოს თითქმის ყველა დიდ სავაჭრო ქალაქში იყვნენ მიმოფანტულნი. მრავალი იუდეველი ყოველწლიურად ჩადიოდა იერუსალიმში სხვადასხვა დღესასწაულის აღსანიშნავად. აქ ისინი მონაწილეობას იღებდნენ თაყვანისმცემლობაში, რომელიც ძველ ებრაულ ენაზე ტარდებოდა. ეზრას დროს შორეულ ქვეყნებში მცხოვრები იუდეველები იკრიბებოდნენ შენობებში, რომლებიც სინაგოგების სახელით გახდა ცნობილი. სინაგოგაში კითხულობდნენ ებრაულ წერილებს და მსჯელობდნენ მათზეa. თაყვანისმცემლობის ადგილების მომრავლების გამო გადამწერებს ხელნაწერთა უფრო და უფრო მეტი ასლის დამზადება უწევდათ.
4. ა) რას უწოდებდნენ გენიზას და რისთვის იყენებდნენ მას? ბ) რა აღმოაჩინეს ერთ-ერთ გენიზაში XIX საუკუნეში?
4 სინაგოგებს ჰქონდა საცავი, რომელსაც გენიზას უწოდებდნენ. ამ საცავში ინახავდნენ ძველ და გაცრეცილ ხელნაწერებს. მათ ნაცვლად სინაგოგაში წასაკითხად ახალ ასლებს იყენებდნენ. დროდადრო გენიზაში შენახულ ხელნაწერებს ცერემონიალურად მარხავდნენ მიწაში, რათა არ შებღალულიყო ტექსტი, რომელშიც ღვთის წმინდა სახელი, იეჰოვა, იყო მოხსენიებული. საუკუნეების განმავლობაში ასე გაქრა ებრაული წერილების ათასობით ძველი ხელნაწერი. საბედნიეროდ, ხელუხლებელი დარჩა ძველი კაიროს სინაგოგის გენიზაში შენახული ხელნაწერები, რაც ალბათ იმით აიხსნება, რომ ის XIX საუკუნის შუა წლებამდე დალუქული და მივიწყებული იყო. 1890 წელს სინაგოგის რესტავრაციისას აღმოაჩინეს აქ შენახული ხელნაწერები, რომლებიც დროთა განმავლობაში ან გაყიდეს, ან გააჩუქეს. ასე მოხვდა არაერთი სრული ხელნაწერი და ათასობით ფრაგმენტი (როგორც ამბობენ, ზოგი ახ. წ. VI საუკუნით არის დათარიღებული) კემბრიჯის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკასა თუ ამერიკისა და ევროპის სხვა ბიბლიოთეკებში.
5. ა) ებრაული წერილების რამდენი ხელნაწერი არსებობს და რამდენად ძველია ისინი? ბ) რის დანახვაში გვეხმარება მათი გამოკვლევა?
5 დღეს მსოფლიოს სხვადასხვა ბიბლიოთეკაში ინახება დაახლოებით 6 000 ხელნაწერი, რომლებიც სრულად ან ნაწილობრივ შეიცავს ებრაულ წერილებს. ბოლო დრომდე არ არსებობდა ისეთი ხელნაწერები (თუ არ ჩავთვლით რამდენიმე ფრაგმენტს), რომლებიც ახ. წ. X საუკუნემდე იქნებოდა დათარიღებული. 1947 წელს მკვდარი ზღვის მიდამოებში აღმოაჩინეს ესაიას წინასწარმეტყველების გრაგნილი. მომდევნო წლებში მკვდარი ზღვის სანაპიროზე მდებარე გამოქვაბულებში იპოვეს ებრაული წერილების სხვა ფასდაუდებელი გრაგნილებიც, რომლებსაც თითქმის 1 900 წელი არ ენახა დღის შუქი. სპეციალისტების თქმით, ზოგი გრაგნილი ძველი წელთაღრიცხვით ბოლო რამდენიმე საუკუნეშია გადაწერილი. ებრაული წერილების ხელნაწერების გამოკვლევისა და ერთმანეთთან შედარების წყალობით შესაძლებელია ზუსტი ებრაული ტექსტის დადგენა და იმის დანახვა, რომ მან ჩვენამდე პირვანდელი სახით მოაღწია.
ებრაული ენა
6. ა) როგორ წარმოიშვა ებრაული ენა? ბ) რა დაეხმარა მოსეს „დაბადების“ დაწერაში?
6 ენა, რომელსაც დღეს ებრაულს ვუწოდებთ, წარმოიშვა ენიდან, რომელზეც ადამი ლაპარაკობდა ედემის ბაღში. ამიტომ მას შეიძლება ეწოდოს „ადამიანის ენა“. ამავე ენაზე ლაპარაკობდნენ ნოეს დროს, თუმცა ამ პერიოდისთვის უფრო მდიდარი სიტყვათა მარაგი ჰქონდათ. მას შემდეგ ეს ენა კიდევ განვითარდა და ძირითადი ენა იყო მანამ, სანამ იეჰოვამ ადამიანებს ბაბილონის კოშკთან ენა არ აურია (დაბ. 11:1, 7—9). ებრაული სემიტურ ენათა ჯგუფს ეკუთვნის და ენების ეს ჯგუფი მისგან იღებს სათავეს. როგორც ჩანს, ქანაანში აბრაამის დროს ლაპარაკობდნენ ძველი ებრაულის მონათესავე ენაზე, რომლიდანაც სხვადასხვა ქანაანური დიალექტი განვითარდა. ესაიას 19:18-ში მას „ქანაანური“ ეწოდება. მოსემ, რომელიც საკმაოდ განათლებული და ეგვიპტელთა სიბრძნით განსწავლული იყო, თავისი მამა-პაპის ენაც — ებრაულიც იცოდა. ამგვარად, მას შეეძლო წაეკითხა ძველი დოკუმენტები, რომლებზეც ხელი მიუწვდებოდა, და შესაძლოა მათ საფუძველზე დაწერა ზოგი რამ „დაბადებაში“.
7. ა) რა ცვლილება განიცადა ებრაულმა ენამ? ბ) რამდენად გავრცელებული იყო ებრაული?
7 მოგვიანებით, იუდას მეფეების პერიოდში, ებრაულს „იუდეველთა ენას“ უწოდებდნენ (2 მეფ. 18:26, 28). იესოს დროს იუდეველები ლაპარაკობდნენ უფრო დახვეწილ ებრაულზე, რომელიც რაბინული ებრაულის სახელწოდებით გახდა ცნობილი. უნდა აღინიშნოს, რომ ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში მაინც „ებრაულია“ ნახსენები და არა არამეული (იოან. 5:2; 19:13, 17; საქ. 22:2; გამოცხ. 9:11). ებრაული გავრცელებული საკომუნიკაციო ენა იყო, რომელიც ესმოდათ როგორც ქრისტემდე მცხოვრებ იეჰოვას მსახურებს, ისე I საუკუნის ქრისტიანებს.
8. რისთვის ვემადლიერებით იეჰოვას?
8 წმინდა წერილები ზევით შევადარეთ რეზერვუარს, რომელშიც შეგროვილი იყო სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი „წყალი“. მაგრამ ღვთისგან მომდინარე ამ წყლის დალევის შესაძლებლობა მხოლოდ მათ ჰქონდათ, ვინც ებრაული იცოდა. რა უნდა ექნათ სხვა ენაზე მოლაპარაკე ადამიანებს? როგორ დალევდნენ ისინი „სიცოცხლის წყალს“? (გამოცხ. 22:17) ერთადერთი გამოსავალი ებრაული წერილების სხვა ენებზე თარგმნა იყო. ჩვენ ვემადლიერებით იეჰოვა ღმერთს იმისათვის, რომ დაახლოებით ძვ. წ. IV-III საუკუნიდან დღემდე ბიბლია მთლიანად თუ ნაწილობრივ 2 300-ზე მეტ ენაზე ითარგმნა. დღეს ეს უნიკალური „წყალი“ სიმართლის მოყვარულ ყველა ადამიანს „ანიჭებს . . . სიამოვნებას“! (ფსალმ. 1:2; 37:3, 4).
9. ა) იძლევა თუ არა ბიბლია მისივე ტექსტის სხვა ენებზე თარგმნის უფლებას? ბ) რას ადასტურებს ბიბლიის ძველი თარგმანები?
9 იძლევა თვით ბიბლია იმის უფლებას, რომ მისი ტექსტი სხვა ენებზე ითარგმნოს? რა თქმა უნდა! სხვაგვარად როგორ უნდა შესრულებულიყო ღვთის სიტყვები: „იხარეთ, ერებო, მის ხალხთან ერთად“; ან თუნდაც იესოს წინასწარმეტყველება: „ამ სასიხარულო ცნობას სამეფოს შესახებ იქადაგებენ მთელ მსოფლიოში ყველა ხალხისთვის დასამოწმებლად“. ეჭვგარეშეა, რომ აუცილებელი იყო წმინდა წერილის თარგმნა. თუ თვალს გადავავლებთ ბიბლიის თარგმნის 24-საუკუნოვან ისტორიას, დავრწმუნდებით, რომ ეს საქმე ღვთის კურთხევით სრულდებოდა. ებრაული ტექსტის სიზუსტეს ხელნაწერების სახით შემორჩენილი ბიბლიის ძველი თარგმანებიც ადასტურებს (კან. 32:43; მათ. 24:14).
უძველესი თარგმანები
10. ა) რა არის „სამარიული ხუთწიგნეული“ და რით არის ის ჩვენთვის ღირებული? ბ) მაგალითისთვის აღნიშნეთ, სად არის მითითებული სამარიული ხუთწიგნეული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში (იხილეთ სქოლიო).
10 სამარიული ხუთწიგნეული. ერთ-ერთი უძველესი თარგმანია „სამარიული ხუთწიგნეული“. როგორც სახელწოდებიდან ჩანს, მასში ებრაული წერილების მხოლოდ პირველი ხუთ წიგნი შედის. ფაქტობრივად, ეს თარგმანი ებრაული ტექსტის ტრანსლიტერაცია იყო და ამიტომ მნიშვნელოვან დახმარებას გვიწევს იმდროინდელი ებრაული ტექსტის დადგენაში. სამარიული სიმბოლოები ძველებრაული ანბანიდან განვითარდა. ტრანსლიტერაციას აკეთებდნენ სამარიელები — ძვ. წ. 740 წელს ისრაელის ათტომიანი სამეფოს დაცემის შემდეგ სამარიაში დარჩენილთა და მათი შთამომავლები, რომლებიც ასურელებმა დაასახლეს ამ მიწაზე. სამარიელებმა, რომლებიც წარმართულ ღვთაებებს სცემდნენ თაყვანს, ზოგი რამ შეითვისეს ისრაელების თაყვანისმცემლობიდან და აღიარეს მოსეს ხუთწიგნეული. ზოგი სწავლული თვლის, რომ მოსეს ხუთწიგნეულის ტრანსლიტერაცია მათ დაახლოებით ძვ. წ. IV საუკუნეში გააკეთეს, თუმცა სხვების აზრით ეს ძვ. წ. II საუკუნეში უნდა მომხდარიყო. ტექსტის წაკითხვისას ისინი სინამდვილეში ებრაულ სიტყვებს წარმოთქვამდნენ. თუ ამ ტექსტს ებრაულ ტექსტთან შევადარებთ, დაახლოებით 6 000 სხვაობას აღმოვაჩენთ, თუმცა ეს ძირითადად უმნიშვნელო სხვაობებია. არსებულ ხელნაწერთა ასლებიდან რამდენიმე ახ. წ. XIII საუკუნემდეა შესრულებული. „სამარიული ხუთწიგნეული“ რამდენჯერმეა მითითებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაშიb.
11. რა არის თარგუმები და რა არის შესაძლებელი მათი დახმარებით?
11 არამეული თარგუმები. „თარგუმი“ არამეული სიტყვაა და ნიშნავს განმარტებას ან პერიფრაზს. ნეემიას დროიდან სპარსეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ბევრი იუდეველი ძირითადად არამეულად ლაპარაკობდა. ასე რომ, საჭირო გახდა ებრაული წერილების არამეულად თარგმნა. როგორც ჩანს, არამეულმა თარგუმებმა საბოლოო სახე ახ. წ. V საუკუნისთვის მიიღო. მიუხედავად იმისა, რომ თარგუმები ებრაული ტექსტის პერიფრაზია და არა ზუსტი თარგმანი, მათი დახმარებით შესაძლებელია ზოგიერთი რთული მონაკვეთის გარკვევა. თარგუმები ბევრგან არის მითითებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაშიc.
12. რა არის სეპტუაგინტა და რატომ არის ის მნიშვნელოვანი თარგმანი?
12 ბერძნული სეპტუაგინტა. ებრაული წერილების უძველესი თარგმანებიდან უმნიშვნელოვანესია ბერძნული სეპტუაგინტა (ნიშნავს სამოცდაათს). ის, ფაქტობრივად, პირველი სრული წერილობითი თარგმანია. მისი თარგმნა ძვ. წ. 280 წელს დაიწყო. გადმოცემის თანახმად, ამ თარგმანზე ალექსანდრიაში (ეგვიპტე) მოღვაწე 72 ებრაელი სწავლული მუშაობდა. მოგვიანებით, 72-ის ნაცვლად რატომღაც 70-ს მოიხსენიებდნენ და ამის გამო ეწოდა ამ თარგმანს „სეპტუაგინტა“. როგორც ჩანს, მისი თარგმნა ძვ. წ. II საუკუნეში დასრულდა. მას იყენებდნენ ბერძნულ ენაზე მოლაპარაკე იუდეველები. სეპტუაგინტა საკმაოდ გავრცელებული იყო იესოსა და მოციქულების პერიოდშიც. ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში დამწერები დაახლოებით 890 ადგილას ეხებიან ებრაული წერილების ამა თუ იმ მონაკვეთს, აქედან 320 პირდაპირი ციტატაა. ასეთ შემთხვევებში დამწერები უმეტესწილად სეპტუაგინტას ეყრდნობოდნენ.
13. სეპტუაგინტის რომელმა მნიშვნელოვანმა ფრაგმენტებმა მოაღწია ჩვენს დრომდე და რა მხრივ არის ისინი ღირებული?
13 დღეისათვის ხელმისაწვდომია სეპტუაგინტის მრავალი ფრაგმენტი, რომლებიც პაპირუსზეა შესრულებული. ამ დოკუმენტებს დიდი ღირებულება აქვს, რადგან ადრეული ქრისტიანული პერიოდით თარიღდება და, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგი მხოლოდ რამდენიმე მუხლისგან ან თავისგან შედგება, სეპტუაგინტის თავდაპირველი ტექსტის დადგენაში გვეხმარება. პაპირუსი „ფუადი 266“, რომელიც ეგვიპტეში აღმოაჩინეს და ძვ. წ. I საუკუნით თარიღდება, შეიცავს „დაბადებისა“ და „მეორე კანონის“ მონაკვეთებს. „დაბადების“ ფრაგმენტები არასრულია და ამიტომ მათში არ გვხვდება ღვთის სახელი. „მეორე კანონში“ ღვთის სახელი რამდენიმე ადგილას გვხვდება, ის ბერძნულ ტექსტში კვადრატული ებრაული ასოებით არის ჩაწერილიd. სხვა პაპირუსები თარიღდება უფრო გვიანდელი, დაახლოებით IV საუკუნემდელი პერიოდით. ამის შემდეგ უკვე ფართოდ გამოიყენებოდა უფრო გამძლე საწერი მასალა — ძირითადად ხბოს, ცხვრისა და თხის ტყავისგან დამზადებული პერგამენტები.
14. ა) რას ადასტურებს ორიგენე სეპტუაგინტის ტექსტთან დაკავშირებით? ბ) რა ცვლილება შეიტანეს სეპტუაგინტაში თვითნებურად და როდის მოხდა ეს? გ) რისთვის გამოიყენებდნენ ადრინდელი ქრისტიანები სეპტუაგინტას?
14 საინტერესოა, რომ ღვთის სახელი ტეტრაგრამატონის სახით აგრეთვე გვხვდება ორიგენეს ექვსსვეტიან „ჰექსაპლაში“ (სეპტუაგინტის სვეტში), რომელზე მუშაობაც დაახლოებით ახ. წ. 245 წელს დასრულდა. სეპტუაგინტიდან ფსალმუნის 2:2-ის კომენტირებისას ორიგენემ დაწერა: „ყველაზე ზუსტ ხელნაწერებში [ღვთის] სახელი ებრაული ასოებით გვხვდება; თუმცა არა თანამედროვე, არამედ ძველებრაული ასოებით“e. ფაქტები ცხადყოფს, რომ სეპტუაგინტაში ადრიდანვე თვითნებურად შეიტანეს ცვლილებები და ტეტრაგრამატონი შეცვალეს სიტყვებით „კირიოს“ (უფალი) და „თეოს“ (ღმერთი). ადრინდელი ქრისტიანები იმ ხელნაწერებით სარგებლობდნენ, რომლებშიც ღვთის სახელი ეწერა. ამიტომ რთული დასაჯერებელია, რომ ისინი მიჰყვებოდნენ იუდეველთა ტრადიციას და მოერიდებოდნენ ქადაგების დროს ღვთის სახელის ხსენებას. ისინი უეჭველად გამოიყენებდნენ სეპტუაგინტას იეჰოვას სახელის გასაცხადებლად.
15. ა) 314-ე გვერდზე მოცემული ცხრილის საფუძველზე, რას იტყოდით სეპტუაგინტის პერგამენტებზე? ბ) რა მინიშნებებია ამ პერგამენტების შესახებ „ახალი ქვეყნიერების თარგმანში“?
15 დღემდე შემორჩენილია ბერძნული სეპტუაგინტის ასობით პერგამენტი. ბევრი მათგანი, რომლებიც ახ. წ. IV—IX საუკუნეებშია დამზადებული, განსაკუთრებით ფასეულია, რადგან ებრაული წერილების დიდ ნაწილს შეიცავს. ისინი უნციალური ხელნაწერების სახელწოდებით არის ცნობილი, რადგან მთელი ტექსტი ერთმანეთისგან გამოყოფილი დიდი ასოებით არის დაწერილი. დანარჩენ ხელნაწერებს მინუსკულურს უწოდებენ, რადგან უფრო პატარა ასოებით არის დაწერილი, ხელით ნაწერის სტილში. მინუსკულური ხელნაწერები პოპულარული იყო IX საუკუნიდან იმ დრომდე, ვიდრე ბეჭდვითი საქმიანობა გავრცელდებოდა. სეპტუაგინტის ტექსტი მცირე სახეცვლილებებით გვხვდება IV-V საუკუნეებით დათარიღებულ ცნობილ უნციალურ ხელნაწერებში, კერძოდ ვატიკანის ხელნაწერში (№1209), სინურ და ალექსანდრიის კოდექსებში. სეპტუაგინტა ბევრგან არის მითითებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაშიf.
16. ა) რა არის ვულგატა და რა ფასეულობა აქვს მას? ბ) მაგალითისთვის აღნიშნეთ, თუ სად არის მითითებული ვულგატა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში (იხილეთ სქოლიო).
16 ლათინური ვულგატა. მრავალმა კათოლიკე მთარგმნელმა ლათინური ვულგატიდან თარგმნა ბიბლია დასავლეთ ევროპის ბევრ ენაზე. როგორ შეიქმნა ვულგატა? „ვულგატა“ ლათინური სიტყვაა და ნიშნავს „გავრცელებულს, საყოველთაოდ აღიარებულს“. იერონიმემ ვულგატა იმ დროს გავრცელებულ ლათინურზე თარგმნა, რათა ის ადვილი გასაგები ყოფილიყო დასავლეთ რომის იმპერიაში მცხოვრები უბრალო ადამიანებისთვის. იერონიმეს მანამდე ბერძნული სეპტუაგინტის საფუძველზე ორჯერ ჰქონდა გადამუშავებული ძველ ლათინურ ენაზე შესრულებული „ფსალმუნები“. მაგრამ ვულგატა მან პირდაპირ ძველი ებრაული და ბერძნული ენებიდან თარგმნა. ასე რომ, ის არ ყოფილა თარგმანის თარგმანი. იერონიმე ძველებრაულიდან ლათინურ ენაზე წმინდა წერილებს დაახლოებით ახ. წ. 390 წლიდან 405 წლამდე თარგმნიდა. მიუხედავად იმისა, რომ მისი სრული ნამუშევარი აპოკრიფულ წიგნებსაც მოიცავს, რომლებიც იმ დროისთვის სეპტუაგინტის ასლებში შედიოდა, იერონიმე მკაფიო განსხვავებას აკეთებს კანონიკურ და არაკანონიკურ წიგნებს შორის. იერონიმეს ვულგატა ბევრგანაა მითითებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაშიg.
ებრაული ტექსტები
17. ვინ იყვნენ სოფერიმები და რის გამო განსჯიდა მათ იესო?
17 სოფერიმები. მამაკაცებს, რომლებიც ებრაული წერილების ასლებს აკეთებდნენ ეზრას დროიდან მოყოლებული იესოს დრომდე, მწიგნობრებს ანუ სოფერიმებს უწოდებდნენ. დროთა განმავლობაში მათ თვითნებურად დაიწყეს ტექსტში ცვლილებების შეტანა. იესო პირდაპირ განსჯიდა კანონის ამ ვაიდამცველებს იმის გამო, რომ საკუთარ თავს ამდენის უფლებას აძლევდნენ (მათ. 23:2, 13).
18. ა) ვინ იყვნენ მასორეტები და რა მნიშვნელოვანი საქმე გააკეთეს მათ? ბ) მოიყვანეთ მათ მიერ აღნიშნული შენიშვნების მაგალითები.
18 მასორა ავლენს ტექსტის ნაკლოვანებებს. სოფერიმების მოღვაწეობიდან რამდენიმე საუკუნის შემდეგ წმინდა წერილების გადამწერები მასორეტების სახელით გახდნენ ცნობილი. ისინი უყურადღებოდ არ ტოვებდნენ სოფერიმების მიერ გაკეთებულ ცვლილებებს და ამას კიდეზე ან ებრაული ტექსტის ბოლოში აღნიშნავდნენ. ასეთი შენიშვნების ერთობლიობას მასორა ეწოდა. მასორაში 15 ადგილი, კერძოდ ებრაული ტექსტის 15 სიტყვა ან ფრაზა აღნიშნული იყო წერტილებით ან პატარა ხაზებით. ამ ნიშნებიდან ზოგი არ ახდენს გავლენას ტექსტის შინაარსზე, ზოგი კი ახდენსh. სოფერიმებს ცრურწმენის გამო ეშინოდათ ღვთის სახელის, იეჰოვას, წარმოთქმის. ამიტომ მათ ღვთის სახელი 134 ადგილას შეცვალეს სიტყვით „ადონაი“ (უფალი), ხოლო სხვა ადგილებზე სიტყვით „ელოჰიმ“ (ღმერთი). მასორადან შეიძლება იმის დანახვა, თუ სად არის გაკეთებული ასეთი ცვლილებებიi. მასორადან აგრეთვე ჩანს, რომ სოფერიმებმა, სულ მცირე, კიდევ 18 ცვლილება შეიტანეს ტექსტში, თუმცა ეს რიცხვი სავარაუდოდ უფრო დიდი უნდა იყოსj. შესაძლოა სოფერიმებს შესწორებები იმ მონაკვეთებში შეჰქონდათ, სადაც მათი აზრით თავდაპირველ ტექსტში ღვთისადმი ან მისი წარმომადგენლებისადმი უპატივცემულობა ჩანდა.
19. რას ეწოდება კონსონანტური ტექსტი და როდის მიიღო მან საბოლოო სახე?
19 კონსონანტური ტექსტი. ებრაული ანბანი 22 თანხმოვნისგან შედგება; მასში ხმოვნები არ არის. სიტყვების წარმოთქმის დროს მკითხველი თვითონ ამატებდა ხმოვნებს. ეს ძალიან ჰგავს შემოკლებებს. თანამედროვე ქართულ ენაში ვიყენებთ ისეთ შემოკლებებს, რომლებიც მხოლოდ თანხმოვნებისგან შედგება. მაგალითად, შდრ. „შეადარე“-ს შემოკლებული ფორმაა. მსგავსად ამისა, ებრაულ ენაში სიტყვები მხოლოდ თანხმოვნებისგან შედგებოდა. კონსონანტურ ტექსტში (მხოლოდ თანხმოვნებისგან შემდგარი ტექსტი) ვგულისხმობთ ებრაულ ტექსტს, რომელშიც არ არის ხმოვნების აღმნიშვნელი ნიშნები. ებრაული ხელნაწერების კონსონანტურმა ტექსტმა საბოლოო სახე ახ. წ. I-II საუკუნეებში მიიღო, თუმცა გარკვეული პერიოდის მანძილზე მაინც არსებობდა ტექსტობრივად განსხვავებული ხელნაწერები. სოფერიმების პერიოდისგან განსხვავებით, ამ დროს ცვლილებები აღარ შეჰქონდათ ტექსტში.
20. რა გააკეთეს მასორეტებმა?
20 მასორეტული ტექსტი. ახ. წ. პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევარში მასორეტებმა (ებრაულად „ბაალე ჰამმასორა“, ნიშნავს „ტრადიციის ოსტატებს“) ხმოვანი ნიშნებისა და მახვილის დასმის სისტემა შეიმუშავეს. თუ მკითხველს ადრე ზეპირგადმოცემით უნდა სცოდნოდა ხმოვნები, ახლა მას ეს ნიშნები დაეხმარებოდა წაკითხვასა და წარმოთქმაში. მასორეტებს ტექსტში ცვლილებები არ შეუტანიათ. მათ მასორაში კიდეებზე აღნიშნეს ის, რაც საჭიროდ ჩათვალეს. ისინი დიდ სიფრთხილეს იჩენდნენ, ტექსტი რომ უცვლელი დარჩენილიყო. გარდა ამისა, მასორეტებმა მხედველობაში მიიღეს ზოგიერთი სპეციფიკური ნიუანსი და აღნიშნეს ზოგიერთი სიტყვის წარმოთქმის შესწორებული ვარიანტები.
21. რა არის მასორეტული ტექსტი?
21 ხმოვნებისა და მახვილის აღმნიშვნელი ნიშნების შემუშავებაზე მასორეტების სამი სკოლა მუშაობდა — ბაბილონური, პალესტინური და ტიბერიული. ებრაული ტექსტი, რომელიც დღევანდელ გამოცემებში გვხვდება, მასორეტულ ტექსტად არის ცნობილი და მასში ტიბერიული სკოლის მიერ შექმნილი სისტემაა გამოყენებული. ეს სისტემა შეიმუშავეს ტიბერიაში, გალილეის ზღვის დასავლეთ სანაპიროზე მდებარე ქალაქში, მცხოვრებმა მასორეტებმა. „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში ბევრგან არის მითითებული მასორეტული ტექსტი და უშუალოდ მასორაk.
22. რომელი ხელნაწერია ხელმისაწვდომი, რომლის ტექსტშიც ხმოვანი ნიშნების დასმის ბაბილონური სისტემაა გამოყენებული, და რა მხრივ შეესაბამება ის ტიბერიულ ტექსტს?
22 პალესტინური სკოლის მასორეტები ხმოვნების აღმნიშვნელ ნიშნებს თანხმოვნების თავზე სვამდნენ. ჩვენამდე ასეთი ხელნაწერების მხოლოდ მცირე ნაწილმა მოაღწია, რაც ხმოვანი ნიშნების დასმის ამ სისტემის ნაკლოვანებაზე მეტყველებს. ხმოვნების აღმნიშვნელ ნიშნებს ბაბილონური სისტემითაც სიტყვების ზემოთ სვამდნენ. რუსეთში, სანკტ-პეტერბურგის საჯარო ბიბლიოთეკაში ინახება ახ. წ. 916 წლით დათარიღებული ხელნაწერი, „წინასწარმეტყველთა პეტერბურგის კოდექსი“, რომელშიც ხმოვნების აღნიშვნის ბაბილონური სისტემაა გამოყენებული. ამ კოდექსში გვხვდება ესაია, იერემია, ეზეკიელი და „მცირე“ წინასწარმეტყველები თანდართული შენიშვნებით (მასორა). მკვლევარებმა საგულდაგულოდ გამოიკვლიეს ეს ხელნაწერი და ტიბერიულ ტექსტს შეადარეს. მიუხედავად იმისა, რომ მასში ხმოვნების აღმნიშვნელი ნიშნები სიტყვებს ზემოთაა დასმული, კონსონანტური ტექსტი, ხმოვნები და მასორა შეესაბამება ტიბერიულ ტექსტს. ბრიტანეთის მუზეუმში ინახება მოსეს ხუთწიგნეულის ბაბილონური ტექსტი, რომელიც ფაქტობრივად არ განსხვავდება ტიბერიული ტექსტისგან.
23. რა ხელნაწერები აღმოაჩინეს მკვდარი ზღვის მიდამოებში?
23 მკვდარი ზღვის ხელნაწერები. 1947 წელს ებრაული ხელნაწერების ისტორიას კიდევ ერთი საინტერესო გვერდი დაემატა. უადი კუმრანის (ნაჰალ კუმერანი) გამოქვაბულში, მკვდარი ზღვის მიდამოებში, აღმოაჩინეს ესაიას პირველი გრაგნილი სხვა ბიბლიურ და არაბიბლიურ გრაგნილებთან ერთად. ცოტა ხანში, მკვლევართათვის შესასწავლად სრულად გამოაქვეყნეს ესაიას ამ გრაგნილის (1QIsa) ფოტოასლები. იგი ძვ. წ. II საუკუნის ბოლო პერიოდით დაათარიღეს. ეს გრაგნილი მანამდე არსებულ ესაიას უძველეს ხელნაწერზე დაახლოებით ათასი წლით ძველი იყო!l. კუმრანის სხვა გამოქვაბულებში აღმოჩენილ იქნა 170-ზე მეტი გრაგნილის ფრაგმენტი, რომლებშიც ებრაული წერილების ყველა წიგნის ნაწილებია მოცემული, „ესთერის“ გარდა. ეს გრაგნილები ჯერ კიდევ შესწავლის პროცესშია.
24. შეესაბამება თუ არა მკვდარი ზღვის ხელნაწერები მასორეტულ ტექსტს და გამოიყენეს თუ არა ეს ხელნაწერები „ახალი ქვეყნიერების თარგმანზე“ მუშაობისას?
24 ერთი სწავლული აღნიშნავს, რომ მან მკვდარი ზღვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ხელნაწერიდან (11QPsa) გამოიკვლია 119-ე ფსალმუნის ტექსტი. აღმოჩნდა, რომ ის თითქმის სიტყვასიტყვით შეესაბამებოდა 119-ე ფსალმუნის მასორეტულ ტექსტს. ფსალმუნების ხელნაწერთან დაკავშირებით პროფესორმა ჯ. სანდერსმა აღნიშნა: „სხვაობები უმთავრესად ორთოგრაფიულია, რასაც მხოლოდ ძველებრაულის წარმოთქმითა და მსგავსი საკითხებით დაინტერესებული მკვლევარებისთვის აქვს არსებითი მნიშვნელობა“a. სხვა ხელნაწერების გამოკვლევა ცხადყოფს, რომ უმთავრესად ტექსტში არ არის დიდი ცვლილებები. თვით ესაიას გრაგნილში მოძღვრებასთან დაკავშირებული საკითხები უცვლელია, თუმცა შეინიშნება უმნიშვნელო ცვლილებები ორთოგრაფიაში და წინადადებების წყობაში. ესაიას გრაგნილის ტექსტი შესწავლილ იქნა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანზე“ მუშაობისას და ის ბევრგან არის მითითებული სქოლიოებიან გამოცემაშიb.
25. რომელ ებრაულ ტექსტებზე ვიმსჯელეთ და რაში ვრწმუნდებით მათი შესწავლის შედეგად?
25 ჩვენ დავინახეთ, თუ რა გზა გაიარა ებრაული წერილების ტექსტმა. დღეს ჩვენ ეს ტექსტი არ გვექნებოდა, რომ არა სამარიული ხუთწიგნეული, არამეული თარგუმები, ბერძნული სეპტუაგინტა, ტიბერიულ-ებრაული ტექსტი, პალესტინურ-ებრაული ტექსტი, ბაბილონურ-ებრაული ტექსტი და მკვდარი ზღვის ხელნაწერების ებრაული ტექსტი. ამ ტექსტების შესწავლისა და ერთმანეთთან შედარების შედეგად ვრწმუნდებით, რომ ებრაული წერილები ჩვენამდე, ფაქტობრივად, იმ ფორმით მოვიდა, როგორც თავდაპირველად ღვთის შთაგონებით დაიწერა.
ებრაული ტექსტის სრულყოფა
26. ა) როდიდან დაიწყეს აქტიურად ებრაული წერილების კრიტიკული შესწავლა და ვინ გამოაქვეყნა ებრაული წერილების ტექსტები? ბ) რომელი თარგმანები შესრულდა გინზბურგის ტექსტის საფუძველზე?
26 ებრაული წერილების სტანდარტულ ტექსტად XIX საუკუნემდე ითვლებოდა იაკობ ბენ ჩაიმის რაბინული ბიბლიის მეორე გამოცემა, რომელიც 1524-1525 წლებში გამოქვეყნდა. სწავლულებმა მხოლოდ XVIII საუკუნეში დაიწყეს აქტიურად ებრაული წერილების კრიტიკული შესწავლა. 1776—1780 წლებში, ოქსფორდში, ბენიამინ კენიკოტმა გამოაქვეყნა 600-ზე მეტი ებრაული ხელნაწერის საფუძველზე შედგენილი ტექსტი. შემდეგ, 1784—1798 წლებში პარმაში იტალიელმა მკვლევარმა ჯ. დე როსიმ გამოაქვეყნა ტექსტი, რომლის მომზადების დროსაც მან კიდევ 731 ხელნაწერი შეადარა ერთმანეთს. გერმანელმა ებრაისტმა ს. ბერმაც გამოაქვეყნა ებრაული ტექსტი. მოგვიანებით, ს. გინზბურგი მრავალი წლის მანძილზე მუშაობდა ებრაული ტექსტის დამუშავებაზე. მისი ნაშრომი პირველად 1894 წელს გამოიცა, ხოლო გადამუშავებული ვარიანტი — 1926 წელსc. ჯოზეფ როდერემმა ამ ტექსტის პირველი გამოცემის საფუძველზე თარგმნა ებრაული წერილები ინგლისურად (The Emphasised Bible), რომელიც 1902 წელს გამოიცა. გინზბურგისა და ბერის ტექსტები გამოიყენეს აგრეთვე პროფესორმა მაქს მარგოლისმა და მისმა კოლეგებმა 1917 წელს გამოცემული ებრაული წერილების თარგმნის დროს.
27, 28. ა) რა არის „ბიბლია ჰებრაიკა“ და როგორ შეიქმნა ის? ბ) რის საფუძველზე ითარგმნა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“ ინგლისურ ენაზე?
27 1906 წელს ებრაისტმა რუდოლფ კიტელმა გერმანიაში გამოაქვეყნა გადამუშავებული ებრაული ტექსტის პირველი (და მოგვიანებით მეორე) გამოცემა (Biblia Hebraica, „ბიბლია ჰებრაიკა“ ანუ ებრაული ბიბლია). კიტელმა ტექსტს ვრცელი სქოლიოები დაურთო, რომლებშიც მოცემულია იმ დროისთვის ხელმისაწვდომი მასორეტული ხელნაწერების ტექსტობრივი სხვაობები. ის ძირითადად ხელმძღვანელობდა საყოველთაოდ აღიარებული იაკობ ბენ ჩაიმის ტექსტით. როდესაც უფრო ძველი, დაახლოებით ახ. წ. X საუკუნეში სტანდარტიზებული ბენ აშერის მასორეტული ტექსტები გახდა ხელმისაწვდომი, კიტელმა „ბიბლია ჰებრაიკას“ სრულიად განსხვავებულ მესამე გამოცემაზე დაიწყო მუშაობა. ეს საქმე მისმა თანამშრომლებმა დაასრულეს მისი სიკვდილის შემდეგ.
28 „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ ებრაული წერილები „ბიბლია ჰებრაიკას“ მე-7, მე-8 და მე-9 გამოცემების (1951—1955 წწ.) საფუძველზე ითარგმნა ინგლისურ ენაზე. 1977 წელს გამოვიდა ებრაული ტექსტის ახალი გამოცემა, „ბიბლია ჰებრაიკა შტუტგარტენზია“ (Biblia Hebraica Stuttgartensia). ამ ტექსტზე დაყრდნობით განაახლეს სქოლიოებში მოცემული ინფორმაცია 1984 წელს გამოცემულ „ახალი ქვეყნიერების თარგმანში“.
29. როგორ შეუწყო ხელი „ბიბლია ჰებრაიკამ“ ღვთის სახელის აღდგენას?
29 იმის შედეგად, რომ კიტელმა თავის ნაშრომს მასორა დაურთო, კარგად გამოჩნდა, რა ცვლილებები შეიტანეს ტექსტში ქრისტიანობამდელმა მწიგნობრებმა. ამან, თავის მხრივ, ხელი შეუწყო „ახალი ქვეყნიერების თარგმანში“ აზრების ზუსტად გადმოცემას და ღვთის სახელის აღდგენას. „ახალი ქვეყნიერების თარგმანში“ ასახულია ბიბლეისტიკის უახლესი მიღწევები.
30. ა) 308-ე გვერდზე მოცემული სქემის დახმარებით ახსენით, რა გზა განვლო ებრაულმა ტექსტმა „ბიბლია ჰებრაიკამდე“, რომლის საფუძველზეც მომზადდა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“. ბ) კიდევ რომელი წყაროები მოიშველია ახალი ქვეყნიერების თარგმანის კომიტეტმა?
30 ამ გამოკვლევას თანდართული აქვს სქემა, რომელშიც მითითებულია „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ ებრაული წერილების ტექსტზე მუშაობისას გამოყენებული წყაროები. ეს სქემა მოკლედ გვიჩვენებს, თუ რა გზა განვლო ებრაულმა ტექსტმა კიტელის „ბიბლია ჰებრაიკამდე“. სხვა წყაროები, რომლებიც გათვალისწინებულ იქნა, თეთრი წყვეტილი ხაზებით არის ნაჩვენები. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მთარგმნელებმა გამოიყენეს, მაგალითად, ლათინური ვულგატისა და ბერძნული სეპტუაგინტის დედნები. ებრაული წერილების მსგავსად, არც ამ თარგმანების დედნებია შემორჩენილი. სახელმძღვანელოდ იყენებდნენ მათი ტექსტის ავტორიტეტულ გამოცემებს, სანდო ძველ თარგმანებსა და კრიტიკულ კომენტარებს. ამრიგად, ბიბლიის ახალი ქვეყნიერების თარგმანის კომიტეტმა შემოგვთავაზა ღვთის შთაგონებით დაწერილი ებრაული წერილების ზუსტი და სანდო თარგმანი. ყველა ეს წყარო მითითებულია „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში.
31. ა) რისი ნაყოფია „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ ებრაული წერილები? ბ) რისთვის ვემადლიერებით იეჰოვას?
31 „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ ებრაული წერილები ხანგრძლივი კვლევებისა და შესწავლის ნაყოფია. ის დაფუძნებულია ზედმიწევნით ზუსტ ტექსტზე, რომელმაც ჩვენამდე გადამწერებისა თუ მთარგმნელების დაუღალავი შრომის შედეგად მოაღწია. ის არის ზუსტი, უტყუარი და, ამავე დროს, სასიამოვნო წასაკითხი თარგმანი ნებისმიერისთვის, ვისაც სურს ბიბლიის საფუძვლიანი გამოკვლევა. ჩვენ მადლობას ვწირავთ იეჰოვას იმისათვის, რომ მისი სიტყვა ცოცხალი და მოქმედია! (ებრ. 4:12). დაე, ყველა გულწრფელმა ადამიანმა განიმტკიცოს რწმენა ღვთის სიტყვის შესწავლით, რათა ერთგულად შეასრულონ იეჰოვას ნება ამ ბოლო დღეებში! (2 პეტ. 1:12, 13).
[სქოლიოები]
a ცნობილი არ არის, ზუსტად როდიდან გაჩნდა სინაგოგები. შესაძლოა, ეს მოხდა ბაბილონში 70-წლიანი გადასახლების პერიოდში, როდესაც ტაძარი აღარ არსებობდა, ან იუდეველების გადასახლებიდან დაბრუნების შემდეგ, ეზრას დროს.
b სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ Sam შემდეგი მუხლების სქოლიოებში: დაბადება 4:8; გამოსვლა 6:2; 7:9; 8:15 და 12:40. ბოლო მუხლის თარგმანი გალატელების 3:17-ის გაგებაში გვეხმარება.
c სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ T შემდეგი მუხლების სქოლიოებში: რიცხვები 24:17; მეორე კანონი 33:13 და ფსალმუნი 100:3.
d „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“, დანართი 1გ, „ღვთის სახელი ძველ ბერძნულ თარგმანებში“.
e „წმინდა წერილების საკვლევი ცნობარი“, ტ. II, გვ. 9 (ინგლ.).
f სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) სეპტუაგინტის ტექსტის სახეცვლილებების საჩვენებლად გამოყენებულია შემდეგი სიმბოლოები: LXXא — სინური კოდექსი, LXXA — ალექსანდრიის კოდექსი და LXXB — ვატიკანის კოდექსი. იხილეთ შემდეგი მუხლების სქოლიოები: 1 მეფეები 14:2; 1 მატიანე 7:34; 12:19.
g სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ Vg გამოსვლის 37:6-ის სქოლიოში.
h „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი სქოლიოებით“ (ინგლ.), დანართი 2A, Extraordinary Points.
i „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“, დანართი 1ბ, „გადამწერების მიერ ღვთის სახელთან დაკავშირებით შეტანილი ცვლილებები“.
j „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი სქოლიოებით“ (ინგლ.), დანართი 2B, Emendations (Corrections) of the Sopherim.
k სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ M (მასორეტული ტექსტი) და Mmargin (უშუალოდ მასორა) შემდეგი მუხლების სქოლიოები: ფსალმუნები 60:5; 71:20; 100:3 და 119:79.
l „წმინდა წერილების საკვლევი ცნობარი“, ტ. I, გვ. 322 (ინგლ.).
a The Dead Sea Psalms Scroll, 1967, ჯ. სანდერსი, გვ. 15.
b სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ 1QIsa ესაიას 7:1-ისა და 14:4-ის სქოლიოებში.
c სქოლიოებიან გამოცემაში (ინგლ.) იხილეთ Gins ლევიანების 11:42-ის სქოლიოში.
[ცხრილი 313 გვერდზე]
(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)
უმნიშვნელოვანესი პაპირუსები
ხელნაწერის სახელწოდება ნეშის პაპირუსი
თარიღი ძვ. წ. II ან I საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება კემბრიჯი, (ინგლისი)
რას შეიცავს ათი მცნების 24 ხაზი,
რამდენიმე მუხლი მეორე კანონის მე-5 და მე-6 თავებიდან
ხელნაწერის სახელწოდება რაილენდსი 458
სიმბოლო 957
თარიღი ძვ. წ. II საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება მანჩესტერი, (ინგლისი)
რას შეიცავს ფრაგმენტები მეორე კანონის 23—28 თავებიდან
ხელნაწერის სახელწოდება ფუადი 266
თარიღი ძვ. წ. I საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება კაირო (ეგვიპტე)
რას შეიცავს ნაწყვეტები დაბადებიდან და მეორე კანონიდან
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
კან. 18:5; საქ. 3:22; დანართი 1გ (ქართულ გამოცემაში)
ხელნაწერის სახელწოდება ლევიანები (მკვდარი ზღვის ხელნაწერები)
სიმბოლო 4Q LXX Levb
თარიღი ძვ. წ. I საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება იერუსალიმი (ისრაელი)
რას შეიცავს ფრაგმენტები ლევიანებიდან
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ჩესტერ ბიტი 6
სიმბოლო 963
თარიღი ახ. წ. II საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება დუბლინი (ირლანდია) და ან-არბორი
(მიჩიგანი, აშშ)
რას შეიცავს ნაწყვეტები რიცხვებიდან და მეორე კანონიდან
ხელნაწერის სახელწოდება ჩესტერ ბიტი 9, 10
სიმბოლო 967/968
თარიღი ახ. წ. III საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება დუბლინი (ირლანდია) და პრინსტონი
(მიჩიგანი, აშშ)
რას შეიცავს ნაწყვეტები ეზეკიელიდან, დანიელიდან და ესთერიდან
ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები
ხელნაწერის სახელწოდება ოქსირინხი 2
სიმბოლო P1
თარიღი ახ. წ. III საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება ფილადელფია (პენსილვანია, აშშ)
რას შეიცავს მათ. 1:1—9, 12, 14—20
ხელნაწერის სახელწოდება ოქსირინხი 1228
სიმბოლო P22
თარიღი ახ. წ. III საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება გლაზგო (შოტლანდია)
რას შეიცავს ფრაგმენტები იოანეს მე-15 და მე-16 თავებიდან
ხელნაწერის სახელწოდება მიჩიგანი 1570
სიმბოლო P37
თარიღი ახ. წ. III-IV საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება ან-არბორი (მიჩიგანი, აშშ)
რას შეიცავს მათ. 26:19—52
ხელნაწერის სახელწოდება ჩესტერ ბიტი 1
სიმბოლო P45
თარიღი ახ. წ. 3 საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება დუბლინი (ირლანდია); ვენა (ავსტრია)
რას შეიცავს ფრაგმენტები მათედან, მარკოზიდან, ლუკადან,
იოანედან და საქმეებიდან
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ჩესტერ ბიტი 2
სიმბოლო P46
თარიღი ახ. წ. 200
ენა ბერძნული
სად ინახება დუბლინი (ირლანდია); ან-არბორი (მიჩიგანი, აშშ)
რას შეიცავს პავლეს ცხრა წერილი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ჩესტერ ბიტი 3
სიმბოლო P47
თარიღი ახ. წ. 3 საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება დუბლინი (ირლანდია)
რას შეიცავს გამოცხ. 9:10—17:2
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება რაილენდსი 457
სიმბოლო P52
თარიღი დაახ. ახ. წ. 125
ენა ბერძნული
სად ინახება მანჩესტერი (ინგლისი)
რას შეიცავს იოან. 18:31—33, 37, 38
ხელნაწერის სახელწოდება ბოდმერი 2
სიმბოლო P66
თარიღი დაახ. ახ. წ. 200
ენა ბერძნული
სად ინახება ჟენევა (შვეიცარია)
რას შეიცავს იოანეს სახარების უმეტესი ნაწილი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ბოდმერი 7, 8
სიმბოლო P72
თარიღი ახ. წ. III-IV საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება ჟენევა (შვეიცარია) და ვატიკანის ბიბლიოთეკა
რომში (იტალია)
რას შეიცავს იუდა, 1 პეტრე და 2 პეტრე
ხელნაწერის სახელწოდება ბოდმერი 14, 15
სიმბოლო P75
თარიღი ახ. წ. III საუკ.
ენა ბერძნული
სად ინახება ჟენევა (შვეიცარია)
რას შეიცავს ლუკას და იოანეს სახარებების უმეტესი ნაწილი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
[ცხრილი 314 გვერდზე]
(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)
უმნიშვნელოვანესი პერგამენტები
ებრაული წერილები (ებრაულად)
ხელნაწერის სახელწოდება ალეპოს კოდექსი
სიმბოლო Al
თარიღი ახ. წ. 930.
ენა ებრაული
სად ინახება ადრე ალეპოში (სირია), ამჟამად ისრაელში.
რას შეიცავს ებრაული წერილების დიდი ნაწილი
(ბენ აშერის ტესტი)
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ბრიტანეთის მუზეუმის კოდექსი Or4445
თარიღი ახ. წ. X საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება ლონდონი (ინგლისი)
რას შეიცავს ხუთწიგნეულის უმეტესი ნაწილი
ხელნაწერის სახელწოდება კაიროს კოდექსი
სიმბოლო Ca
თარიღი ახ. წ. 895
ენა ებრაული
სად ინახება კაირო (ეგვიპტე)
რას შეიცავს ადრინდელი დად გვიანდელი წინასწარმეტყველები
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ლენინგრადის კოდექსი
სიმბოლო B 19A
თარიღი ახ. წ. 1008
ენა ებრაული
სად ინახება სანკტ-პეტერბურგი,
(რუსეთი)
რას შეიცავს ებრაული წერილები
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
იეს. 21:37; 2 სამ. 8:3; დანართი 1ა (ქართულ გამოცემაში)
ხელნაწერის სახელწოდება წინასწარმეტყველთა პეტერბურგის კოდექსი
სიმბოლო B 3
თარიღი ახ. წ. 916
ენა ებრაული
სად ინახება სანკტ-პეტერბურგი,
(რუსეთი)
რას შეიცავს გვიანდელი წინასწარმეტყველები
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
დანართი 2B
ხელნაწერის სახელწოდება ესაიას პირველი ხელნაწერი (მკვდარი ზღვის ხელნაწერები)
სიმბოლო 1QIsa
თარიღი ძვ. წ. II საუკ. მიწურული
ენა ებრაული
სად ინახება იერუსალიმი (ისრაელი)
რას შეიცავს ესაია
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ფსალმუნები (მკვდარი ზღვის ხელნაწერები)
სიმბოლო 11QPsa
თარიღი ახ. წ. I საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება იერუსალიმი (ისრაელი)
რას შეიცავს ნაწყვეტები 41-ე და ბოლო სამი
ფსალმუნიდან
„სეპტუაგინტა“ და ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები
ხელნაწერის სახელწოდება სინური კოდექსი
სიმბოლო 01( א)
თარიღი ახ. წ. IV საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება ლონდონი (ინგლისი)
რას შეიცავს ებრაული წერილების ნაწილი და ბერძნული წერილები
მთლიანად; აგრეთვე რამდენიმე
აპოკრიფული წიგნი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ალექსანდრიის კოდექსი
სიმბოლო A (02)
თარიღი ახ. წ. V საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება ლონდონი (ინგლისი)
რას შეიცავს ებრაული და ბერძნული წერილები მთლიანად
(რამდენიმე პატარა ფრაგმენტი დაკარგული ან დაზიანებული);
აგრეთვე რამდენიმე აპოკრიფული წიგნი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ვატიკანი 1209
სიმბოლო B (03)
თარიღი ახ. წ. IV საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება ვატიკანის ბიბლიოთეკა რომში (იტალია)
რას შეიცავს ადრე მთლიანი ბიბლია. ამჟამად დაკარგულია:
დაბ. 1:1—46:28; ფსალმ. 106—137; ებრაელები
9:14-ის შემდეგ; 2 ტიმოთე;
ტიტე; ფილიმონი; გამოცხადება
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
მარკ. 6:14; იოან. 1:18; 7:53—8:11
ხელნაწერის სახელწოდება ეფრემის კოდექსი
სიმბოლო C (04)
თარიღი ახ. წ. V საუკ.
ენა ებრაული
სად ინახება პარიზი (საფრანგეთი)
რას შეიცავს ებრაული (64 ფრაგმენტი) და
ბერძნული (145 ფრაგმენტი)
წერილების ნაწილი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
ხელნაწერის სახელწოდება ბეზის კოდექსი
სიმბოლო Dea (05)
თარიღი ახ. წ. V საუკ.
ენა ბერძნულ-ლათინური
სად ინახება კემბრიჯი (ინგლისი)
რას შეიცავს ოთხი სახარებისა და საქმეების უმეტესი ნაწილი;
3 იოანედან რამდენიმე მუხლი
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
მათ. 24:36; მარკ. 7:16; ლუკ. 15:21
(სქოლიოებში აღნიშნულია მხოლოდ
„D“
ხელნაწერის სახელწოდება კლერმონტის კოდექსი
სიმბოლო DP (06)
თარიღი ახ. წ. VI საუკ.
ენა ბერძნულ-ლათინური
სად ინახება პარიზი (საფრანგეთი)
რას შეიცავს პავლეს წერილები (ებრაელების ჩათვლით)
სადაა გამოყენებული „ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სქოლიოებიან გამოცემაში
(იხილეთ მითითებული მუხლების სქოლიოები)
გალ. 5:12 (სქოლიოებში აღნიშნულია
მხოლოდ „D“)
[დიაგრამა 308 გვერდზე]
(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)
წყაროები, რომელთა საფუძველზეც მომზადდა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“ — ებრაული წერილები
ებრაული ორიგინალები და უძველესი ასლები
არამეული თარგუმები
მკვდარი ზღვის ხელნაწერები
სამარიული ხუთწიგნეული
ბერძნული სეპტუაგინტა
ძველი ლათინური
კოპტური, ეთიოპური, სომხური
ებრაული კონსონანტული ტექსტი
ლათინური ვულგატა
ბერძნული თარგმანები — აკვილას, თეოდოტიონის, სიმაქუსის
სირიული ფეშიტა
მასორეტული ტექსტი
კაიროს კოდექსი
წინასწარმეტყველთა პეტერბურგის კოდექსი
ალეპოს კოდექსი
გინზბურგის ებრაული ტექსტი
ლენინგრადის კოდექსი B 19A
„ბიბლია ჰებრაიკა“, „ბიბლია ჰებრაიკა
შტუტგარტენზია“
ახალი ქვეყნიერების თარგმანი
ებრაული წერილები — ინგლისური; ინგლისურიდან ითარგმნა ბევრ თანამედროვე ენაზე
[დიაგრამა 309 გვერდზე]
(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)
წყაროები, რომელთა საფუძველზეც მომზადდა „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“ ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები
ბერძნული ორიგინალები და უძველესი ასლები
სომხური თარგმანი
კოპტური თარგმანები
სირიული თარგმანები — კიურტონის, ფილოქსენეს, ჰარკელის,
პალესტინური, სინური, ფეშიტა
ძველი ლათინური
ლათინური ვულგატა
სიქსტესა და კლემენტის გადამუშავებული ლათინური ტექსტები
ბერძნული მინუსკულური ხელნაწერები
ერაზმ როტერდამელის ტექსტი
სტეფანოსის ტექსტი
„ტექსტუს რეცეპტუს“
გრისბახის ბერძნული ტექსტი
„ემფატიკ დიაგლოტი“
პაპირუსები — (ჩესტერ ბიტის P45, P46, P47; ბოდმერის P66, P74,
P75)
ადრეული ბერძნული უნციალური ხელნაწერები — კოდექსები: ვატიკანის 1209 (B), სინური (א),
ალექსანდრიის (A), ეფრემ ასურის (C), ბეზის (D)
უესტკოტისა და ჰორტის ბერძნული ტექსტი
ბოვერის ბერძნული ტექსტი
მერკის ბერძნული ტექსტი
ნესტლე-ალანდის ბერძნული ტექსტი
გაერთიანებული ბიბლიური საზოგადოებების ბერძნული ტექსტი
23 ებრაული თარგმანი (XIV—XX საუკუნეები), ზოგი თარგმნილია
ბერძნულიდან, ზოგი — ლათინური ვულგატიდან; მათში გვხვდება
ღვთის სახელი ტეტრაგრამატონის სახით
ახალი ქვეყნიერების თარგმანი
ქრისტიანულ-ბერძნული წერილები — ინგლისური; ინგლისურიდან ითარგმნა ბევრ თანამედროვე ენაზე