დანართი
„სამყაროს სამშენებლო ქვები“
ასე მოიხსენიებს ქიმიურ ელემენტებს ერთი ახალი სამეცნიერო ენციკლოპედია. ჩვენს დედამიწაზე ელემენტების საოცრად დიდი მრავალფეროვნება არსებობს; ზოგი მათგანი იშვიათად გვხვდება, სხვები კი — უხვად არის. ისეთი ელემენტი, როგორიცაა ოქრო, იზიდავს ადამიანის თვალს, სხვები კი აირებია, მაგალითად აზოტი და ჟანგბადი, რომლებსაც ვერ ვხედავთ. თითოეული ელემენტი შედგება გარკვეული სახის ატომისგან. ატომების აგებულება და ურთიერთკავშირი ცხადყოფს ეკონომიურობასა და განსაცვიფრებელ ორგანიზებულობას, რაც პერიოდულ ტაბულაში აისახება.
დაახლოებით 300 წლის წინ მხოლოდ 12 ელემენტი იყო ცნობილი — ბისმუთი, გოგირდი, დარიშხანა, ვერცხლი, ვერცხლისწყალი, კალა, ნახშირბადი, ოქრო, რკინა, სპილენძი, სტიბიუმი და ტყვია. როცა უკვე მრავალი ელემენტი აღმოაჩინეს, მეცნიერებმა შეამჩნიეს, რომ ისინი გარკვეულ წესრიგს ირეკლავდნენ. იმის გამო, რომ იმ წესრიგში შეუვსებელი ადგილები იყო, მეცნიერებმა — მენდელეევმა, რამზიმ, მოზლიმ და ბორმა — თეორიულად ჩამოაყალიბეს უცნობი ელემენტების არსებობა და მათი თვისებები. მეცნიერთა წინასწარმეტყველების თანახმად, ის ელემენტები მოგვიანებით აღმოაჩინეს. როგორ შეძლეს ამ მეცნიერებმა იმის წინასწარმეტყველება, რომ არსებობდა იმ დროისთვის უცნობი მატერიის ფორმები?
ელემენტები ემორჩილებიან ბუნებრივი დანომვრის წესრიგს, რაც დაფუძნებულია მათი ატომების აგებულებაზე. ეს დამტკიცებული კანონია. ასე რომ, სკოლის სახელმძღვანელოებში ელემენტების პერიოდული სისტემა მოცემულია მწკრივებსა და სვეტებში — წყალბადი, ჰელიუმი და ასე შემდეგ.
ერთი ენციკლოპედია შენიშნავს: „მხოლოდ რამდენიმე მეცნიერული სისტემატიზაცია თუ შეედრება პერიოდულ ტაბულას ფიზიკური სამყაროს წესრიგის ვრცლად ასახვაში. . . ნებისმიერი ელემენტი, რომელიც შეიძლება აღმოჩენილ იქნეს მომავალში, უეჭველად, თავის ადგილს დაიკავებს პერიოდულ სისტემაში, დაექვემდებარება მის წესრიგს და გამოავლენს ელემენტების სათანადო ოჯახის თვისებებს“ (McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology).
როცა ელემენტები პერიოდულ სისტემაში დაწყობილია მწკრივებად და სვეტებად, ერთ სვეტში განლაგებულ ელემენტებს შორის საოცარი კავშირი შეიმჩნევა. მაგალითად, ბოლო სვეტში მოთავსებულია ჰელიუმი (№2), ნეონი (№10), არგონი (№18), კრიპტონი (№36), ქსენონი (№54), რადონი (№86). ეს აირები კაშკაშა სინათლეს გამოსცემენ, როცა მათში ელექტრულ განმუხტვას ატარებენ, ამიტომ მათ ზოგ ნათურაში იყენებენ. აგრეთვე, ეს აირები ისე ადვილად არ შედიან რეაქციაში სხვადასხვა ელემენტებთან, როგორც სხვა აირები.
მართლაც, სამყარო — თვით ატომური ნაწილაკების დონეზე — ცხადყოფს საოცარ ჰარმონიასა და წესრიგს. რამ განაპირობა სამყაროს სამშენებლო მასალების ამგვარი წესრიგი, ჰარმონია და მრავალფეროვნება?
[ცხრილი 27 გვერდზე]
[ელემენტთა პერიოდული სისტემა]
(ტექსტი სრულად მოცემულია პუბლიკაციაში)
ლითონები
არალითონები
ინერტული აირები
გარდამავალი ელემენტები
ლანთანოიდები
აქტინოიდები
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
ელემენტის სახელწოდება ქიმიური სიმბოლო ატომური ნომერი
წყალბადი H 1
ჰელიუმი He 2
ლითიუმი Li 3
ბერილიუმი Be 4
ბორი B 5
ნახშირბადი C 6
აზოტი N 7
ჟანგბადი O 8
ფთორი F 9
ნეონი Ne 10
ნატრიუმი Na 11
მაგნიუმი Mg 12
ალუმინი Al 13
სილიციუმი Si 14
ფოსფორი P 15
გოგირდი S 16
ქლორი Cl 17
არგონი Ar 18
კალიუმი K 19
კალციუმი Ca 20
კალციუმი Sc 21
ტიტანი Ti 22
ვანადიუმი V 23
ქრომი Cr 24
მანგანუმი Mn 25
რკინა Fe 26
კობალტი Co 27
ნიკელი Ni 28
სპილენძი Cu 29
თუთია Zn 30
გალიუმი Ga 31
გერმანიუმი Ge 32
დარიშხანა As 33
სელენი Se 34
ბრომი Br 35
კრიპტონი Kr 36
რუბიდიუმი Rb 37
სტრონციუმი Sr 38
იტრიუმი Y 39
ცირკონიუმი Zr 40
ნიობიუმი Nb 41
მოლიბდენი Mo 42
ტექნეციუმი Tc 43
რუთენიუმი Ru 44
როდიუმი Rh 45
პალადიუმი Pd 46
ვერცხლი Ag 47
კადმიუმი Cd 48
ინდიუმი In 49
კალა Sn 50
სტიბიუმი Sb 51
ტელური Te 52
იოდი I 53
ქსენონი Xe 54
ცეზიუმი Cs 55
ბარიუმი Ba 56
ლანთანი La 57
ცერიუმი Ce 58
პრაზეოდიმი Pr 59
ნეოდიმი Nd 60
პრომეთიუმი Pm 61
სამარიუმი Sm 62
ევროპიუმი Eu 63
გადოლინიუმი Gd 64
ტერბიუმი Tb 65
დისპროზიუმი Dy 66
ჰოლმიუმი Ho 67
ერბიუმი Er 68
თულიუმი Tm 69
იტერბიუმი Yb 70
ლუტეციუმი Lu 71
ჰაფნიუმი Hf 72
ტანტალი Ta 73
ვოლფრამი W 74
რენიუმი Re 75
ოსმიუმი Os 76
ირიდიუმი Ir 77
პლატინა Pt 78
ოქრო Au 79
ვერცხლისწყალი Hg 80
თალიუმი Tl 81
ტყვია Pb 82
ბისმუთი Bi 83
პოლონიუმი Po 84
ასტატინი At 85
რადონი Rn 86
ფრანციუმი Fr 87
რადიუმი Ra 88
აქტინიუმი Ac 89
თორიუმი Th 90
პროტაქტინიუმი Pa 91
ურანი U 92
ნეპტუნიუმი Np 93
პლუტონიუმი Pu 94
ამერიციუმი Am 95
კიურიუმი Cm 96
ბერკლიუმი Bk 97
კალიფორნიუმი Cf 98
აინშტაინიუმი Es 99
ფერმიუმი Fm 100
მენდელევიუმი Md 101
ნობელიუმი No 102
ლოურენსიუმი Lr 103
104
105
106
107
108
109