უფალი

„უფლად“ (ანალოგიური სიტყვა „ბატონი“) ნათარგმნი ბერძნული და ებრაული სიტყვები გამოიყენება იეჰოვა ღმერთის (ეზკ. 3:11), იესო ქრისტეს (მთ. 7:21), იოანეს ხილვაში ნანახი ერთ-ერთი უხუცესის (გმც. 7:13, 14), ანგელოზების (დბ. 19:1, 2; დნ. 12:8), ადამიანებისა (1სმ. 25:24; სქ. 16:16, 19, 30) და ცრუ ღვთაებების (1კრ. 8:5) მიმართ. „უფალი“ უმეტესად ეწოდება რისამე ან ვისამე მესაკუთრეს, აგრეთვე ავტორიტეტისა და ძალაუფლების მფლობელს (დბ. 24:9; 42:30; 45:8, 9; 1მფ. 16:24; ლკ. 19:33; სქ. 25:26; ეფ. 6:5). ამ წოდებით მოიხსენია სარამ თავისი ქმარი (დბ. 18:12) და ამავე სიტყვით მიმართავდნენ შვილები თავიანთ მამებს (დბ. 31:35; მთ. 21:28, 29), უმცროსი ძმები კი უფროს ძმებს (დბ. 32:5, 6). ის თავაზიანი მიმართვის ფორმადაც გამოიყენებოდა ცნობილ პირებთან, სახელმწიფო მოხელეებთან, წინასწარმეტყველებთან თუ მეფეებთან (დბ. 23:6; 42:10; რც. 11:28; 2სმ. 1:10; 2მფ. 8:10—12; მთ. 27:63). „უფალო“ და „ბატონო“ უცხო პირის მიმართაც ზრდილობიანი მიმართვის ფორმა იყო (ინ. 12:21; 20:15; სქ. 16:30).

იეჰოვა ღმერთი. იეჰოვა ღმერთი „ცისა და მიწის უფალია“, რადგან როგორც ყოველივეს შემოქმედი, სამყაროს უზენაესი მმართველია (მთ. 11:25; გმც. 4:11). ზეციერი ქმნილებები მას „უფალს“ უწოდებენ, როგორც გამოცხადების 11:15-ში ვკითხულობთ: «გაისმა ზეცაში დიდი ხმები: „ქვეყნიერების სამეფო ჩვენი უფლისა [იეჰოვასი] და მისი ქრისტეს სამეფო გახდა“». ღმერთს მისი მიწიერი მსახურები „უზენაეს უფლად“ მოიხსენიებენ. ამ წოდებას წმინდა წერილებში 300-ზე მეტჯერ ვხვდებით (დბ. 15:2; გმც. 6:10). მას აგრეთვე სამართლიანად ეწოდება „ჭეშმარიტი უფალი“ (ეს. 1:24). სწორედ მისი ბრძანებით ხდება შეკრება ანუ მკა ხალხის გადასარჩენად. ამიტომ მას, როგორც „სამკლის ბატონს [უფალს]“, უნდა ვევედროთ, მეტი მუშა გამოგზავნოს დასახმარებლად (მთ. 9:37, 38; იხ. აქ დანართი, გვ. 1744—1746).

იესო ქრისტე. დედამიწაზე იესო ქრისტემ თავის თავს „შაბათის უფალი“ უწოდა (მთ. 12:8) და ეს იმიტომ, რომ შაბათს იმას აკეთებდა, რაც ზეციერი მამისგან ჰქონდა დავალებული. ამ საქმეში ავადმყოფების განკურნებაც შედიოდა (შდრ. მთ. 8:16, 17). იესომ იცოდა, რომ მოსეს კანონი და ამ კანონით გათვალისწინებული შაბათის დაცვა „მომავალ კურთხევათა ჩრდილი“ იყო (ებ. 10:1). ამ „მომავალ კურთხევებს“ უკავშირდება ის შაბათი, რომლის უფალიც თავად იესო იქნება (იხ. შაბათი [„შაბათის უფალი“]).

მოწაფეების გარდა იესო ქრისტეს „უფალსა“ და „ბატონს“ სხვებიც ეძახდნენ (მთ. 8:2; ინ. 4:11). ამ შემთხვევაში ასეთი მიმართვა პატივისცემისა და თავაზიანობის გამომხატველი იყო. თუმცა იესომ თავის მოწაფეები მიახვედრა, რომ მიმართვა „უფალო“ თავაზიანობაზე მეტს გულისხმობდა. მან თქვა: „თქვენ მოძღვარსა და უფალს მიწოდებთ და მართალს ამბობთ, რადგან ასეც არის“ (ინ. 13:13). მოციქულები იესოს „უფალსა“ და „ბატონს“ იმიტომ ეძახდნენ, რომ ისინი მისი მოწაფეები იყვნენ და მისგან სწავლობდნენ.

იესოს ტიტულმა, „უფალმა“, განსაკუთრებული მნიშვნელობა მისი სიკვდილისა და აღდგომის შემდეგ შეიძინა. მან თავისი მიმდევრები მოწამებრივი სიკვდილით შეიძინა და გახდა მათი „პატრონი“ (ინ. 15:13, 14; 1კრ. 7:23; 2პტ. 2:1; იუდ. 4; გმც. 5:9, 10). ის მათი მეფე და ნეფე იყო, ვისაც, როგორც უფალს, ისე ემორჩილებოდნენ (სქ. 17:7; ეფ. 5:22—27; შდრ. ინ. 3:28, 29; 2კრ. 11:2; გმც. 21:9—14). იესომ წამების ბოძზე სიკვდილამდე შეინარჩუნა ერთგულება, რის შემდეგაც იეჰოვამ ის დააჯილდოვა, „უფრო მეტად აამაღლა და მიანიჭა ყველა სახელზე აღმატებული სახელი, რათა იესოს სახელით მუხლი მოიდრიკოს ყველამ, ვინც ზეცაში, დედამიწაზე თუ მიწის ქვეშ არის, და ყოველმა ენამ საჯაროდ აღიაროს, რომ იესო ქრისტე არის უფალი ღვთის, მამის სადიდებლად“ (ფლ. 2:9—11). იესო ქრისტეს უფლად აღიარება მისი ამ ტიტულით მოხმობაზე მეტს გულისხმობს; საჭიროა მისი მდგომარეობის აღიარება და მორჩილება (შდრ. ინ. 14:21), ვინაიდან იესომ თავად თქვა: «ვინც მეუბნება: „უფალო, უფალო“, ყველა ვერ შევა ზეციერ სამეფოში, არამედ ის, ვინც ასრულებს ჩემი ზეციერი მამის ნებას» (მთ. 7:21).

იეჰოვა ღმერთმა ერთგულ ძეს უკვდავებაც უბოძა. ამ ქვეყნად მრავალი მეფე და უფალი ყოფილა, მაგრამ მხოლოდ იესო ქრისტეა უკვდავი „მეფეთა მეფე და უფალთა უფალი“ (1ტმ. 6:14—16; გმც. 19:16).

ვინაიდან იესოს აქვს „სიკვდილისა და სამარის გასაღებები“ (გმც. 1:17, 18), მას შეუძლია სამარიდან (ინ. 5:28, 29) და ადამისგან მემკვიდრეობით მიღებული სიკვდილისგან კაცობრიობის გათავისუფლება (რმ. 5:12, 18). ასე რომ, ის „მკვდრების უფალიც“ არის, მათ შორის თავისი მიწიერი წინაპრის, მეფე დავითის, უფალი (სქ. 2:34—36; რმ. 14:9).

საპატიო წოდება. ის ფაქტი, რომ ქრისტიანებს მხოლოდ „ერთი უფალი“, იესო ქრისტე, ჰყავთ (ეფ. 4:5), არ გამორიცხავს „უფლის“ ან „ბატონის“ გამოყენებას ვინმეს პატივისცემისა და ძალაუფლების აღიარების ნიშნად. პეტრე მოციქულმა სარა ქრისტიანი ცოლებისთვის ნიმუშად მოიყვანა, რადგან ის თავის ქმარს, აბრაამს, მორჩილების ნიშნად „ბატონს უწოდებდა“ (1პტ. 3:1—6). ეს ფორმალური მიმართვა კი არა, გულწრფელი მორჩილების მაჩვენებელი იყო, რადგან სარამ ეს სიტყვები გულში თქვა (დბ. 18:12). სხვა მხრივ, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ქრისტიანები ერთმანეთისთვის ძმები არიან, არასწორი იქნება, თუ ვინმეს წინამძღოლად ან უფლად შერაცხავენ და მას თავიანთ სულიერ წინამძღოლად ჩათვლიან (მთ. 23:8—10; იხ. იეჰოვა; იესო ქრისტე).

ბერძნული სიტყვა „კირიოს“. ეს ბერძნული სიტყვა ზედსართავი სახელია და გამოიყენება იმის აღსანიშნავად, ვინც ძალასა (კიროს) თუ ძალაუფლებას ფლობს. ის არსებითი სახელითაც გვხვდება. თუ არ ჩავთვლით ტიტესადმი მიწერილ წერილსა და იოანეს წერილებს, ეს სიტყვა ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების სხვა ყველა წიგნში გვხვდება. მას შეესაბამება ებრაული ʼადონ. ღვთის მიერ შექმნილი ძე და მსახური, იესო ქრისტე, მართებულად უწოდებს თავის მამასა და ღმერთს (ინ. 20:17) უფალს (ʼადონაი ან კირიოს), რადგან ის მასზე დიდ ძალასა და ძალაუფლებას ფლობს და მისი თავია (მთ. 11:25; 1კრ. 11:3). განდიდებული და მამის მარჯვნივ მჯდომი იესო „უფალთა უფალია“ ყველასთვის გარდა თავად მამისა, ყოვლისშემძლე ღვთისა (გმც. 17:14; 19:15, 16; შდრ. 1კრ. 15:27, 28).

ღვთის სახელის ნაცვლად გამოყენებული. სავარაუდოდ, ახ. წ. II—III სს.-ში გადამწერებმა, რომლებიც ებრაული წერილების ბერძნული თარგმანის, სეპტუაგინტის, ასლებს აკეთებდნენ, ღვთის სახელის ნაცვლად სიტყვები კირიოს (უფალი) და თეოს (ღმერთი) გამოიყენეს. მსგავსი რამ მოხდა სხვა თარგმანებშიც, კერძოდ, ლათინურ ვულგატაში, „დუეს ბიბლიასა“ (რომელიც ვულგატას ეფუძნება) და „მეფე ჯეიმზის თარგმანში“. იგივე ცვლილება განიცადა თანამედროვე თარგმანებმაც (AT; RS; NIV; TEV; NAB). ინგლისურ თარგმანებში ღვთის სახელის ნაცვლად გამოყენებული „ღმერთი“ და „უფალი“ დიდი ასოებით არის ჩაბეჭდილი იმის საჩვენებლად, რომ ამ ადგილას ტეტრაგრამატონი ანუ ღვთის სახელი უნდა ყოფილიყო.

აი, რა აღნიშნა „ამერიკული სტანდარტული თარგმანის“ (1901 წლის გამოცემა) წინასიტყვაობაში (გვ. 4) სარედაქციო კომიტეტმა, რომელიც არ მიჰყვა ამ ტრადიციას: „ამერიკელმა მთარგმნელებმა საკითხის საგულდაგულოდ აწონ-დაწონის შემდეგ მიიღეს ერთსულოვანი გადაწყვეტილება: იუდეველთა ცრურწმენა, რომლის თანახმადაც ღვთის სახელი უაღრესი სიწმინდის გამო არ უნდა წარმოითქვას, აღარ უნდა ახდენდეს გავლენას ძველი აღთქმის ინგლისურსა თუ სხვა ენებზე შესრულებულ თარგმანებზე, როგორც ეს, საბედნიეროდ, თანამედროვე მისიონერების მიერ შესრულებულ არაერთ თარგმანშია შესამჩნევი ... უამრავ სიწმინდესთან ასოცირებულმა ამ სახელმა [იეჰოვა] წმინდა ტექსტში თავისი კუთვნილი ადგილი დაიბრუნა“.

მას შემდეგ მრავალ თარგმანში (An; JB [ინგლისური და ფრანგული]; NC; BC [ესპანური] თუ სხვ.) ტეტრაგრამატონი ყველგან თანმიმდევრულად არის გადმოთარგმნილი „იაჰვედ“ ან მსგავს ფორმად.

სტატიაში იეჰოვა (ღვთის სახელი ქრისტიანულ-ბერძნულ წერილებში) მოყვანილია იმის დამადასტურებელი არგუმენტები, რომ ღვთის სახელი იეჰოვა გამოყენებული იყო ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების თავდაპირველ ტექსტებში — მათეს სახარებით დაწყებული „გამოცხადებით“ დამთავრებული. ამის საფუძველზე წინამდებარე ნაშრომში გამოყენებულ ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების „ახალი ქვეყნიერების თარგმანში“ ღვთის სახელი მთლიანობაში 237 ადგილასაა აღდგენილი. მსგავსი მიდგომაა სხვა თარგმანებშიც, განსაკუთრებით ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების ებრაულ თარგმანებში.

აი, რას წერს ღვთის სახელის აღდგენასთან დაკავშირებით ბიბლიის ახალი ქვეყნიერების თარგმანის კომიტეტი: „იმის გასაგებად, თუ სად იყო ღვთის სახელი შეცვლილი ბერძნული სიტყვებით Κύριος და Θεός, ჩვენ დავადგინეთ, რომელ ადგილებში ციტირებდნენ ღვთის მიერ შთაგონებული ქრისტიანი მწერლები მუხლებს, მონაკვეთებსა და ფრაზებს ებრაული წერილებიდან, შემდეგ ვუბრუნდებოდით ებრაულ ტექსტს და ვამოწმებდით, იყო თუ არა იქ ღვთის სახელი. ამგვარად ჩვენ დავადგინეთ, ვინ არის ნაგულისხმები კირიოსსა და თეოსში“. კომიტეტი დასძენს: „მთარგმნელის უფლებამოსილების ფარგლებს რომ არ გავცდენოდით და განმმარტებლები არ გავმხდარიყავით, უდიდესი სიფრთხილით მოვეკიდეთ ღვთის სახელის გამოყენების საკითხს და ყოველთვის გულმოდგინედ ვამოწმებდით ებრაულ წერილებს და ვცდილობდით, შესაბამისობა მოგვეძებნა ებრაულ თარგმანებში“. ამ შესაბამისობის საფუძველზე ბიბლიის ახალი ქვეყნიერების თარგმანის კომიტეტმა ამ ნაშრომში 237 ადგილას აღადგინა ღვთის სახელი (აქ, დანართი 1დ, გვ. 1740—1743).

ებრაული სიტყვები „ადონ“ და „ადონაი“. ებრაული სიტყვა ʼადონ 334-ჯერ გვხვდება ებრაულ წერილებში. ის მოიცავს მესაკუთრეობისა და მეთაურობის აზრს და გამოიყენება როგორც ღმერთის, ისე ადამიანების მიმართ. ამ სიტყვის მრავლობითი ფორმა ʼადონიმ ზოგჯერ უბრალოდ რიცხობრივ სიმრავლეზე მეტყველებს და ითარგმნება როგორც „უფალთა უფალი“ და „ბატონები“ (ფს. 136:3; ეს. 26:13). სხვა ადგილებში მრავლობითი რიცხვი ღვთისა თუ ადამიანების აღმატებულობასა და დიდებულებას გამოხატავს (ფს. 8:1; დბ. 39:2; ფს. 45:11; 147:5). ასეთ შემთხვევებში ნაცვალსახელები თუ ზედსართავი სახელები მხოლობით რიცხვში დგას (ფს. 45:11; 147:5). ზოგიერთ ადგილას გვერდიგვერდ ორი სახის მრავლობითია გამოყენებული, რათა აღმატებულობის გამომხატველი მრავლობითი რიცხვით გამოჩნდეს სხვაობა იეჰოვასა და მრავალ უფალს შორის (კნ. 10:17; ფს. 136:3; შდრ. 1კრ. 8:5, 6).

წმინდა წერილებში ʼადონ და ადონიმ იეჰოვას მიმართ 25-ჯერ არის გამოყენებული. აქედან 9 ადგილას ʼადონ გვხვდება მასორეტულ ტექსტში და წინ უძღვის განსაზღვრული არტიკლი ჰა, რაც მარტოოდენ იეჰოვასთან იხმარება (გმ. 23:17; 34:23; ეს. 1:24; 3:1; 10:16, 33; 19:4; მქ. 4:13; მლ. 3:1). 6-ვე ადგილას, სადაც ʼადონ განსაზღვრული არტიკლის გარეშეა ნახმარი, ცალსახად იეჰოვა იგულისხმება, რადგან ის დედამიწის უფლად (ბატონ-პატრონი) მოიხსენიება (იეს. 3:11, 13; ფს. 97:5; 114:7; ზქ. 4:14; 6:5). 10 ადგილას თვით კონტექსტი ცხადყოფს, რომ ʼადონიმში იეჰოვა იგულისხმება (კნ. 10:17; ნემ. 8:10; 10:29; ფს. 8:1, 9; 135:5; 136:3; 147:5; ეს. 51:22; ოს. 12:14).

აღმატებულობის გამომხატველი კიდევ ერთი მრავლობითი რიცხვის ფორმაა სუფიქსი აი, რომელიც ებრაულ სიტყვა ʼადონს ერთვის. როცა ებრაულში ʼადონაი დამატებითი სუფიქსის გარეშე გვხვდება, მხოლოდ და მხოლოდ იეჰოვა იგულისხმება და მიუთითებს იმაზე, რომ ის არის უზენაესი უფალი. ერთი ენციკლოპედიის თანახმად „ეს ფორმა ხაზს უსვამს უფალ იაჰვეს ძალაუფლებასა და უზენაესობას“ (The International Standard Bible Encyclopedia, 1986, ტ. 3, გვ. 157). როცა ადამიანი ღმერთს მიმართავს ტიტულით „უფალო“, ის ფაქტობრივად აღიარებს მის ძალაუფლებასა და უზენაესობას (დბ. 15:2, 8; კნ. 3:24; იეს. 7:7).

როგორც ჩანს, ჩვენი წელთაღრიცხვის დასაწყისიდან ღვთის სახელი ჲჰვჰ იუდეველმა რაბინებმა წარმოსათქმელად მეტად წმინდად მიიჩნიეს, ამიტომ წმინდა წერილების ხმამაღლა კითხვისას მის ნაცვლად ʼადონაის (ზოგჯერ ʼელოჰიმს) წარმოთქვამდნენ. სოფერიმები, იგივე გადამწერები, ამას არ დასჯერდნენ და წერილობით ტექსტში ღვთის სახელი 134 ადგილას (Biblia Hebraica Stuttgartensia-ში 133 ადგილას) ʼადონაით შეცვალეს. დაახლ. ახ. წ. V—IXსს.-ში მასორეტებმა დიდი რუდუნებით გადაწერეს ტექსტი და მასორაში (ტექსტთან დართულ შენიშვნებში) მოიხსენიეს სოფერიმების მიერ შეტანილი ყველა ეს ცვლილება. ამის წყალობით დღეს ჩვენთვის ცნობილია ეს 134 ადგილი (იხ. მათი ჩამონათვალი აქ-ს დანართში 1ბ, გვ. 1736). ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, გამოდის, რომ დედანში ʼადონაი 306 ადგილას იყო გამოყენებული.

წოდება ʼადონაის ძირითადად წინასწარმეტყველები იყენებდნენ, მათგან ყველაზე ხშირად ეზეკიელი. თითქმის ყოველ ჯერზე ის ამ ტიტულს ღვთის სახელთან ერთად იყენებს, როგორც ʼადონაი ჲეჰვიჰ („უზენაესი უფალი იეჰოვა“). იეჰოვა 16-ჯერ არის მოხსენიებული ტიტულით ʼადონაი ჲეჰვიჰ ცევაʼოთ („უზენაესი უფალი, ლაშქართა ღმერთი იეჰოვა“) — 14-ჯერ ესაიასა და იერემიას წიგნებში, 2-ჯერ სხვა წიგნებში (ფს. 69:6; ამ. 9:5). ეს წოდება იეჰოვას წარმოაჩენს არა მხოლოდ ძალაუფლების მქონე ღმერთად, რომელიც მზად არის შური იძიოს თავისი დაჩაგრული ხალხისთვის, არამედ ისეთ ღმერთად, რომელსაც შეუძლია მათივე დასჯა ორგულობის გამო.