როგორ მოვიდა ბიბლია ჩვენამდე — ნაწილი პირველიa.

პატარა სახელოსნო, მბეჭდავი და მისი ახალგაზრდა შეგირდები პერიოდულად აწვებიან ხის დაფას და საბეჭდ შრიფტზე ფაქიზად ალაგებენ სუფთა ფურცლებს. როცა ეს ფურცლები იქიდან გამოაქვთ, გულმოდგინედ ამოწმებენ დაბეჭდილ ტექსტს. შემდეგ გადაკეცილ ფურცლებს გასაშრობად ერთი კედლიდან მეორემდე გაჭიმულ ბაწარზე გადაკიდებენ. მოულოდნელად კარზე ძლიერი ბრახუნია. დამფრთხალი მბეჭდავი ჩარაზულ კარს ხსნის და შეიარაღებულ ჯარისკაცთა ჯგუფი სახელოსნოში იჭრება. ისინი ყველაზე მსჯავრდადებული არალეგალური ლიტერატურის, უბრალო ხალხის ენაზე დაბეჭდილი ბიბლიის, ძებნას იწყებენ.

ჯარისკაცებს ძალიან დააგვიანდათ. მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ გაფრთხილებულმა მთარგმნელმა და მისმა დამხმარემ უკვე მიირბინეს სახელოსნოში, მოხვეტეს მთელი ეს ფურცლები და ახლა უკვე მდინარე რაინისკენ გარბიან. სულ მცირე, თავიანთი ნაშრომის ნაწილი მაინც იხსნეს.

მთარგმნელი ამ შემთხვევაში უილიამ ტინდალი იყო, რომელიც ცდილობდა 1525 წელს გერმანიაში, კელნში, აკრძალული ინგლისური „ახალი აღთქმა“ გამოეცა. მსგავსი შემთხვევები იშვიათი არ იყო. ბიბლიის დაწერის დამთავრებიდან 1900 წლის განმავლობაში, მრავალმა მამაკაცმა და ქალმა ღვთის სიტყვის გადასათარგმნად და გასავრცელებლად ყველაფერი გასწირა. ჩვენ დღემდე ვსარგებლობთ მათ მიერ გაწეული შრომით. რას აკეთებდნენ ისინი? როგორ მოაღწია ბიბლიამ ჩვენამდე?

ბიბლიის ადრინდელი ხელნაწერების გაკეთება და თარგმანები

ღვთის ჭეშმარიტი მსახურები ყოველთვის უდიდესი პატივისცემით ეპყრობოდნენ მის სიტყვას. „ახალი კათოლიკური ენციკლოპედია (New Catholic Encyclopedia) გვამცნობს: «თავიანთი იუდეველი წინაპრების მსგავსად, ადრინდელი ქრისტიანები აფასებდნენ „წმინდა წიგნების“ კითხვას. იესოს მაგალითის მიბაძვით (მთ. 4:4; 5:18; ლკ. 24:44; ინ. 5:39) მოციქულები სარგებლობდნენ იმით, რომ საკმაოდ კარგად იყვნენ გაცნობილი ძ[ველ] ა[ღთქმას] ხოლო ეს ხანგრძლივი და გულმოდგინე კითხვისა და სწავლის შედეგი იყო და თავიანთ მოწაფეებსაც მოუწოდებდნენ ამისკენ» (რომ. 15.4; 2 ტმ. 3.15–17).

ამ მიზნით ბიბლია მრავალჯერ უნდა გადაეწერათ. ქრისტიანობამდელ პერიოდში ამ საქმის უმეტეს ნაწილს უაღრესად პროფესიონალები, ‘მწიგნობარი [„გადაწერაში დახელოვნებული“, აქ]’ ადამიანები აკეთებდნენ, რომლებსაც შეცდომების დაშვების ძალიან ეშინოდათ (პირველი ეზრა 7:6, 11, 12). სრულყოფილებისკენ სწრაფვით მათ ბიბლიის ყველა შემდგომ გადამწერს მაღალი სტანდარტები დაუტოვეს.

მაგრამ ძვ. წ. მეოთხე საუკუნეში წამოიჭრა სირთულე. ალექსანდრე დიდის სურვილი იყო მთელ მსოფლიოს ბერძნული კულტურის შესახებ მიეღო განათლება. ალექსანდრემ მის მიერ დაპყრობილ მთელ ახლო აღმოსავლეთში საერთო ბერძნული ენა, ანუ კოინე ბერძნული, საყოველთაო ენად დაამტკიცა. შედეგად მრავალი იუდეველი ისე გაიზარდა, რომ ებრაულად კითხვა არასდროს უსწავლია და საღვთო წერილის კითხვა არ შეეძლო. ამიტომ ძვ. წ. 280 წელს ებრაელ სწავლულთა ჯგუფმა, რომელიც ალექსანდრიაში (ეგვიპტე) შეიკრიბა, ებრაული ბიბლია პოპულარულ კოინე ბერძნულზე გადათარგმნა. მათი თარგმანი ცნობილი გახდა როგორც „სეპტუაგინტა“; ამ სიტყვის მნიშვნელობა ლათინურად „სამოცდაათს“ ნიშნავს და მიუთითებს თარგმანში მონაწილეთა მიახლოებით რაოდენობაზე. „სეპტუაგინტას“ თარგმანი დაახლოებით ძვ. წ. 150 წელს დასრულდა.

იესოს დროს პალესტინაში ჯერაც ებრაულ ენას იყენებდნენ. თუმცა იქაც და რომის ვრცელი პროვინციების დანარჩენ ნაწილებშიც კოინე ბერძნული დომინირებდა. ამიტომ ბიბლიის ქრისტიანმა მწერლებმა ეს საერთო ბერძნული ენის ფორმა გამოიყენეს, რათა ის, რაც შეიძლება მეტი ხალხისთვის ყოფილიყო ხელმისაწვდომი. აგრეთვე ისინი თავისუფლად ციტირებდნენ „სეპტუაგინტადან“ და მასში მოცემულ მრავალ ტერმინს იყენებდნენ.

რადგან პირველი საუკუნის ქრისტიანები თავგამოდებული მსახურები იყვნენ, ისინი მალევე დახელოვნდნენ „სეპტუაგინტას“ იმის დამამტკიცებელ საბუთად გამოყენებაში, რომ იესო მესია იყო, რომელსაც ასე დიდხანს ელოდნენ. ამან იუდეველები აღაშფოთა და ბერძნულად რამდენიმე ახალი თარგმანის გაკეთებისკენ აღძრა, რომლებშიც ისეთი შესწორებები შეიტანეს, რაც ქრისტიანული სწავლების დამამტკიცებელი მუხლების საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული. მაგალითად, ესაიას 7:14-ში „სეპტუაგინტაში“ გამოყენებული ბერძნული სიტყვა, რომლის მნიშვნელობაა „ქალწული“, წინასწარმეტყველურად მესიის დედაზე მიუთითებს. ახალ თარგმანებში გამოიყენეს განსხვავებული ბერძნული სიტყვა, რომელიც „ახალგაზრდა ქალს“ ნიშნავს. ქრისტიანების მიერ „სეპტუაგინტას“ გამოყენების გაგრძელებამ იუდეველები საბოლოოდ აღძრა მთლიანად შეეცვალათ თავიანთი ტაქტიკა და ხელი შეეწყოთ კვლავ ებრაულისკენ დაბრუნებისთვის. საბოლოოდ ეს კეთილსასურველი აღმოჩნდა ბიბლიის შემდგომი მთარგმნელებისთვის, რადგან ასეთმა მოქმედებამ ებრაული ენის ცოცხლად შენარჩუნებას შეუწყო ხელი.

პირველი ქრისტიანული წიგნის გამომცემლები

ადრინდელმა თავგამოდებულმა ქრისტიანებმა რაც შეიძლება მეტი ბიბლიის ასლების გაკეთება დაიწყეს და თითოეული ეს ასლი ხელნაწერების სახით იყო გაკეთებული. აგრეთვე ისინი, გრაგნილების გამოყენების გაგრძელების ნაცვლად, პიონერები იყვნენ თანამედროვე წიგნის მსგავსი გვერდების მქონე კოდექსის გამოყენებაში. გარდა იმისა, რომ საღვთო წერილების ადგილების პოვნა ასე უფრო მოსახერხებელია, კოდექსის ერთი ტომი უფრო მეტს შეიცავს, ვიდრე ერთი გრაგნილი; მაგალითად ერთ კოდექსში შეიძლება იყოს მთელი ბერძნული წერილები ან ზოგჯერ მთელი ბიბლიაც.

ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების კანონის შედგენა დასრულდა დაახლოებით ახ. წ. 98 წელს, რომელშიც ცოცხლად დარჩენილი ბოლო მოციქულის, იოანეს, წიგნებიც შევიდა. დღესაც არსებობს იოანეს სახარების ასლების ნაწყვეტები, რომლებიც რილენდზის პაპირუსის სახელწოდებითაა ცნობილი და რომლებიც დათარიღებულია ახ. წ. არაუგვიანეს 125 წლით. ახ. წ. 150 წლიდან 170 წლამდე იუსტინე წამებულის მოწაფემ, ტატიანემ, გამოსცა „დიატესარონი“, იესოს ცხოვრების სრული აღწერა, რომელიც თანამედროვე ბიბლიების ოთხ სახარებაში მოცემული ინფორმაციაზე დაფუძნებით იყო შედგენილი.b ეს მიუთითებს, რომ ტატიანე მხოლოდ ამ სახარებებს თვლიდა სარწმუნოდ და, რომ ისინი უკვე გავრცელებული იყო. დაახლოებით ახ. წ. 170 წელს გამოიცა ადრე „ახალი აღთქმის“ კატალოგად ცნობილი წიგნები, ეგრეთ წოდებული „მურატორის ფრაგმენტები“, სადაც ჩამოთვლილია ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების თითქმის ყველა წიგნის ნუსხა.

ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელებამ მალე წარმოშვა ქრისტიანულ-ბერძნული წერილებისა და ებრაული წერილების თარგმნის საჭიროება. საბოლოოდ მრავალი თარგმანები გაკეთდა ისეთ ენებზე, როგორიცაა: კოპტური, სირიული, სომხური და ქართული. ხშირად ანბანს მხოლოდ ამ მიზნისთვის ადგენდნენ. მაგალითად, ულფილაზე, მეოთხე საუკუნეში რომის ეკლესიის ეპისკოპოსზე ამბობენ, რომ ბიბლიის გადასათარგმნად მან შექმნა გოთური ანბანი. მაგრამ მან გამოტოვა მეფეთა წიგნები, რადგან, მისი აზრით, ის გოთებს ბრძოლისკენ უბიძგებდა. მაგრამ ამგვარმა მოქმედებამ „გაქრისტიანებული“ გოთები ახ. წ. 410 წელს რომის ძარცვა-გლეჯისგან ვერ შეაკავა!

ლათინური და სლავური ბიბლიები

დროთა განმავლობაში ლათინური მნიშვნელოვანი ენა გახდა და გამოჩნდა ბიბლიის რამდენიმე ძველი ლათინური თარგმანი. მაგრამ ისინი სტილითა და სიზუსტით სხვადასხვაგვარი იყო. ამიტომ ახ. წ. 382 წელს პაპმა დამასმა თავის მდივანს, იერონიმეს, ავტორიტეტული ლათინური ბიბლიის მომზადება დაავალა.

იერონიმემ ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების ლათინური თარგმანების შესწორებით დაიწყო. მაგრამ, რაც შეეხება ებრაულ წერილებს, ის დაჟინებით მოითხოვდა ებრაული ორიგინალიდან თარგმნას. ამგვარად, ახ. წ. 386 წელს ის ებრაულის სასწავლად ბეთლემში წავიდა და რაბინების დახმარებას ეძებდა. მისმა ასეთმა მოქმედებამ საეკლესიო პირთა წრეში მნიშვნელოვანი დისკუსიები გამოიწვია. ზოგს, იერონიმეს თანამედროვე ავგუსტინეს ჩათვლით, სწამდა, რომ „სეპტუაგინტა“ ინსპირირებული იყო და ისინი იერონიმეს „იუდეველების მხარეს გადასვლაში“ სდებდნენ ბრალს. საქმემ სწრაფად წაიწია წინ და იერონიმემ თავისი სამუშაო ახ. წ. 400 წელს დაასრულა. ორიგინალის ენის წყაროსა და დამამტკიცებელ საბუთებთან ახლოს მისვლით და იმჟამად არსებულ ენაზე მათი თარგმნით იერონიმემ ათასობით წლით ადრე განჭვრიტა თანამედროვე თარგმნის მეთოდები. მისი ნაშრომი ცნობილი გახდა, როგორც „ვულგატა“, ანუ საყოველთაო თარგმანი, და საუკუნეების განმავლობაში მას ხალხისთვის სარგებლობა მოჰქონდა.

აღმოსავლეთის ქრისტიანულ სამყაროში ჯერ კიდევ მრავალს შეეძლო „სეპტუაგინტასა“ და ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების კითხვა. მაგრამ მოგვიანებით ევროპის აღმოსავლეთ ნაწილებში გავრცელდა სლავური ენები და დიალექტები. ახ. წ. 863 წელს ორი ბერძნულად მოლაპარაკე ძმა: კირილე და მეთოდე მორავიაში (ახლა ჩეხეთის რესპუბლიკა) ჩავიდა. მათ ბიბლიის ძველ სლავურ ენაზე თარგმნა დაიწყეს. ამ მიზნით გამოიგონეს გლაგოლიცას ანბანი, რომელიც მოგვიანებით კირილიცას ანბანით შეიცვალა; ამ ანბანმა ეს სახელწოდება კირილეს სიკვდილის შემდეგ მიიღო. აქედან აიღო საწყისი თანამედროვე რუსულმა, უკრაინულმა, სერბულმა და ბულგარულმა დამწერლობებმა. ეს სლავური ბიბლია იმ ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხის მრავალ თაობას მოემსახურა. მაგრამ დროთა განმავლობაში, ენების ცვლილებებთან ერთად, ის საშუალო დონის ადამიანებისთვის გაუგებარი გახდა.

ებრაული ბიბლია გადარჩა

ამ პერიოდის განმავლობაში, დაახლოებით ახ. წ. VI საუკუნიდან X საუკუნემდე, იუდეველთა ჯგუფმა, რომელიც მასორეტების სახელწოდებით იყო ცნობილი, ებრაული წერილების ტექსტის შენარჩუნების მიზნით შეიმუშავა გადაწერის მეთოდების სისტემა. მათ იმდენად ბევრი რამ გააკეთეს, რომ თვლიდნენ ყველა ხაზსა და თითოეულ ასოსაც კი, ყურადღებას აქცევდნენ ხელნაწერებს შორის სხვაობებს და დედანში მოცემული ტექსტის შესანარჩუნებლად ყველაფერს აკეთებდნენ. მათ ძალისხმევას ამაოდ არ ჩაუვლია. მოვიყვანოთ ერთი მაგალითი: თანამედროვე მასორეტული ტექსტების შედარებამ მკვდარი ზღვის ხელნაწერებთან, რომელიც ძვ. წ. 250 წლიდან ახ. წ. 50 წლებს შორის შუალედში დაიწერა, აჩვენა, რომ 1 000 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ძირითადად არავითარი ცვლილებები არ მომხდარაc.

ევროპაში შუა საუკუნეები ფართოდ იყო ცნობილი, როგორც ბნელი ეპოქა. ხალხი ცოტას კითხულობდა და სწავლობდა. საბოლოოდ მღვდლებიც კი ვერ კითხულობდნენ საეკლესიო ლათინურის უმეტეს ნაწილს და ხშირად მშობლიურ ენაზე დაწერილსაც კი. აგრეთვე ეს ის დრო იყო, როცა იუდეველები ქალაქის გეტოში ცხოვრობდნენ. ნაწილობრივ ამ იზოლაციის გამო შენარჩუნდა ბიბლიური ებრაული განათლება. მაგრამ წინასწარაკვიატებულობისა და უნდობლობის გამო იუდეველთა ცოდნა გეტოს გარეთ მცხოვრებთათვის ხშირად მიუწვდომელი იყო. დასავლეთ ევროპაში დაეცა ბერძნული ენის ცოდნის დონე. მდგომარეობის შემდგომი გაუარესება დასავლეთის სამღვდელოების მიერ იერონიმეს ლათინური „ვულგატასადმი“ ღრმა პატივისცემამ გამოიწვია. ჩვეულებრივ, ის ითვლებოდა ერთადერთ ავტორიტეტულ თარგმანად, მიუხედავად იმისა, რომ მასორეტული პერიოდის ბოლოსთვის ლათინური მკვდარი ენა გახდა. ამგვარად, ბიბლიის ცოდნის სურვილის თანდათანობით გაღვივებასთან ერთად, საფუძველი ჩაეყარა დიდ კონფლიქტს.

ბიბლიის თარგმანები წინააღმდეგობას აწყდება

ათას სამოცდაცხრამეტ წელს პაპმა გრეგორ VII გამოსცა შუა საუკუნეების მრავალი საეკლესიო აკრძალვების ბრძანებულებებიდან პირველი, რომელიც მშობლიურ ენაზე თარგმანების გაკეთებისა და ზოგჯერ მშობლიურ ენაზე ბიბლიის ფლობასაც კი ეხებოდა. მან გააუქმა მესის სლავურ ენაზე შესრულების ნებართვა იმის საფუძველზე, რომ ამისთვის საჭირო იქნებოდა საღვთო წერილის ნაწილების გადათარგმნა. ადრინდელი ქრისტიანებისგან სრულიად განსხვავებით ის წერდა: „ყოვლისშემძლე ღმერთისთვის სასიამოვნოა, რომ საღვთო წერილი რომელიმე ადგილას საიდუმლოდ იყოს შენახული“. ოფიციალური ეკლესიის ასეთი დამოკიდებულების გამო ბიბლიის კითხვის ხელშემწყობები უფრო და უფრო საშიშ პიროვნებებად ითვლებოდნენ.

არასასურველი ატმოსფეროს მიუხედავად ბიბლიის გადაწერა და თარგმნა უბრალო ხალხისთვის გასაგებ ენაზე გრძელდებოდა. ევროპაში მრავალ ენაზე თარგმნა ფარულად მიმდინარეობდა. ეს ყველაფერი ხელით, გადაწერის საშუალებით, ხდებოდა, რადგან როტაციული ბეჭდვა ევროპაში 1400-იანი წლების შუა პერიოდამდე არ იყო გამოგონებული. მაგრამ ხელნაწერი ასლების სიძვირისა და მათი შეზღუდული რაოდენობის გამო უბრალო ადამიანები საკუთარ თავს ბედნიერად ჩათვლიდნენ, თუ შეძლებდნენ ბიბლიის ერთი წიგნის მხოლოდ ნაწილის ან რამდენიმე გვერდის ხელში ჩაგდებას. მრავალი ზეპირად სწავლობდა ბიბლიის საკმაოდ დიდ ნაწილს და ზოგჯერ მთელ ბერძნულ წერილებსაც კი.

მაგრამ დროთა განმავლობაში ეკლესიაში რეფორმების შეტანამ დიდ მასშტაბებს მიაღწია. ამის მიზეზი, ნაწილობრივ, ყოველდღიურ ცხოვრებაში ღვთის სიტყვის მნიშვნელოვნების შესახებ ცოდნის განახლება იყო. როგორ უნდა ემოქმედა ამ ცვლილებებსა და ბეჭდვითი საქმიანობის განვითარებას ბიბლიაზე? და რა მოუვიდა დასაწყისში მოხსენიებულ უილიამ ტინდალსა და მის თარგმანს? ამ საინტერესო ისტორიას ჩვენს მომავალ გამოცემებში განვიხილავთ.

[სქოლიოები]

[ცხრილი 8, 9 გვერდებზე]

როგორ მოაღწია ბიბლიამ ჩვენამდე — ძირითადი თარიღები.

[ტექსტი სრულად მოცემულია პუბლიკაციაში]

ძველი წელთაღრიცხვა (ძვ. წ.).

ებრაული წერილების წერა დამთავრდა დაახლოებით ძვ. წ. 443 წელს.

ძვ. წ. 400 წ.

ალექსანდრე დიდი (ახ. წ. 323 წლის შემდეგ).

ძვ. წ. 300 წ.

„სეპტუაგინტას“ დაწყება (დაახლოებით ძვ. წ. 280 წელი).

ძვ. წ. 200 წ.

ახალი წელთაღრიცხვა (ახ. წ.).

იერუსალიმის დანგრევა, ახ. წ. 70 წელს.

ბერძნული წერილების წერა დამთავრდა ახ. წ. 98 წელს.

ახ. წ. 100 წ.

იოანეს სახარების რილანდზის პაპირუსი (ახ. წ. 125 წლამდე).

ახ. წ. 200 წ.

ახ. წ. 300 წ.

ახ. წ. 400 წ. იერონიმეს ლათინური ვულგატა, დაახლოებით ახ. წ. 400 წელი.

ახ. წ. 500 წ.

ახ. წ. 600 წ.

მასორეტული ტექსტის მომზადება.

ახ. წ. 700 წ.

ახ. წ. 800 წ.

კირილიცა მორავიაში, ახ. წ. 863 წელი.

ახ. წ. 900 წ.

ახ. წ. 1000 წ.

მშობლიურ ენაზე ბიბლიის აკრძალვის ბრძანებულება, ახ. წ. 1079 წელი.

ახ. წ. 1100 წელი.

ახ. წ. 1200 წელი.

ახ. წ. 1300 წელი.

[სურათი 9 გვერდზე]

ადრინდელი ქრისტიანები პიონერები იყვნენ კოდექსის გამოყენებაში.

[სურათი 10 გვერდზე]

იერონიმე ებრაულის სასწავლად ბეთლემში ჩავიდა.