ეკლესია და სახელმწიფო ბიზანტიის იმპერიაში

ქრისტიანობის დამფუძნებელმა აბსოლუტურად ნათლად აღნიშნა, თუ რა მკვეთრი სხვაობა უნდა ყოფილიყო მის მიმდევრებსა და ღვთისგან გაუცხოებული კაცობრიობისგან შემდგარ წუთისოფელს შორის. იესომ თავის მიმდევრებს უთხრა: „თქვენ რომ წუთისოფლისანი ყოფილიყავით, წუთისოფელს ეყვარებოდა თავისიანები. და რაკი არ ხართ წუთისოფლისანი, არამედ მე გამოგარჩიეთ წუთისოფლიდან, ამიტომ სძულხართ წუთისოფელს“ (იოანე 15:19). პილატეს, თავის თანამედროვე პოლიტიკური ძალაუფლების მქონე პირს, იესომ უთხრა: „ჩემი სამეფო არ არის ამ წუთისოფლისა“ (იოანე 18:36).

საერო საქმეებს არ უნდა შეეშალა ხელი ქრისტიანებისთვის „ქვეყნის კიდემდე“ ქადაგების შესახებ მოვალეობის შესრულებაში (საქმეები 1:8). იესოს მსგავსად, პირველი საუკუნის ქრისტიანები არ ერეოდნენ პოლიტიკაში (იოანე 6:15). ყველა ხედავდა, რომ ერთგული ქრისტიანები არ მსახურობდნენ რაიმე პოლიტიკურ დაწესებულებასა თუ მმართველობით აპარატში. მაგრამ დროთა განმავლობაში მდგომარეობა შეიცვალა.

„წუთისოფლისანი“

ბოლო მოციქულის სიკვდილიდან გარკვეული დროის შემდეგ რელიგიურმა წინამძღოლებმა დიდი მონდომებით დაიწყეს წუთისოფელთან თავიანთი დამოკიდებულების შესახებ შეხედულების შეცვლა. ისინი თავიანთ წარმოდგენებში „სამეფოს“ არა მხოლოდ წუთისოფელში არსებულად სახავდნენ, არამედ მის ნაწილადაც მიიჩნევდნენ. ჩვენთვის კარგი გაკვეთილი იქნება იმის განხილვა, თუ როგორ იყო ერთმანეთში ჩახლართული რელიგია და პოლიტიკა ბიზანტიის, აღმოსავლეთ რომის, იმპერიაში, რომლის დედაქალაქიც ბიზანტია (დღევანდელი სტამბოლი) გახლდათ.

საზოგადოებაში, სადაც რელიგია ოდითგანვე დიდ როლს ასრულებდა, ბიზანტიის ეკლესიას, რომლის ცენტრიც დედაქალაქში მდებარეობდა, მნიშვნელოვანი ძალაუფლება ჰქონდა. რელიგიის ისტორიკოსმა პანაგიოტის ხრისტოუმ ერთხელ აღნიშნა: „ბიზანტიელები თავიანთ მიწიერ იმპერიას ღვთის სამეფოს ხატებად მიიჩნევდნენ“. მაგრამ იმპერიის ხელისუფალნი ამ აზრს ყოველთვის არ იზიარებდნენ. შედეგად, ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ზოგჯერ სასტიკი შეხლა-შემოხლა ხდებოდა ხოლმე. „ბიზანტიის შესახებ ოქსფორდის ლექსიკონი“ აღნიშნავს: „კონსტანტინოპოლის [ბიზანტიის] ეპისკოპოსების მოქმედება საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო; მათში შეინიშნებოდა ლაჩრული მლიქვნელობაცა და კარგი ხელმძღვანელობის უნარის გამოვლენა... სამეფო ტახტთან ნაყოფიერი თანამშრომლობა... და იმპერატორის ნებისადმი გაბედული წინააღმდეგობა“.

კონსტანტინოპოლის პატრიარქი, აღმოსავლეთის ქრისტიანული ეკლესიის თავი, ძალიან გავლენიანი პირი გახდა. მის მოვალეობაში იმპერატორების კორონაციაც შედიოდა და ამიტომ იმპერატორებისგან მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთგულად დაცვას მოელოდნენ. პატრიარქი ძალიან მდიდარიც იყო, რადგან ეკლესიის უზარმაზარ რესურსებზე ბატონობდა. მისი ძალაუფლება უამრავ ბერზე მმართველობითა და საეროებზე გავლენით იყო განმტკიცებული.

პატრიარქი იმპერატორისადმი ხშირად აშკარა დაუმორჩილებლობას ავლენდა. მას შეეძლო თავისი ნების ღვთის სახელით წარდგენა და იმპერატორისთვის ეკლესიიდან განკვეთით ან ტახტიდან ჩამოგდების სხვა მეთოდებით დამუქრება.

დედაქალაქის გარეთ სამოქალაქო მმართველობა უფრო და უფრო სუსტდებოდა და ეპისკოპოსები ხშირად თავიანთ ქალაქებში ძლევამოსილი პირები ხდებოდნენ; აგრეთვე პროვიცნიის მთავრების ტოლფასი ძალა ჰქონდათ, მთავრობისა, რომლის არჩევასაც თავად უწყობდნენ ხელს. ეპისკოპოსების ყურადღების გარეშე არ რჩებოდა სასამართლო პროცესები თუ სამოქალაქო საქმეები, რომლებიც ეკლესიას ეხებოდა და ზოგჯერ ისეთებიც, რომლებიც მას სულაც არ ეხებოდა. ყოველივე ამას კი ხელს ისიც უწყობდა, რომ მღვდლები და ბერები, რომელთა რაოდენობაც ათობით ათასებს აღწევდა, ადგილობრივ ეპისკოპოსებს ექვემდებარებოდნენ.

პოლიტიკაში ჩარევა და სიმონია

როგორც ზემოხსენებულიდან ჩანს, პოლიტიკაში ჩარევა ეკლესიის საქმიანობის განუყოფელი ნაწილი გახდა. გარდა ამისა, მრავალი სასულიერო პირის რელიგიური მოღვაწეობა დიდ თანხებთან იყო დაკავშირებული. უმაღლესი რანგის სასულიერო პირები ფუფუნებით ცხოვრობდნენ. ეკლესიის მიერ ძალის მოკრებასა და სიმდიდრის დაგროვებასთან ერთად მოციქულების დროინდელი სიღარიბე და სიწმინდე დავიწყებას ეძლეოდა. ზოგ მღვდელსა და ეპისკოპოსს თავიანთი თანამდებობა ნაყიდი ჰქონდათ. იერარქიის მაღალი საფეხურებისკენ მიმავალ გზებზე სიმონია ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ. სასულიერო პირები, რომლებსაც მდიდართა გარკვეული ფენები უწყობდნენ ხელს, იმპერატორის კარზე საეკლესიო თანამდებობებისთვის ერთმანეთს ექიშპებოდნენ.

ქრთამიც კარგი საშუალება იყო რელიგიურ წინამძღოლებზე გავლენის მოსახდენად. როდესაც იმპერატორმა ზოიამ (დაახლოებით ახ. წ. 978—1050 წლები) თავისი ქმარი რომანოზ III მოაკვლევინა და საყვარელზე, იმპერატორობაზე მეოცნებე მიქაელ IV-ზე, დაქორწინება გადაწყვიტა, სასახლეში სასწრაფოდ იხმო პატრიარქი ალექსი. იქ გაიგო პატრიარქმა რომანოზის სიკვდილისა და იმის შესახებ, რომ ჯვარისწერის რიტუალი უნდა ჩაეტარებინა. თუმცა ამ დღეს ეკლესია დიდ პარასკევს დღესასწაულობდა, ალექსი მაინც წავიდა და იმპერატორისგან საკმაოდ დიდი ძღვენის აღების შემდეგ დააკმაყოფილა მისი მოთხოვნა.

იმპერატორისადმი დაქვემდებარება

ბიზანტიის იმპერიის ისტორიაში ზოგჯერ იმპერატორი — როდესაც საქმე არჩევანზე მიდგებოდა — თავის რეალურ უფლებამოსილებას იყენებდა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქს ნიშნავდა. ასეთი პერიოდების განმავლობაში იმპერატორის ნების გარეშე არავის შეეძლო პატრიარქი გამხდარიყო ან ამ თანამდებობაზე დიდხანს დარჩენილიყო.

იმპერატორი ანდრონიკე II (1260—1332 წლები) თვლიდა, რომ პატრიარქი აუცილებლად ცხრაჯერ უნდა შეცვლილიყო. უმეტესწილად ამის მიზანი ის გახლდათ, რომ პატრიარქის ტახტზე ყველაზე დამყოლი კანდიდატი აეყვანათ. წიგნ „ბიზანტიელების“ თანახმად, ერთმა პატრიარქმა იმპერატორს წერილობითი დაპირებაც კი მისცა. ამ დაპირებაში აღნიშნული იყო, რომ „რასაც [იმპერატორი] მოსთხოვდა, [პატრიარქი] ყველაფერს შეასრულებდა, მიუხედავად იმისა, კანონიერი იქნებოდა ეს თუ არა, და თავს შეიკავებდა ყოველივე იმის გაკეთებისგან, რაც მას [იმპერატორს] არ ესიამოვნებოდა“. იმპერატორები ორჯერ შეეცადნენ თავიანთი ნების ეკლესიისთვის მოხვევას და პატრიარქად სამეფო გვარის პრინცი დანიშნეს. იმპერატორმა რომანოზ I-მა პატრიარქის ტახტზე თავისი 16-იოდე წლის ვაჟი თეოფილაქტე აიყვანა.

თუ პატრიარქი იმპერატორს გაანაწყენებდა, მონარქი ასეთ პირს იძულებულს გახდიდა, გადამდგარიყო ან სინოდს გადააყენებინებდა მას. წიგნი „ბიზანტია“ აღნიშნავს: „ბიზანტიის ისტორიაში უფრო და უფრო ხშირად ვხვდებით იმის ფაქტებს, რომ მაღალი თანამდებობის პირები და თვით იმპერატორები ასრულებდნენ გადამწყვეტ როლს ეპისკოპოსების არჩევაში“.

პატრიარქთან ერთად იმპერატორიც თავმჯდომარეობდა საეკლესიო კრებებს. ის წარმართავდა დებატებს, აყალიბებდა რწმენის პოსტულატებს და კამათობდა როგორც ეპისკოპოსებთან, ისე ერეტიკოსებთან, რომელთაც, საბოლოოდ, წამების ძელზე სიკვდილი ელოდათ. იმპერატორი აგრეთვე ამტკიცებდა დადგენილებებს, რომლებსაც კრებაზე იღებდნენ და ძალაში შეჰყავდა ისინი. ის თავის მოწინააღმდეგეებს არა მხოლოდ სახელმწიფოს ღალატის, არამედ სარწმუნოებისა და ღვთისადმი მტრობის ბრალდებასაც უყენებდა. „არაფერი უნდა გაკეთდეს ეკლესიაში იმპერატორის ნებისა და ბრძანებების წინააღმდეგ“, — თქვა მეექვსე საუკუნეში მცხოვრებმა ერთმა პატრიარქმა. სასამართლოში ეპისკოპოსები — მლიქვნელი მამაკაცები, რომლებზეც ადვილად მოქმედებდა შემპარავი სიტყვები და გარიგებები — როგორც წესი, იმაზე მეტ პროტესტს არ გამოთქვამდნენ, ვიდრე იერარქიულ საფეხურზე მათზე მაღლა მდგომნი.

ერთხელ, როდესაც პატრიარქმა იგნატიოსმა (დაახლოებით ახ. წ. 799-878 წლები) უარი განაცხადა მთავარ გამგებელ ბარდასთან ერთობაზე, მინისტრმაც დარტყმაზე დარტყმითვე უპასუხა. ბარდასმა იგნატიოსს შეთქმულებასა და ღალატში დასდო ბრალი. პატრიარქი დააპატიმრეს და გააძევეს ქვეყნიდან. მის ადგილზე გამგებელმა საერო პირი ფოტიოსი დანიშნა, რომელმაც ექვს დღეში უკან ჩამოიტოვა საეკლესიო წოდებათა მქონე ყველა წინამძღოლი და პატრიარქის წოდებასაც მიაღწია. იყო ფოტიოსი მზად, რომ ასეთ წოდებაზე დანიშნულიყო? მას ახასიათებდნენ როგორც „უკიდურესად ამბიციურ, ძალზე ქედმაღალ [კაცსა] და უბადლო პოლიტიკოსს“.

დოგმა პოლიტიკის სამსახურში

მართლმადიდებლობისა და ერესის საბურველში ხშირად პოლიტიკური ოპოზიცია და პოლიტიკური საკითხები იყო შენიღბული და არა რაიმე ახალი დოქტრინების შემოღების სურვილი, დოქტრინებისა, რომელთაგან უმრავლესობაზე იმპერატორი ახდენდა გავლენას. ფაქტობრივად, იმპერატორი იმის უფლებას იტოვებდა, რომ თავად ეკარნახა დოგმები და მოეთხოვა ეკლესიისგან, მის ნებას დამორჩილებოდა.

მაგალითად, იმპერატორი ჰერაკლე (ახ. წ. 575—641 წლები) ძალ-ღონეს არ იშურებდა იმისათვის, რომ რაიმე ეშველა განხეთქილებისთვის, რომელიც ქრისტეს ბუნებასთან დაკავშირებით წამოიჭრა და, რომელიც დაყოფით ემუქრებოდა მის ისედაც ძალაგამოცლილსა და დასუსტებულ იმპერიას. ამ საკითხის მოგვარების მიზნით მან ახალი დოქტრინა შემოიღო, რომელსაც მონოთელიტობა ეწოდაa. შემდეგ კი იმპერიის სამხრეთით მდებარე პროვინციებისგან ერთგულების შესანარჩუნებლად ალექსანდრიის ახალი პატრიარქი კიროს ფასისელი აირჩია, რომელმაც იმპერატორის მიერ შემოთავაზებული დოქტრინა მოიწონა. იმპერატორმა კიროსი არა მარტო პატრიარქად, არამედ ეგვიპტის პრეფექტადაც დანიშნა და ამ უკანასკნელს ადგილობრივ მმართველებზეც კი ჰქონდა ძალაუფლება. კიროსმა მცირე დევნების გამოყენებით ეგვიპტის ეკლესიათა უმეტესობა თავის მხარეზე გადაიყვანა.

მწარე შედეგები

როგორ შეიძლებოდა ამ მოვლენებში არეკლილიყო იესოს ლოცვის სიტყვები და სული? ლოცვისა, რომელშიც ქრისტემ აღნიშნა, რომ მისი მიმდევრები ‘არ იქნებოდნენ წუთისოფლისანი’ (იოანე 17:14—16).

ბიზანტიის დროინდელმა ეგრეთ წოდებული ქრისტიანობის ხელმძღვანელებმა ადრე თუ გვიან მოიმკეს წუთისოფლის პოლიტიკურ და საომარ საქმეებში მონაწილეობის მწარე შედეგები. რას გეუბნებათ პირადად თქვენ ისტორიის ასე მოკლედ განხილვა? მოიპოვა ბიზანტიის ეკლესიამ ღვთისა და იესო ქრისტეს კეთილგანწყობა? (იაკობი 4:4).

ჭეშმარიტ ქრისტიანობას ამბიციური რელიგიური წინამძღოლები და მათი პოლიტიკური საყვარლები არ ემსახურებიან. რელიგიისა და პოლიტიკის ამგვარი უწმინდური აღრევა იმ წმინდა სარწმუნოების არასწორად წარმოდგენაა, რომლის შესახებაც იესო ასწავლიდა. მოდი ვისწავლოთ ისტორიიდან და ნურასოდეს გავხდებით „წუთისოფლისანი“.

[სქოლიოები]

[ჩარჩო⁄სურათი 10 გვერდზე]

„ღმერთივით ცის კაბადონზე დააბიჯებდა“

პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსის (დაახლოებით 1000—1059 წლები) შემთხვევა იმის ტიპიური მაჩვენებელია, თუ რა როლის შესრულება შეეძლო ეკლესიას სახელმწიფო სფეროებში და როგორ მოქმედებდა ამ დროს ამბიციები. პატრიარქობის მიღწევის შემდეგ კერულარიოსმა უფრო მეტი მოინდომა. მას ახასიათებდნენ როგორც ქედმაღალს, კადნიერსა და უკომპრომისო კაცს, რომელიც „თავისი საქციელით ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებდა, თითქოს ღმერთივით ცის კაბადონზე დააბიჯებდა“.

საკუთარი თავის წინ წაწევის სურვილით ანთებულმა კერულარიოსმა 1054 წელს რომის პაპისგან გამოყოფა მოინდომა და იმპერატორიც აიძულა, ამაზე დათანხმებულიყო. ამ გამარჯვებით ნასიამოვნებმა კერულარიოსმა გადაწყვიტა, ტახტზე მიქაელ IV აეყვანა და მას ძალების მოკრებაშიც დაეხმარა. ერთი წლის შემდეგ კერულარიოსმა იმპერატორი იძულებული გახადა, გადამდგარიყო და მის მაგივრად ისააკ კომნენოსი (დაახლოებით 1005—1061 წლები) აიყვანა ტახტზე.

პატრიარქსა და იმპერატორს შორის კონფლიქტი უფრო და უფრო იზრდებოდა. კერულარიოსი — ხალხის მხარდაჭერაში დარწმუნებული — იმუქრებოდა, მოთხოვნებს აყენებდა და ძალადობას მიმართავდა. მისი თანამედროვე ისტორიკოსი წერდა: «ის [კერულარიოსი] იმპერატორის დაცემას ბანალური, ვულგარული ენით წინასწარმეტყველებდა და ამბობდა: „მე წამოგაყენე ფეხზე შე ჩერჩეტო და მევე დაგცემ“». მაგრამ ისააკ კომნენოსმა პატრიარქი დააპატიმრა და ციხეში ჩასვა, შემდეგ კი კუნძულ იმროზზე გააძევა.

ასეთი მაგალითები ცხადყოფს, თუ რამდენი უბედურება შეეძლო მოეტანა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს და რამდენად გაბედულად შეეძლო მას იმპერატორის წინააღმდეგ წასვლა. იმპერატორს ხშირად უწევდა ასეთ მამაკაცებთან გამკლავება, მამაკაცებთან, რომლებიც დახელოვნებული პოლიტიკოსები იყვნენ და შეეძლოთ იმპერატორისა და მისი ჯარისთვისაც გაეწიათ წინააღმდეგობა.

[რუკა⁄სურათი 9 გვერდზე]

(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)

ბიზანტიის იმპერია აყვავების ხანაში.

რავენა

რომი

მაკედონია

კონსტანტინოპოლი

შავი ზღვა

ნიკეა

ეფესო

ანტიოქია

იერუსალიმი

ალექსანდრია

ხმელთაშუა ზღვა

[საავტორო უფლება]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[სურათები 10, 11 გვერდებზე]

კომნენოსი

რომანოზ III

მიქაელ IV

იმპერატორი ზოია

რომანოზ I (მარცხნივ)

[საავტორო უფლება]

Comnenus, Romanus III, and Michael IV: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; Empress Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.

[სურათი 12 გვერდზე]

ფოტიოსი

[სურათი 12 გვერდზე]

ჰერაკლე და მისი ვაჟი

[საავტორო უფლება]

Heraclius and son: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; all design elements, pages 8-​12: From the book L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose