საერთაშორისო კოსმოსური სადგური — ორბიტული ლაბორატორია
რამდენიმე წლის შემდეგ ღამის მოწმენდილ ცაზე ვარსკვლავებისა და მთვარის გარდა ხელოვნურ „ვარსკვლავსაც“ შეამჩნევთ. თითქმის ორი ფეხბურთის მოედნის ზომის ამ ხელთნაგებ გიგანტს, რომლის მშენებლობაც უკვე დაწყებულია, „პირამიდების შემდეგ ყველაზე დიდი საინჟინრო პროექტი“ უწოდეს. რა არის ეს გიგანტი?
დასრულების შემდეგ ის საერთაშორისო კოსმოსური სადგური (სკს) — მუდმივი კოსმოსურ-კვლევითი ლაბორატორია იქნება, რომლის შექმნაშიც 100 000 კაცი მონაწილეობს. მათგან უმრავლესობა კანადაში, რუსეთსა და შეერთებულ შტატებშია დასაქმებული, მაგრამ სხვები ბელგიაში, ბრაზილიაში, გერმანიაში, დანიაში, ესპანეთში, იაპონიაში, ინგლისში, იტალიაში, ნიდერლანდებში, ნორვეგიაში, საფრანგეთში, შვედეთსა და შვეიცარიაში მუშაობენ. დასრულების შემდეგ სკს-ს 88 მეტრი სიგრძე და 109 მეტრი სიგანე ექნება; მისი სამუშაო და საცხოვრებელი ადგილის ფართობი ორი რეაქტიული „ბოინგ-747“-ის კაბინის ტოლი იქნება. კოსმოსური სადგურის წონა 520 ტონას მიაღწევს და მისი მშენებლობა, სულ მცირე, 50 მილიარდი დოლარი დაჯდება.
კრიტიკოსები, რომლებსაც კვლევა-ძიების გულისთვის ესოდენ უზარმაზარი თანხების გაღება ადარდებთ, სკს-ს „ვარსკვლავთშორის არაფრის მაქნის ურჩხულს“ უწოდებენ. მომხრეების აზრით კი, კოსმოსური სადგური შესანიშნავი ბაზა იქნება ახალი, მოწინავე ინდუსტრიული მასალებისა და საკომუნიკაციო ტექნიკის გამოსაცდელად, აგრეთვე სამედიცინო კვლევა-ძიების საწარმოებლად. მაგრამ, ვიდრე კოსმონავტები სათანადო ხელსაწყოებს დაამონტაჟებენ სკს-ის კედლებზე, ჯერ თვითონ კოსმოსური სადგური უნდა აიწყოს ნაწილ-ნაწილ და ეს ყველა სამუშაო ღია კოსმოსში უნდა შესრულდეს.
მშენებლობა კოსმოსში
კოლოსალური ზომების გამო სკს-ის აწყობა დედამიწაზე ვერ მოხერხდება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ის საკუთარ წონას ვერ გაუძლებდა და დაიშლებოდა. ეს პრობლემა რომ გადაჭრან, მეცნიერები ცალკეულ ნაკვეთურებს აგებენ დედამიწაზე, რომლებიც კოსმოსში შეპირაპირების შემდეგ ერთიან კოსმოსურ სადგურად იქცევა. ამ ნაკვეთურების ორბიტაზე გასაყვანად რუსულმა რაკეტამატარებლებმა და ამერიკული მრავალჯერადი გამოყენების ხომალდებმა 45-ჯერ უნდა აიღონ სტარტი.
ნაკვეთურების ერთიან სადგურად შეკრება უპრეცედენტო ამოცანაა, რომელიც კოსმოსურ სივრცეს ჯერ არნახულ სამშენებლო მოედნად გადააქცევს. დედამიწის ირგვლივ ორბიტაზე მყოფმა ასტრონავტებმა 100-ზე მეტი ნაკვეთური უნდა გააერთიანონ. კოსმონავტების საერთაშორისო ბრიგადას სამუშაოს უმეტესი ნაწილის ხელით შესრულება მოუწევს, რაც ასობით საათის ღია კოსმოსში გატარებას მოითხოვს.
სკს-ის პირველი ნაკვეთური „ზარია“, რომელიც რუსეთში ააგეს და 20 ტონას იწონის, 1998 წლის 20 ნოემბერს ყაზახეთის ბაიკონურის კოსმოდრომიდან გაიყვანეს ორბიტაზე. ეს ნაკვეთური საწვავის დიდ მარაგს საჭიროებდა, თვითონ და სხვა შემომატებული ნაკვეთურებიც რომ ორბიტაზე შენარჩუნებულიყო. „ზარიას“ გაშვებიდან ოცი დღის შემდეგ მრავალჯერადი გამოყენების ხომალდმა „ინდევერმა“ ამერიკაში აგებული ნაკვეთური „იუნიტი“ გაიყვანა ორბიტაზე.
1998 წლის ნოემბერში, კოსმოსური მშენებლობის ამ პირველი „რაუნდის“ განმავლობაში, „ინდევერის“ ეკიპაჟს საკმაოდ დიდი სიძნელეების გადალახვა მოუხდა. „ზარიასთან“ მიახლოებისას, რაც დედამიწის ზედაპირიდან 400 კილომეტრზე ხდებოდა, კოსმონავტმა ნენსი კერიმ 15-მეტრიანი რობოტული ხელით „დაიჭირა“ ეს 20-ტონიანი ნაკვეთური და „იუნიტს“ შეუპირაპირა. შემდეგ კოსმონავტებმა ჯერი როსმა და ჯეიმს ნიუმენმა ნაკვეთურები ელექტრულ-კომპიუტერული და წყლის სადინარი გაყვანილობებით დააკავშირეს. ამ კავშირის წყალობით ორივე ნაკვეთური ელექტროენერგიით იქნება უზრუნველყოფილი, აგრეთვე ჰაერის გასაგრილებლად და სასმელად საჭირო წყლის ცირკულაციაც მოხდება. ამ სამუშაოს შესასრულებლად კოსმონავტები სამჯერ გავიდნენ ღია კოსმოსში და მთლიანობაში იქ 21 საათზე მეტი დაჰყვეს.
რადგან კოსმოსურ ხომალდებს რამდენიმე კვირაში ერთხელ ახალ-ახალი ნაკვეთურები გაჰყავთ ორბიტაზე, მარტოდმყოფი რუსული ნაკვეთური „ზარია“ თანდათანობით 520-ტონიან კოსმოსურ სადგურად იქცევა. ამ მზარდი სადგურის ორბიტაზე შენარჩუნება პრობლემატური საკითხია, ვინაიდან ის ყოველთვის უნდა ეწინააღმდეგებოდეს დედამიწის მიზიდულობის ძალას. ამიტომ მისი დედამიწაზე ჩამოვარდნის მუდმივი საშიშროება არსებობს. იმისათვის, რომ სადგური საჭირო სიმაღლეზე იმყოფებოდეს, მას დროდადრო ხომალდები ესტუმრებიან და დამატებით სიჩქარეს მიანიჭებენ.
უწონობის მდგომარეობასთან მიახლოებული პირობები მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს სკს-ზე მიმდინარე კვლევა-ძიებაში. იქ არსებული გრავიტაციული ძალა დედამიწის ზედაპირზე არსებული მიზიდულობის ძალის მხოლოდ ერთ მემილიონედს უდრის. დედამიწის ზედაპირზე ფანქრის ვარდნის სიჩქარე ნახევარ წამში 2 მეტრს შეადგენს, კოსმოსურ სადგურზე კი იგივე მანძილზე ვარდნას ფანქარი 10 წუთს ანდომებს! საინტერესოა, როგორ იმუშავებს კოსმოსური ლაბორატორია და რა ცვლილებები შეუძლია შეიტანოს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში?
ორბიტული ლაბორატორია
სკს-ის მშენებლობის დასრულებას 2004 წლისთვის ვარაუდობენ. შემდეგ კი, მაქსიმუმ შვიდი კოსმონავტი დაიდებს ბინას ამ გიგანტურ კომპლექსში. ზოგი მათგანი რამდენიმე თვე იცხოვრებს იქ. სკს-ის — ანუ, როგორც ზოგჯერ ხატოვნად მოიხსენიებენ, „სამყაროსთან დამაკავშირებელი ფანჯრის“ — ეკიპაჟი მსოფლიოს სხვადასხვა მეცნიერის მიერ დაგეგმილ მთელ რიგ ექსპერიმენტებს განახორციელებს.
მაგალითად, როდესაც მიზიდულობის ძალა ძალზე სუსტია, მცენარე ფესვებს ვერ იდგამს მიწაში და ვერც ფოთლები გამოაქვს. მეცნიერები გეგმავენ, ექსპერიმენტების მეშვეობით შეისწავლონ, როგორ გავლენას მოახდენს მცენარეთა ზრდაზე გრავიტაციის არარსებობა. გარდა ამისა, კოსმოსურ სივრცეში ცილის ამინმჟავური რგოლები უფრო დიდი და სიმეტრიული ხდება. ასე რომ, ამდაგვარ პირობებში უფრო დახვეწილი ამინმჟავური რგოლების მიღება იქნება შესაძლებელი. მოპოვებული ინფორმაცია კი მკვლევარებს დაავადების გამომწვევ ცილებთან საბრძოლველი მედიკამენტების შემუშავებაში დაეხმარება. გარემოში, სადაც გრავიტაცია ძალზე სუსტია, შესაძლებელია ისეთი მასალების წარმოება, რომელთა დედამიწაზე დამზადება თითქმის შეუძლებელია.
უწონობის მდგომარეობასთან ახლოს მყოფ პირობებში ადამიანის საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემა დეგრადაციას განიცდის. ყოფილი კოსმონავტი მაიკლ კლიფორდი შენიშნავს: „მეცნიერული კვლევა-ძიება კოსმოსში ხანგრძლივად ყოფნის დროს ორგანიზმში მომხდარი ფიზიოლოგიური ცვლილებების შესასწავლადაც არის დაგეგმილი“. სულ მცირე, ერთი ექსპერიმენტი მაინც ჩატარდება, რათა ძვლების გადაგვარებასთან საბრძოლველი რაიმე საშუალება შეიმუშაონ.
ადამიანის ორგანიზმზე კოსმოსში ხანგრძლივად ყოფნის გავლენის შესწავლა, ალბათ, დიდ დახმარებას გაუწევს მეცნიერებს და ერთ მშვენიერ დღესაც შეიძლება ხანგრძლივი კოსმოსური ფრენა განხორციელდეს მარსის მიმართულებით. „ეს მართლაც რომ ხანგრძლივი მოგზაურობა იქნება, — ამბობს კლიფორდი. — ჩვენი სურვილია, ისიც შეგვეძლოს, რომ [კოსმონავტები] ჯანმრთელები დაგვიბრუნდნენ უკან“.
გარდა ამისა, სკს-ის მხარდამჭერების პროგნოზით, კოსმოსურ სადგურზე წარმოებული კვლევა-ძიება უკეთესად გაგვარკვევს ცოცხალ ორგანიზმთა ძირითადი შემადგენელი ელემენტების ფუნქციებში. შედეგად კი, შეიძლება, კიბოს, დიაბეტის, ემფიზემას და იმუნური სისტემის დარღვევების მკურნალობის ახალი მეთოდები შემუშავდეს. სკს-ის ბორტზე არსებულ ლაბორატორიებში იქნება ბიორეაქტორი, რომელშიც ბუნებრივი ქსოვილის მსგავსი უჯრედული კულტურები გაიზრდება. მეცნიერები უფრო მეტს შეისწავლიან ადამიანის დაავადებებისა და მათი წარმატებული მკურნალობის შესახებ. სადგურს 50-სანტიმეტრიანი ილუმინატორიც ექნება, რომლის მეშვეობით შეისწავლიან ატმოსფერულ გაზებს, მარჯნის რიფების გაუფერულების მიზეზებს, გრიგალებს და სხვა ბუნებრივ მოვლენებს.
„მშვიდობის ლაბორატორია“?
მიუხედავად ამისა, ზოგი თავგამოდებული ორგანიზატორის აზრით, სკს მხოლოდ იმიტომ როდია განსაკუთრებული, ორბიტაზე მოძრავი ლაბორატორია რომ იქნება. მათ სჯერათ, რომ ის რეალობად აქცევს დანაპირებს „აპოლონის“ პროგრამიდან, რომლის კოსმონავტებმაც მთვარეზე ლითონის ფირფიტა დატოვეს, წარწერით: „ჩვენ მოვედით მთელი კაცობრიობის მშვიდობისთვის“. მას შემდეგ, რაც სკს-ს „მშვიდობის ლაბორატორია“ უწოდა, 70 წელს გადაცილებულმა კოსმონავტმა, ჯონ გლენმა, თქვა: „16 ქვეყანა ერთად ითანამშრომლებს კოსმოსში, ნაცვლად იმისა, რომ დედამიწაზე ახალ-ახალი გზები გამოჩხრიკონ ერთმანეთის სამტროდ“. გლენისა და სხვების აზრით, სკს იქცევა ადგილად, სადაც ერები სამეცნიერო და ტექნიკური პროექტების განსახორციელებლად ერთმანეთთან თანამშრომლობას ისწავლიან, ისე რომ, ეს ყველაფერი ერთი მათგანის მიღწევა კი არ იქნება, არამედ ყველა ისარგებლებს ამით.
მაგრამ ბევრი მართებულად გამოხატავს გაკვირვებას, როგორ ითანამშრომლებენ ერები მშვიდობიანად კოსმოსში, როცა დედამიწაზე ვერ მიუღწევიათ ამისთვის. როგორც უნდა იყოს, სკს არის შედეგი ადამიანის წადილისა, შეაბიჯოს უცნობ სამყაროში და გაიგოს, რა ხდება იქ არსებულ პირობებში. მართლაც, ეს უზარმაზარი პროექტი ადამიანის ლტოლვის ნაყოფია თავგადასავლებისა და ახალი აღმოჩენებისკენ.
[ჩარჩო⁄სურათები 15-17 გვერდებზე]
მნიშვნელოვანი თარიღები კოსმოსური სადგურების ისტორიიდან
1869 წ. ამერიკელი სწავლული ედუარდ ევერეტ ჰეილი აქვეყნებს მოთხრობას, სათაურით „აგურის მთვარე“ (The Brick Moon), სადაც დედამიწის ირგვლივ ორბიტაზე მყოფ პილოტირებულ აგურის კოსმოსურ თანამგზავრზეა მოთხრობილი.
1923 წ. რუმინული წარმოშობის ფიზიკოსი ჰერმან ობერთი ამკვიდრებს ტერმინს „კოსმოსური სადგური“, რაშიც მთვარისა და მარსისკენ კოსმოსური გაფრენების განსახორციელებელ სასტარტო ბაზას გულისხმობს.
1929 წ. ჰერმან პოტოკნიკი თავის წიგნში „კოსმოსში მოგზაურობის სიძნელეები“ (Problem of Space Travel) კოსმოსური სადგურის გეგმის ზოგად მონახაზს იძლევა.
50-იანი წწ. რაკეტული ტექნიკის ინჟინერი ვერნერ ფონ ბრაუნი აღწერს ბორბლის ფორმის კოსმოსურ სადგურს, რომელიც დედამიწის ირგვლივ ორბიტაზე 1 730 კმ/სთ სიჩქარით მოძრაობს.
1971 წ. საბჭოთა კავშირს ორბიტაზე გაჰყავს „სალუტ 1“ — პირველი კოსმოსური სადგური კაცობრიობის ისტორიაში. სამმა კოსმონავტმა 23 დღე დაჰყო სადგურზე.
1973 წ. ორბიტაზე გაჰყავთ პირველი ამერიკული კოსმოსური სადგური „სკაილები“, რომელიც კოსმონავტთა სამ ჯგუფს მასპინძლობს. ეს სადგური ამჟამად აღარ იმყოფება კოსმოსში.
1986 წ. საბჭოთა კავშირი უშვებს „მირს“ — პირველ კოსმოსურ სადგურს, რომელიც ადამიანთა ხანგრძლივი მოღვაწეობისთვის არის განკუთვნილი.
1993 წ. შეერთებული შტატები იაპონიას, რუსეთსა და სხვა ქვეყნებს თანამშრომლობას სთავაზობს საერთაშორისო კოსმოსური სადგურის (სკს) ასაგებად.
1998—1999 წწ. პროგრამიდან ერთი წლის ჩამორჩენით ორბიტაზე გაჰყავთ სკს-ის პირველი ნაკვეთურები.
[სურათები]
ზემოთ: მხატვრის წარმოდგენით ასეთი იქნება სადგური 2004 წელს.
პირველი ორი ნაკვეთური „ზარია“ და „იუნიტი“ ერთმანეთს შეუპირაპირდა.
როსი და ნიუმენი მესამედ გადიან ღია კოსმოსში.
მრავალჯერადი გამოყენების ხომალდის სტარტი. დაგეგმილია მრავალი სხვა გაფრენა.
„სკაილები“
„მირი“
[საავტორო უფლება]
Pages 15-17: NASA photos