როგორ დაკარგეს ინკებმა ოქროს იმპერია

„გამოიღვიძეთ!“-ის კორესპონდენტისგან პერუში

განთიადი. თოვლით დაფარულ ანდებს ვარდისფერი დაჰკრავს, სხივებმა დასერეს დილის ზეცა. ინდიელთა დასახლებაში, ზღვის დონიდან 4 300 მეტრის სიმაღლეზე, ვინც კი ადრე ადგა, სიამოვნებით მიეფიცხა მზეს, უკვე აღარ იგრძნობა ღამის სიცივე. მზის სხივებმა თანდათან ჩააღწია მზის ტაძრამდე, რომელიც ინკას იმპერიის დედაქალაქის, კუსკოს (რაც „დედამიწის ცენტრს“ ნიშნავს), შუაგულში მდებარეობს. ოქროთი მოჭედილ კედლებზე აციალდა მზის სხივები. ოქროთი ნაკეთი ლამები და კონდორები აციმციმდნენ ტაძრის წინ, ინკის ბაღშიa. გამვლელები თაყვანს სცემენ თავიანთ ღმერთს, მზეს, და თაყვანისცემის ნიშნად კოცნას უგზავნიან. როგორ უხარიათ, რომ ისევ სული უდგათ და, მათი ღრმა რწმენით, მზისგან ღებულობენ კურთხევასა და საზრდოს!

დიდებული ოქროს იმპერია მე-14 საუკუნიდან მე-16 საუკუნემდე გადაჭიმული იყო სამხრეთ ამერიკის დასავლეთ სანაპიროზე. განსაკუთრებულად ჭკვიანი და მცოდნე პიროვნებების ხელმძღვანელობით ინკები იყვნენ კარგად ორგანიზებული ხალხი, რომლებიც ცხოვრებას იუმჯობესებდნენ. ინკების გასაოცარი იმპერია სამხრეთით ემიჯნებოდა დღევანდელ კოლუმბიას და გადაჭიმული იყო 5 000 კილომეტრზე არგენტინამდე. როგორც ჩანს, „ინკებს ეგონათ, რომ მთელ მსოფლიოს განაგებდნენ“ (National Geographic). მათ ეგონათ, თავიანთი იმპერიის საზღვრებს იქით არაფერი ყურადსაღები არ არსებობდა, რომ დაეპყროთ. მსოფლიომ კი არც კი იცოდა ასეთი იმპერიის არსებობა.

ვინ იყვნენ ინკები? საიდან წარმოიშვნენ?

ვინ ცხოვრობდნენ ინკებამდე?

არქეოლოგიურმა აღმოჩენებმა გვიჩვენა, რომ ინკები არ იყვნენ კონტინენტის მკვიდრი მაცხოვრებლები. ინკებამდე სხვა კარგად განვითარებული კულტურები ასეული თუ ათასეული წლების განმავლობაში არსებობდა. არქეოლოგებმა მოახდინეს მათი კლასიფიკაცია: ლამბაიაეკეს, ჩავინის, მოჩიკას, ჩიმუს და ტიაჰუანაკოს კულტურები.

ისინი თაყვანს სცემდნენ სხვადასხვა ცხოველებს: იაგუარს, პუმას და, თქვენ წარმოიდგინეთ, თევზსაც კი. მოწიწებით ეპყრობოდნენ მთის ღმერთებს. მათი სამეთუნო გვიჩვენებს, რომ ზოგი ტომი ნაყოფიერების ღვთაებებსაც ეთაყვანებოდა. ტბის, ტიტიკაკას, მახლობლად, დღევანდელი პერუსა და ბოლივიას საზღვარზე, ტომმა ააგო ტაძარი, სადაც ფალოსურ სიმბოლოებს ვნახულობთ, ამ სიმბოლოებს თაყვანს სცემდნენ განსაკუთრებული რიტუალებით, რომ უხვი მოსავალი მიეღოთ პაჩა-მამასგან (დედა მიწისგან).

მითი და სინამდვილე

ინკები გამოჩდნენ დაახლოებით 1 200 წლის წინათ. ისტორიკოსი გარსილასო დე ლა ვეგა, ინკა პრინცესისა და ესპანელი მიწათმფლობელი რაინდის ძე, გვატყობინებს, რომ მითის თანახმად, ინკების პირველი ინკა, მანკო კაპაკი, მამამისმა, ღვთაება მზემ, გამოგზავნა დედამიწაზე, ტბა ტიტიკაკას მახლობლად დის/საცოლის თანხლებით, რომ ყველა ადამიანი მზის თაყვანისმცემლად მოექცია. ეს ლეგენდა დღესაც ისწავლება ზოგ სკოლაში.

მითს რომ თავი დავანებოთ, სავარაუდოა, რომ ინკები წამოვიდნენ ტბა ტიტიკაკასთან მცხოვრები ტომებისგან, ტიაჰუანაკოსგან. დროთა განმავლობაში გაძლიერებულმა იმპერიამ ხელში ჩაიგდო დამონებული ტომების საუკეთესო ოსტატობით ნახელავი, უკვე არსებული გააუმჯობესა, უფრო მეტი არხები გაიყვანა და ტერასები ააშენა. ინკები გამოირჩეოდნენ კოლოსალური ნაგებობების შენებით. მრავალი თვალსაზრისი არსებობს იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ შეძლეს მათმა არქიტექტორებმა საქსაუმანის ტაძრისა და ციხესიმაგრის აშენება, რომელიც პლატოდან გადმოსცქერის ქალაქ კუსკოს. უზარმაზარი, ასტონიანი მონოლითებია ერთმანეთზე მიჯრილი. არავითარი კირხსნარი არ არის მათ დასამაგრებლად გამოყენებული. მიწისძვრებმა ოდნავ დააზიანეს უძველეს ქალაქ კუსკოში ერთმანეთზე ოსტატურად მორგებული მშვენიერი ქვებით ნაგები შენობების კედლები.

მზის მოციალე ტაძარი

სატახტო ქალაქ კუსკოში ინკებს მზის თაყვანისმცემლობისთვის კარგად დამუშავებულ ქვის ტაძარში ჰყავდათ მღვდლები. კედლები შიგნიდან მოჭედილი იყო სუფთა ოქრო-ვერცხლით. სამღვდელოებასთან ერთად ჰყავდათ მონაზვნებიც, მაგალითად, რეკონსტრუირებულ პაჩაკამაკის მზის ტაძარში, რომელიც ლიმასთან მდებარეობს. განსაკუთრებული სილამაზის ქალწულ გოგონებს პატარაობიდან, რვა წლიდან, „მზის ქალწულებად“ ზრდიდნენ. არქეოლოგიური გათხრები გვიჩვენებს, რომ ინკები ადამიანებსაც სწირავდნენ მსხვერპლად. ბავშვებს სწირავდნენ აპუს, ანუ მთის ღვთაებებს. ყინულოვან ანდებში ნაპოვნი იქნა ბავშვების გაყინული გვამები.

ინკებსა და მათზე ადრე არსებულ ტომებს არ ჰქონდათ დამწერლობა, ამიტომ ისინი ინფორმაციის შემოსანახად სხვა მეთოდს მიმართავდნენ, რასაც კიპუს უწოდებდნენ. ის „შედგება მსხვილი ზონრის ან ჯოხისაგან, რომელზედაც პერპენდიკულარულად დამაგრებულია სხვადასხვა ფერისა და სხვადასხვაგვარად გაკვანძული უფრო წვრილი ზონრები“, და რომლებსაც ძველი პერუელი აღმრიცხველები იყენებდნენ ქონების აღნუსხვისა და განსაკუთრებული ფაქტების დამახსოვრების მიზნით (უცხო სიტყვათა ლექსიკონი, ი. ჭაბაშვილი).

როგორ ინარჩუნებდა იმპერია ერთიანობას?

მკაცრი კანონები და დაგეგმილი სტრატეგია სიმტკიცეს უნარჩუნებდა ერთ ძირითად მთავრობას. უპირველესად ყველას მოეთხოვებოდა კეჩუას შესწავლა (ინკების ენა). როგორც ერთ-ერთ ნაშრომში ვკითხულობთ, „კეჩუა მიჩნეულია სამხრეთ ამერიკის ყველაზე დახვეწილ, მრავალფეროვან და ელეგანტურ დიალექტად“ (El Quechua al Alcance de Todos). ამ ენაზე პერუს მთიან რეგიონში დაახლოებით 5 მილიონი ადამიანი ლაპარაკობს და მათთან ერთად კიდევ ხუთი ქვეყნის მილიონობით მაცხოვრებელი, რომლებიც ადრე იმპერიის ნაწილს შეადგენდნენ. ტბა ტიტიკაკას სამხრეთ-აღმოსავლეთის მცხოვრებნი საუბრობენ აიმარა ენაზე, რომელიც ინკამდე გავრცელებული კეჩუა ენისგან წამოვიდა.

კეჩუაზე საუბარი აერთიანებდა დაახლოებით 100 დამონებულ ტომს და დიდ დახმარებას უწევდა სოფლის კურაკას (ბატონს), რომელიც ყოველ ჯგუფში იყო განმგებლად. დაპყრობის შემდეგ ყოველ ოჯახს ევალებოდა მიწის დამუშავება. დამორჩილებული ხალხი კმაყოფილი რომ ყოფილიყო, ინკა ტომებს ნებას რთავდა ჩვეულებისამებრ გაემართათ ცეკვები და დღესასწაულები, დაედგათ სცენები, ეთამაშათ.

მიტა გადასახადი

არავითარი ფულადი ერთეული არ არსებობდა მთელს იმპერიაში და ოქროც არაფრად ფასობდა. მისი სილამაზე მათთვის მხოლოდ მზის არეკვლით განისაზღვრებოდა. ერთადერთი გადასახადი მათთვის იყო მიტა (კეჩუა ენაზე ნიშნავს რიგს), როცა რიგი მოვიდოდა, ნებისმიერს მოეთხოვებოდა, ემუშავა გზების გაყვანაზე ან მშენებლობაზე. ამ კანონით ხდებოდა ათასობით ინდიელის გაწვევა.

ინკების ოსტატმა მშენებლებმა სწორედ მიტას მუშების მეშვეობით 24 000 კილომეტრზე გაიყვანეს უამრავი დაქსაქსული გზა! ინკებმა ქვაფენილიანი გზების გაყვანა დაიწყეს კუსკოდან და იმპერიის ყველაზე შორეული წერტილებიც დაუკავშირეს ერთმანეთს. კარგად გაწვრთნილ მორბენალ მაცნეებს, რომლებსაც ჩასკის უწოდებდნენ, ეს გზები დიდ სამსახურს უწევდა. ისინი ყოველ 1–3 კილომეტრში ჩადგმულ ქოხებში იყვნენ. როდესაც ჩასკი რაღაც ცნობით მოირბენდა, მეორე ჩასკი აგრძელებდა სირბილს. ასეთი, ერთმანეთის შეცვლის მეთოდით ერთ დღეში 240 კილომეტრი იფარებოდა. იმპერიის ყოველი ნაწილიდან ინკების მმართველი ძალიან მალე ღებულობდა ინფორმაციას.

გზების გასწვრივ ინკებს ჰქონდათ საწყობები. საწყობები ყოველთვის სავსე იყო პროდუქტითა და ჩასაცმლით, რომ დასაპყრობად წასულ ინკებს ესარგებლათ. ინკები, თუკი შესაძლებელი იყო, ერიდებოდნენ ბრძოლებს. ისინი შემდეგ ტაქტიკას მიმართავდნენ: თავიანთ წარმომადგენელს უგზავნიდნენ სხვა ტომებს, რომ მათ მმართველობას დამორჩილებოდნენ, იმ პირობით, რომ მზის თაყვანისმცემლობაზე მოქცეულიყვნენ. თუ ტომები დასთანხმდებოდნენ, ჩვეულებრივ აგრძელებდნენ ცხოვრებას გამოცდილი ინკა ხელმძღვანელის მმართველობით. წინააღმდეგ შემთხვევაში კი უმოწყალოდ არბევდნენ. მკვდარი მტრის თავის ქალას ჩიჩას (მარცვლეულისგან დამზადებული მათრობელა სასმელი) სასმისად იყენებდნენ.

მეცხრე ინკას, პაჩაკუტის, მმართველობის დროს (1438 წლიდან) მისმა ძემ ტოპა ინკა იაუპანკიმ და გამარჯვების მომპოვებელმა სახელმწიფო მოღვაწემ უინა კაპაკმა სწრაფად გააფართოვეს იმპერიის საზღვრები და იმპერიამ მიაღწია ყველაზე შორეულ ჩრდილოეთსა და სამხრეთს. მაგრამ ყველაფერი ამით არ დამთავრებულა.

ჩრდილოეთის დამპყრობლები

ესპანელი დამპყრობელი, ფრანსისკო პისარო, მებრძოლებთან ერთად 1530 წელს წამოვიდა პანამიდან იმ დროისთვის სამოქალაქო ომში ჩაბმული უცნობი მიწის ოქროთი მოხიბლული. უფლისწული უასკარი, ტახტის კანონიერი მემკვიდრე, დაამარცხა და საპყრობილეში ჩასვა საკუთარმა ნახევარძმამ, ათაუალპამ, რომელიც სატახტო ქალაქისკენ მიიწევდა.

ქალაქ კაიამარსაში რთული მარშით სვლის შემდეგ, პისარო, თავის ხალხთან ერთად, ზარ-ზეიმით მიიღო უზურპატორმა ათაუალპამ. მაგრამ ესპანელებმა ვერაგობით ჩამოაგდეს ტახტიდან და დააპატიმრეს, დაბნეული და გაოგნებული მებრძოლები კი ამოხოცეს.

მიუხედავად იმისა, რომ ათაულაპა შეპყრობილი იყო, მაინც ახერხებდა სამოქალაქო ომის გაგრძელებას. მან თავისი ხალხი გაგზავნა კუსკოში, რომ მოეკლათ მისი ნახევარძმა, ინკა უასკარი, და მასთან ერთად სამეფო ოჯახის ასობით წარმომადგენელი. ამით კი მან, თავისდაუნებურად, ხელი შეუწყო პისაროს გამარჯვებას.

როდესაც ათაუალპამ დაინახა, რომ ესპანელები ოქრო-ვერცხლს იყვნენ დახარბებულები, თავის გამოხსნის მიზნით შეჰპირდა, რომ ოქრო-ვერცხლის სტატუეტებით გაუვსებდა დიდ ოთახს. მაგრამ უშედეგოდ. ისევ ვერაგობამ იმძლავრა! მიუხედავად იმისა, რომ ათაუალპამ, XIII ინკამ დაპირებისამებრ უამრავი გამოსახსნელი ძღვენი მიართვა მათ, ესპანელმა ბერებმა, რადგან ის კერპთაყვანისმცემლად მიაჩნდათ, ჯერ კათოლიკური წესით მონათლეს, შემდეგ კი გაგუდეს.

დაცემის დასაწყისი

ათაუალპას მკვლელობა ინკების იმპერიისთვის საბედისწერო დარტყმა იყო. მაგრამ დამპყრობლებს ინდიელმა მოსახლეობამ დიდი წინააღმდეგობა გაუწია და იმპერიის სასიკვდილო აგონია კიდევ 40 წელიწადს გაგრძელდა.

როდესაც პისაროსა და მის მებრძოლებს მაშველი რაზმი შეუერთდა, ისინი დიდი სიხარულით დაიძრნენ კუსკოსკენ, რომ ინკების უფრო მეტ ოქროს წაპოტინებოდნენ. ოქროს სიყვარულით დაბრმავებული ესპანელები უსირცხვილოდ, საშინელი სისასტიკით აწამებდნენ ინდიელებს, რომ გაეგოთ განძის ადგილსამყოფელი და აშინებდნენ, რომ ნებისმიერი აჯანყება ჩაეხშოთ.

პუსარომ თან იახლა უასკარის ძმა უფლისწული მანკო II (მანკო ინკა იაუპანკი) და გაემართა კუსკოსკენ იმ მიზნით, რომ უზომოდ ბევრი ოქროულობა ჩაეგდო ხელში. ოქროს სტატუეტების უმეტესობა ესპანეთისთვის ოქროს ზოდებად გადაადნეს. არ არის გასაკვირი, რომ ინგლისელი მეკობრეები დიდი სიხარულით აყაჩაღებდნენ ესპანეთის სავაჭრო გემებს, რომლებსაც პერუს უზომო სიმდიდრე გადაჰქონდათ! სიმდიდრით უზომოდ დატვირთული გემით პისარო 1535 წელს მიადგა ამერიკის კონტინენტის ერთ-ერთ სანაპიროს და დააარსა მთავრობის ცენტრალური ქალაქი, ლიმა.

მანკო ინკა იაუპანკიმ, როდესაც მიხვდა დამპყრობლების სიხარბესა და ვერაგობას, მოაწყო აჯანყება. სხვებმაც მოაწყეს ესპანეთის წინააღმდეგ აჯანყება, მაგრამ ინდიელებმა უკან დაიხიეს და გაიკრიფნენ დაშორებულ ადგილებში, რომ შეძლებისდაგვარად გაეწიათ წინააღმდეგობა. ერთი ასეთი უსაფრთხო თავშესაფარი იყო მთებში ჩამალული წმიდა ქალაქი მაჩუ-პიქჩუ.

უკანასკნელი ინკა

ინკების ბოლო გაბრძოლება იყო, როდესაც ტუპაკ ამარუ, მანკო ინკა იაუპანკის ძე, გახდა ინკა (1572 წ.). პერუს იმ დროისთვის განაგებდა ესპანეთის მეფისნაცვალი. მეფისნაცვალ ტოილეიდოუს მიზანი იყო ინკების საბოლოო განადგურება. იგი დიდი ჯარით შეიჭრა ვილკაბამბას ტერიტორიაზე. ტუპაკ ამარუ ჯუნგლებში ჩაიგდეს ტყვედ. ის და მისი ორსული მეუღლე სიკვდილით დასასჯელად წაიყვანეს კუსკოში. კანიარ ინდიელს დაევალა ტუპაკ ამარუს სიკვდილით დასჯა. ათასობით ინდიელმა, რომლებიც მოედანზე იყვნენ შეკრებილები, საშინლად, მთელი ხმით, ამოიკვნესა, როდესაც ერთი მოქნევით თავი მოჰკვეთეს მათ ინკას. მისი ერთგული ხელმძღვანელებიც, ზოგი წამებით მოკლეს, ზოგიც ჩამოახრჩვეს. ასე მალე და სასტიკად დასრულდა ინკების მმართველობა.

მეფისნაცვლებმა, მრავალი კათოლიკე ბერთან და მღვდელთან ერთად თანდათან, თავიანთ ავ-კარგ გავლენაში მოაქციეს ინდიელები, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე მონებად იყვნენ მიჩნეულები. ბევრს აიძულებდნენ, ემუშავათ ოქრო-ვერცხლის მაღაროებში, ერთ-ერთი მათგანი იყო ბოლივიაში ვერცხლის მადნით ძალიან მდიდარი პოთოსის მთა. არაადამიანური პირობებისა და მოპყრობისთვის რომ გაეძლოთ, ინდიელები ცდილობდნენ შვება კოკას ფოთლებით გაბრუებაში ეგრძნოთ. ხსნა არ ჩანდა მე-19 საუკუნის დასაწყისამდე, ამის შემდეგ კი პერუმ და ბოლივიამ თავი გაითავისუფლა ესპანეთისგან.

ინკების დღევანდელი შთამომავლები

რა მდგომარეობაში არიან ჩვენს ეპოქაში ინკების შთამომავლები? პერუელების დედაქალაქ ლიმაში, სხვა თანამედროვე ქალაქების მსგავსად, მილიონობით მოქალაქე ირევა. მაგრამ პროვინციებში, ისეთი შთაბეჭდილება გექმნება, რომ დრო მრავალი საუკუნის წინ გაჩერდა. ბევრი განმარტოებული დასახლება კათოლიკე მღვდლების განმგებლობაშია. ბევრ ინდიელ ფერმერს გართობის მიზნით იზიდავს დასახლების სკვერში აგებული კათოლიკური ეკლესია. საუცხოოდ მორთული წმინდანების ქანდაკებები, სხვადასხვა ფერის სინათლე, მოოქროვილი საკურთხეველი, დანთებული სანთლები, მღვდლის გალობით ჩატარებული მისტიკური რიტუალები და, განსაკუთრებით, ცეკვები და დღესასწაულები, ინდიელი ფერმერისთვის შესანიშნავი გასართობია. ასეთმა, თვალისთვის საამურმა გასართობებმა ვერ დაავიწყა მათ ძველი რწმენა. დღემდე ძალიან ბევრი იყენებს კოკას ფოთლებს, რომლებიც მისტიკური ძალების მომნიჭებლად ითვლება.

თავიანთი მტკიცე ხასიათით ინკას შთამომავლებმა, რომლებთაგანაც უმეტესობა სუფთა ინდიელია არაა, შეძლეს შეენარჩუნებინათ მრავალფეროვანი ცეკვები და ნამდვილი მუსიკა „უაინო“. მიუხედავად იმისა, რომ თავიდან ისინი უცნობებთან თავდაჭერილები ჩანან, მაინც ავლენენ წინაპრებისგან სისხლში გამჯდარ სტუმართმოყვარეობას. ინკების ისტორია ნამდვილად გულსატკენია მათთვის, რომლებიც კარგად იცნობენ ინკების იმპერიის შთამომავლებს და ხედავენ მათ ყოველდღიურ ბრძოლას არსებობისთვის და ცდილობენ, ყურადღებით მოეპყრონ და იზრუნონ მათზე!

განათლება ცვლილებების საწინდარია

ვალენტინ არისაკა, აიმარა ენაზე მოსაუბრე ინდიელი ტბა ტიტიკაკას მახლობელი სოფლის, სოკას, მცხოვრები, ჟურნალ „გამოიღვიძეთ!“-ის კორესპონდენტთან ინტერვიუს დროს მოყვა: „სანამ იეჰოვას მოწმე გავხდებოდი, კათოლიკე მერქვა. მეგობრებთან ერთად ბევრ წარმართულს ჩავდიოდი. ვღეჭავდი კოკას ფოთლებს, მაგრამ ახლა ყველაფერი წარსულს ჩაბარდა“.

პეტრონილა მამანი, რომელიც უკვე 89 წლისაა, იხსენებს, თუ ცრუ რწმენის გამო მუდამჟამს როგორ ეშინოდა, არ განერისხებინა აპუსი: „მთის ღმერთების დასაკმაყოფილებლად ყოველთვის მიმქონდა შესაწირი, რომ ყოველთვის მქონოდა სარჩო-საბადებელი. რა თქმა უნდა, არ მსურდა, განმერისხებინა ისინი და ამის გამო ჭირი დაგვტყდომოდა თავს. ახლა, ასეთ ასაკში, გავიგე, რომ ყველაფერს სხვანაირად უნდა ვუყურო. ბიბლიისა და იეჰოვას მოწმეების წყალობით ძველი აზროვნებისგან გავთავისუფლდი“.

იეჰოვას მოწმეები კითხვას ასწავლიან ბევრ ინდიელს, რომლებიც კეჩუა და აიმარა ენებზე საუბრობენ. ისინი კი, თავის მხრივ, სხვებს ბიბლიას ასწავლიან. ამგვარად ათასობით ინკა და ესპანელი ინდიელი ღებულობს განათლებას, რომ ცხოვრება გაიუმჯობესოს. ისინი სწავლობენ ღვთის აღთქმებს სამართლიანი, მშვიდობიანი ახალი ქვეყნიერების შესახებ, რომელიც ბიბლიაშია ჩაწერილი და რომელიც მალე მთელ დედამიწაზე იქნება (2 პეტრე 3:13; გამოცხადება 21:1–4).

[სქოლიო]

[რუკები 15 გვერდზე]

[ტექსტი სრულად მოცემულია პუბლიკაციაში]

ინკების ოქროს იმპერია

სამხრეთ ამერიკა

კუსკო

პოტოსი

ინკების იმპერია

მექსიკის ყურე

წყნარი ოკეანე

კოლუმბია

ეკვადორი

ანდები

პერუ

კახამარკა

ლიმა

პაჩაკამაკი

ვილკაბამბა

მაჩუ-პიჩქუ

კუსკო

ტბა ტიტიკაკა

ბოლივია

ჩილე

არგენტინა

[სურათი 16 გვერდზე]

ზემოთ: მზის თავდაპირველი ტაძარი იქნა გამოყენებული ამ კათოლიკური ეკლესიის საძირკვლად (კუსკო).

[სურათი 16 გვერდზე]

მარცხნივ: ინკების ცივილიზაციამდე არსებული ფალისური გამოსახულება ჩუკეიტოს ტაძარში.

[სურათი 16 გვერდზე]

მარჯვნივ: ინკების შესაწირავთა სისხლი ამ ქვების ჭრილს ჩაუყვებოდა.

[სურათი 17 გვერდზე]

მარჯვნივ: მაჩუ-პიქჩუს მორწყული ტერასები კუსკოს მახლობლად.

[სურათი 17 გვერდზე]

ქვემოთ: ხედი მაჩუ-პიქჩუს უძველესი გასასვლელიდან.

[სურათი 17 გვერდზე]

ქვემოთ მარჯვნივ: საქსაუმანის ტაძრისა და ციხესიმაგრის ასტონიანი ლოდები.