რუანდა

რუანდა აფრიკის ერთ-ერთი პატარა და უმშვენიერესი ქვეყანაა. ათასი გორაკის ქვეყნად ცნობილ ამ მიწაზე მთები, ტყეები, ტბები და ჩანჩქერებია, ამასთანავე ის მდიდარია უსაზღვროდ მრავალფეროვანი მცენარეთა და ცხოველთა სამყაროთი. რუანდას დასავლეთით კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკისგანa, ჩრდილოეთით კი უგანდისგან, უმთავრესად, ვირუნგის ვეებერთელა მთები ყოფს. ამ მთაგრეხილის უმაღლესი წერტილია მთა კარისიმბი, 4 480 მეტრზე აზიდული მიძინებული ვულკანი, რომელიც თოვლისა და ყინულის გამო ხშირად თეთრად მოჩანს. ქვემოთ მთის ფერდობები დაფარულია ხშირი ბამბუკითა და ტროპიკული ტყეებით, სადაც გადაშენების პირას მყოფი ოქროსფერი მაიმუნები მსუბუქად ქანაობენ ხის ტოტებსა და ლიანებზე. გარდა ამისა, სწორედ აქ, ამ მდიდარი ფლორის წიაღში ბინადრობს რუანდის ერთ-ერთი უდიდესი საუნჯე — მთის გორილა.

ეგზოტიკური მცენარეები და ხშირი მწვანე საფარი ტბა კივუს სანაპიროებამდე და ნიუნგვის ტყემდე ვრცელდება. ამ ტყეში ბინადრობენ შიმპანზეები, შავ-თეთრი მაიმუნები (Genus Colobus) და 70-ზე მეტი სახეობის სხვა ძუძუმწოვრები. აქ ხარობს და იზრდება დაახლოებით 270 ჯიშის ხე, რომლებშიც 300-მდე ჯიშის ფრინველი ბუდობს, ხოლო პეპლებისა და ორქიდეების სიმრავლე ამ დაცულ ტერიტორიას მეტ ხიბლს სძენს.

ნიუნგვის ტყის შუაგულიდან სათავეს იღებს პატარა წყარო, რომელიც აღმოსავლეთისკენ მიწანწკარებს. თანდათანობით მას უერთდება სხვა შენაკადები და მდინარეები და ტბა ვიქტორიაში ჩადის. აქედან წყალი სწრაფად მიექანება და ძალას იკრებს, რათა გაიაროს გრძელი გზა ჩრდილოეთისკენ; ის გადის ეთიოპიას, სუდანს და ბოლოს ეგვიპტეს, საიდანაც ხმელთაშუა ზღვაში ჩაედინება. ცენტრალური აფრიკის ტყით დაფარული გორებიდან წამოსული ეს პატარა წყარო მდინარე ნილოსის სათავეა, რომელიც თითქმის 6 825 კილომეტრს გადის და დედამიწაზე ყველაზე გრძელ მდინარეებს შორის ერთ-ერთია.

ძნელბედობის ჟამი

სამწუხაროდ, ეს პატარა ქვეყანა შემაძრწუნებელი ძალადობის მომსწრე გახდა. ასიათასობით კაცი, ქალი და ბავშვი მხეცურად დახოცეს თანამედროვე დროის ერთ-ერთი უსაშინლესი გენოციდის დროს. ამ უკონტროლო ძალადობის თავზარდამცემი სცენები მთელ მსოფლიოში გადაიცემოდა და ბევრს აძრწუნებდა არაადამიანური სისასტიკე (ეკლ. 8:9).

როგორ გაუძლეს იეჰოვას ერთგულმა მსახურებმა ამ საშინელ დროსა და მომდევნო წლებს? როგორც ერთი შეხედვით უმნიშვნელო წყარო მოედინება ნიუნგვის ტყიდან და ყველა დაბრკოლებას ლახავს, უძლებს აფრიკის მწველ მზეს და ძლიერ მდინარედ იქცევა, ასევე შეუპოვრად აგრძელებდა იეჰოვას ხალხი მსახურებას რუანდაში. მათ გაუძლეს სასტიკ დევნასა და დიდ სიძნელეებს და სიმტკიცისა და გამხნევების წყაროდ იქცნენ და-ძმებისთვის მთელ მსოფლიოში. ამ ისტორიის კითხვის დროს გულს აგიჩუყებთ რუანდელი და-ძმების სიყვარულის, რწმენისა და ერთგულების მაგალითები. ვიმედოვნებთ, რომ მათი მაგალითი დაგეხმარებათ, მეტად დააფასოთ იეჰოვასთან ურთიერთობა და ქრისტიანული საძმო.

სინათლის პირველი სხივები

რუანდაში სასიხარულო ცნობის ქადაგების შესახებ პირველი ცნობები 1971 წლის „იეჰოვას მოწმეების წელიწდეულში“ გამოჩნდა. ის იუწყებოდა: „ამა წლის [1970] მარტში ორ სპეციალურ პიონერს შესაძლებლობა მიეცა, შესულიყვნენ რუანდაში და ქადაგება დაეწყოთ დედაქალაქ კიგალიში. მათ შენიშნეს, რომ იქაური ხალხი თბილია და ეხმაურება სასიხარულო ცნობას; ერთმა დაინტერესებულმა უკვე დაიწყო ქადაგება. პიონერებს ათი შესწავლა აქვთ იმ მცირერიცხოვან ხალხს შორის, რომლებიც სუაჰილი ენაზე ლაპარაკობენ. ახლა ისინი ძალიან ცდილობენ კინიარუანდა ენის შესწავლას, რათა უფრო ბევრს უქადაგონ“.

ზემოხსენებული სპეციალური პიონერები ტანზანიელი ოდენ მუაისობა და მისი ცოლი ენეა იყვნენ. მათ არ იცოდნენ ადგილობრივი კინიარუანდა ენა, ამიტომ სუაჰილი ენაზე მოლაპარაკე ხალხთან დაიწყეს ქადაგება, რომელთაგან ბევრი კონგოდან და ტანზანიიდან იყო ჩასული. 1971 წლის თებერვალში იქ ოთხმა მაუწყებელმა ჩააბარა სამქადაგებლო მსახურების ანგარიში, მაგრამ კინიარუანდა ენაზე არც ერთი ჩვენი პუბლიკაცია არ იყო ხელმისაწვდომი და ენის პრობლემა მაუწყებლების რიცხობრივ ზრდას აფერხებდა.

სტენლი მაკუმბა, რომელიც შეუპოვარი სარაიონო ზედამხედველი იყო კენიაში, რუანდაში პირველად 1974 წელს ჩავიდა. ის იხსენებს: „უგანდა-რუანდის საზღვრიდან რუჰენგერიმდე (რუანდა) თითო-ოროლა ავტობუსი მიდიოდა. სატვირთო მანქანაზე, სადაც ვიდექი, ფეხის განძრევის საშუალება არ მქონდა. ჩემი ცოლი მძღოლის გვერდით იჯდა. როცა ადგილზე ჩავედით, მან ძლივს მიცნო, რადგან თავ-პირზე ტონა მტვერი მედო. მგზავრობის დროს ზურგი ისე დამიზიანდა, რომ მომდევნო კვირას მოხსენებები სკამზე დამჯდარმა წავიკითხე და პატარა სარაიონო კონგრესზეც მჯდომარეს მომიწია მოხსენებების წაკითხვა. რაც შეეხება ძმების მონახულებას, წინასწარ ვერ ვატყობინებდი მათ მისვლის დროს, რადგან არ ვიცოდი, რა ტრანსპორტით მომიწევდა მგზავრობა“.

სამშობლოში დაბრუნება

რუანდელი გასპარ რუაკაბუბუ კონგოში მექანიკოსად მუშაობდა სპილენძის საბადოში. ის მოგვითხრობს: «1974 წელს კოლვეზიში სამეფო მსახურების სკოლას დავესწარი. ერთ-ერთმა ინსტრუქტორმა მაიკლ პოტიჯმა თქვა, რომ კინშასას ფილიალი ეძებდა რუანდელ უხუცესს, რომელიც მზად იქნებოდა სამშობლოში დასაბრუნებლად და სამქადაგებლო საქმიანობის მხარდასაჭერად. ვიქნებოდი მზად იქ გადასასვლელად? გადავწყვიტე, ჩემს ცოლს, მელანის დავლაპარაკებოდი.

იმ დროს საბადოს უფროსს ჩემთვის ახალი მოცემული ჰქონდა მოსაწვევი გერმანიაში სასწავლო კურსის გასავლელად. კარგი თანამშრომელი ვიყავი და ჩემი ხელფასი რეგულარულად იზრდებოდა. მაგრამ მე და მელანის სულ რამდენიმე დღე დაგვჭირდა გადაწყვეტილების მისაღებად. ძმა პოტიჯს ვუთხარი, რომ დავბრუნდებოდი რუანდაში. ჩემს უფროსს არ ესმოდა, რატომ მივიღე ეს გადაწყვეტილება. „აქ ვერ იქნები იეჰოვას მოწმე? რატომ უნდა დაბრუნდე რუანდაში?“ — მეკითხებოდა ის. ზოგი კეთილმოსურნე ძმაც ცდილობდა, გადაეთქმევინებინა ჩემთვის. ისინი მეუბნებოდნენ: „ოთხი შვილი გყავს. წაიკითხე ლუკას 14:28—30, დაჯექი და კარგად დაფიქრდი“. მაგრამ ჩვენ მყარად ვიდექით ჩვენს აზრზე.

თვითმფრინავით მგზავრობის ხარჯები ჩემმა უფროსმა დაგვიფარა. კიგალიში 1975 წლის მაისში ჩავედით და ვიქირავეთ თიხის აგურით ნაშენი სახლი, რომელსაც თიხატკეპნილი იატაკი ჰქონდა. ის სრულიად განსხვავდებოდა იმ კეთილმოწყობილი სახლისგან, რომელშიც კომპანიაში მუშაობის დროს ვცხოვრობდით. მაგრამ ამისთვის შემზადებულები ვიყავით და გადაწყვეტილი გვქონდა, რომ ხელს ვერაფერი შეგვიშლიდა».

ვინაიდან სხვა ქვეყნებიდან რუანდაში ჩასული სპეციალური პიონერები მხოლოდ სუაჰილი ენაზე ლაპარაკობდნენ, ბევრს ეგონა, რომ მათი ჩასვლის მიზანი ხალხისთვის ამ ენის სწავლება იყო. მაგრამ როცა იქ გასპარი ჩავიდა ოჯახთან ერთად, ხალხს აზრი შეეცვალა, რადგან ისინი სამეფოს შესახებ ჭეშმარიტებას კინიარუანდა ბიბლიიდან ასწავლიდნენ.

გარდა ამისა, ძმა რუაკაბუბუმ კინიარუანდა ენაზე თარგმნა 32-გვერდიანი ბროშურა „სასიხარულო ცნობა სამეფოს შესახებ“. ის 1976 წელს გამოიცა და ხალხის ყურადღება მიიქცია. ბროშურას ავტობუსებსა და ქუჩებში კითხულობდნენ. მასში ჩაწერილი ღვთის სახელი ხშირად იწვევდა ინტერესს.

რუანდელები ჭეშმარიტებას იღებენ

იმ დროს ქვეყანაში მხოლოდ 11 მაუწყებელი მსახურობდა, რომელთა უმეტესობაც რუანდის მოქალაქე არ იყო. პირველ რუანდელებს შორის, რომლებმაც ჭეშმარიტება მიიღეს, იყო ჟუსტინ რუაგატორე. მან ტანზანიელ სპეციალურ პიონერებთან დაიწყო ბიბლიის შესწავლა სუაჰილი ენაზე, რადგან მათ ფრანგული და კინიარუანდა არ იცოდნენ. ჟუსტინი გულღია და მეგობრული კაცი იყო. ის 1976 წელს მოინათლა და ცხოვრობდა სავეში — იქ, სადაც 1900 წელს რუანდის მეფემ პირველად მისცა კათოლიკე მისიონერებს მისიის დაარსების უფლება. ჟუსტინი იხსენებს, რომ ხალხს ძალიან აინტერესებდა, რას ასწავლიდა ბიბლია სინამდვილეში. მაგრამ სამღვდელოება მტრულად იყო განწყობილი იეჰოვას მოწმეების მიმართ და უკრძალავდა მრევლს მათ მოსმენასა და მათგან ლიტერატურის აღებას.

შეუდრეკელი ძმა ფერდინანდ მუგარურაც იმ პირველ რუანდელებს შორის იყო, ვინც ჭეშმარიტება მიიღო. 1969 წელს, როდესაც აღმოსავლეთ კონგოში ცხოვრობდა, ხელში ჩაუვარდა წიგნი „მარადიულ სიცოცხლემდე მიმყვანი ჭეშმარიტება“ სუაჰილი ენაზე. მოგვიანებით, როცა გაარკვია მოწმეების უახლოესი ადგილსამყოფელი, ის და მისი ორი მეგობარი ყოველ პარასკევს 80 კილომეტრს გადიოდნენ ფეხით კრების შეხვედრასა და ბიბლიის შესწავლაზე დასასწრებად და უკან ორშაბათს ბრუნდებოდნენ. ფერდინანდი 1975 წელს მოინათლა, ზუსტად იმ დღეს, როცა მისი ერთ-ერთი ბიბლიის შემსწავლელი ინათლებოდა. 1977 წელს ის რუანდაში დანიშნეს სპეციალურ პიონერად. მან გაიხსენა, რომ ერთი წლით ადრე სარაიონო კონგრესი რუაკაბუბუს სახლის მისაღებ ოთახში ჩატარდა. ამ კონგრესს 34 კაცი დაესწრო და სამი მოინათლა.

მისიონერებს ქვეყანაში შესვლის უფლება არ მისცეს

ხელმძღვანელ საბჭოს, რომელიც ყოველთვის აქცევდა ყურადღებას მსოფლიო სამქადაგებლო საქმეს, რუანდაში ადრე დანიშნული ჰყავდა მისიონერები. 1969 წელს „საგუშაგო კოშკის“ ბიბლიური სკოლა „გალაადის“ 47-ე კლასის ოთხმა კურსდამთავრებულმა იქ მსახურებისთვის მიწვევა მიიღო.

ნიკოლას ფონე იხსენებს: «იანვრის ბოლოს ძმა ნორმა კლასს დანიშვნის წერილები დაურიგა. გავიგონეთ, როგორ ეუბნებოდა პოლსა და მერილინ ევანზებს, რომ რუანდაში უნდა ემსახურათ. შემდეგ ძმა ნორმა მე და ჩემს ცოლს გვითხრა: „თქვენც მათთან ერთად მიდიხართ“. ჩვენ ძალიან გაგვიხარდა. როგორც კი შეხვედრა დასრულდა, „გალაადის“ ბიბლიოთეკას მივაშურეთ, გადმოვიღეთ ვეებერთელა ატლასი და რუანდის ძებნას შევუდექით. მაგრამ მოგვიანებით წერილი მივიღეთ, რომელშიც ეწერა, რომ ძმებმა ჩვენთვის რუანდაში შესვლის ნებართვა ვერ მიიღეს. გული გაგვიტყდა, თუმცა შემდეგ პოლთან და მერილინთან ერთად კონგოში დაგვნიშნეს».

1976 წელს სკოლა „გალაადის“ მე-60 კლასის დამთავრების შემდეგ რუანდაში სხვა ორი წყვილი დაინიშნა. მათ მისცეს ქვეყანაში შესვლის უფლება. მისიონერებმა სახლი იქირავეს, გაბედულად ქადაგებდნენ და კინიარუანდას სწავლას შეუდგნენ. სამი თვის შემდეგ, როცა ვიზებს მოქმედების ვადა გაუვიდა, საიმიგრაციო სამსახურმა მათ განახლებაზე უარი თქვა. ამიტომ მისიონერები ბუკავუში, აღმოსავლეთ კონგოში დანიშნეს.

„ისინი შრომისმოყვარენი იყვნენ“

1970-იანი წლების შუა ხანებში ტანზანიელმა და კონგოელმა სპეციალურმა პიონერებმა სხვადასხვა მიზეზის გამო რუანდის დატოვება დაიწყეს. ამავე პერიოდში რუანდელი ძმები შეუდგნენ პიონერულ მსახურებას და ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში ქადაგებას. 1978 წელს კინიარუანდა ენაზე ითარგმნა წიგნი „ჭეშმარიტება“ და ორი ტრაქტატი. გარდა ამისა, დაიწყო „საგუშაგო კოშკის“ ყოველთვიურად გამოცემა. ეს პუბლიკაციები სამეფოს შესახებ ქადაგების წინსვლას მოემსახურა. მისიონერმა მანფრედ ტონაკმა გაიხსენა ის დღეები და რუანდელ პიონერებზე თქვა: „ისინი შრომისმოყვარენი იყვნენ და დროის დიდ ნაწილს მსახურებას უთმობდნენ. ახლებიც მათ მაგალითს ჰბაძავდნენ“.

გასპარ ნიიონგირა მოგვითხრობს, თუ როგორ ვრცელდებოდა მაშინ სასიხარულო ცნობა: „იმ დროს, როცა მოვინათლე, 1978 წელს, სამღვდელოებას შიში იპყრობდა იმის დანახვაზე, რომ ჭეშმარიტებით ბევრი ინტერესდებოდა. ჩვენს კონგრესებს ასობით ადამიანი ესწრებოდა. საქადაგებლად რომ გავდიოდით, კალიებივით შევესეოდით ხოლმე ტერიტორიას. საკმაოდ ხშირად დაახლოებით ოცი მაუწყებელი კიგალის ცენტრიდან ფეხით გადიოდა თითქმის 9-კილომეტრიან გზას კანომბემდე. ისინი საჭმელად ჩერდებოდნენ, შემდეგ კიდევ შვიდ კილომეტრს გადიოდნენ მასაკამდე, ხოლო საღამოს ავტობუსით კიგალიში ბრუნდებოდნენ. ანალოგიურად იქცეოდნენ მაუწყებელთა ჯგუფები ქვეყნის სხვა მხარეებში. რა გასაკვირია, რომ ასეთმა ინტენსიურმა ქადაგებამ ხალხს ისეთი შთაბეჭდილება შეუქმნა, თითქოს ქვეყანაში ათასობით იეჰოვას მოწმე იყო. შედეგად, სხვადასხვა რამეს გვაბრალებდნენ, რომელთა გავლენაშიც ხელისუფლების წარმომადგენლები მოექცნენ და უარი გვითხრეს კანონით აღიარებაზე“.

ენთუზიაზმით აღსავსე რუანდელ და-ძმებს სურდათ, ეგემათ უცხოელ და-ძმებთან ურთიერთობის სიხარული. ამიტომ 1978 წლის დეკემბერში საერთაშორისო კონგრესზე დასასწრებად დევიზით „გამარჯვების მომტანი რწმენა“, 37-მა რუანდელმა, ბავშვების ჩათვლით, 1 200 კილომეტრზე მეტი მანძილი გაიარა და უგანდის გავლით ნაირობიში (კენია) ჩავიდა. მგზავრობა რთული იყო, ტრასპორტი კი — არასაიმედო, რადგან ხშირად ფუჭდებოდა. უფრო უარესიც, უგანდაში არასტაბილური პოლიტიკური მდგომარეობა იყო. როგორც კი დელეგატები კენიის საზღვარს მიადგნენ, უგანდის მესაზღვრეებმა ჯაშუშობაში დასდეს ბრალი, დააკავეს და არმიის მთავარ შტაბში წაიყვანეს კამპალაში (უგანდა). იდი ამინმა, უგანდის მაშინდელმა პრეზიდენტმა, პირადად დაკითხა ისინი და მათი პასუხებით კმაყოფილმა ძმების გათავისუფლების ბრძანება გასცა. თუმცა ნაირობიში კონგრესის პირველ დღეს ვერ დაესწრნენ, ძმებს ძალიან გაუხარდათ, როცა ნახეს მშვიდობიანად შეკრებილი სხვადასხვა ეროვნების ათასობით ძმა.

კანონით აღიარების არაერთი მცდელობა

ბიბლიური ჭეშმარიტება და კეთილშობილური ზნეობრივი ნორმები, რასაც იეჰოვას მოწმეები ასწავლიდნენ, ყველას არ მოსწონდა. სამღვდელოება განსაკუთრებით კარგავდა სიმშვიდეს, როცა ხედავდა, რამდენი ადამიანი ეხმაურებოდა ჩვენს ქადაგებას. ძმა რუაკაბუბუ იხსენებს: „ბევრმა, ვინც ერთ დროს აქტიური კათოლიკე, პროტესტანტი და ადვენტისტი იყო, ეკლესიიდან წასვლის წერილი გაუგზავნა თავის ყოფილ ეკლესიას. ერთმა ძმამ თქვა, რომ ჩვენი ქადაგება ტრადიციული სარწმუნოებებისთვის ცეცხლის წაკიდების ტოლფასი იყო. მათმა რიცხვმა, ვინც კიგალიში კრების შეხვედრებს ესწრებოდა, მალე 200-ს გადააჭარბა. თავიდან სამღვდელოება ჩვენს არსებობას ვერ გრძნობდა, რადგან ძალიან ცოტანი ვიყავით. მაგრამ როგორც კი ჩვენმა რიცხვმა იმატა, ზოგმა ქვეყნისთვის საშიშროების შექმნაში დაგვდო ბრალი. აღსანიშნავია, რომ ამავე პერიოდში კათოლიკური ეკლესიის არქიეპისკოპოსი რუანდაში ვინსენტ ნსენგიუმვა მმართველი პოლიტიკური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის წევრი გახდა.

ჩვენ რიცხობრივად ვიზრდებოდით, ამიტომ ოფიციალური სტატუსი გვჭირდებოდა მისიონერების მოსაწვევად, სამეფო დარბაზების ასაშენებლად და დიდი კონგრესების ჩასატარებლად. კენიის ფილიალის დახმარებით ბელგიელი ერნესტ ჰოისე კანონით აღიარების სათხოვნელად შეხვდა მინისტრებს, მაგრამ მისი მცდელობა ამაო აღმოჩნდა. მოგვიანებით, 1982 წელს კენიის ფილიალმა გვირჩია, დაგვეწერა ოფიციალური აღიარების თხოვნის წერილი იუსტიციის მინისტრისა და შინაგან საქმეთა მინისტრის სახელზე. ამ წერილს ხელი მე და კიდევ ორმა სპეციალურმა პიონერმა მოვაწერეთ. მაგრამ პასუხი არ მიგვიღია“.

ამასობაში იზრდებოდა წინააღმდეგობა. ანტუან რუგვიზას, მშვიდ და ღირსეულ ძმას, კარგად ახსოვს, როგორ გამოაცხადა ეროვნული რადიოსადგურით პრეზიდენტმა, რომ არ შეიწყნარებდა მათ, ვინც არად აგდებდა „რუანდელთა რწმენას“. ყველა ხვდებოდა, რომ პრეზიდენტი იეჰოვას მოწმეების გასაგონად ამბობდა ამას. ამ მიმართვიდან ცოტა ხანში ძმებს ერთად შეკრება აუკრძალეს. ხმები დადიოდა, რომ მალე დაპატიმრებებიც დაიწყებოდა. ძმა რუაკაბუბუ ორჯერ გამოიძახეს დასაკითხად სახელმწიფო უშიშროების სამსახურში.

1982 წლის ნოემბერში კიალა მუანგო ცოლთან, ილაინთან ერთად ნაირობიდან ბუტარეში, გისენიისა და კიგალიში სარაიონო კონგრესებისთვის ზედამხედველობის გასაწევად გაგზავნეს. ძმა რუაკაბუბუ ამ კონგრესების თავმჯდომარე იყო. მან ის-ის იყო დაამთავრა კონგრესის პროგრამა კიგალიში, რომ მესამედ გამოიძახეს სახელმწიფო უშიშროების სამსახურში. ამჯერად ის უკან აღარ დაბრუნებულა! ოთხი დღის შემდეგ ის ორი სპეციალური პიონერიც დააკავეს, რომლებმაც კანონით აღიარების თხოვნას მოაწერეს ხელი. სამივე ციხეში ჩასვეს გასამართლებისა და კანონიერი თავდაცვის გარეშე. ამას მოჰყვა სხვა დაპატიმრებები. სამეფო დარბაზის კარი დალუქეს. იუსტიციის სამინისტრომ პრეფექტურებს წერილობით შეატყობინა, რომ იეჰოვას მოწმეების საქმიანობა იკრძალებოდა.

საბოლოოდ, 1983 წლის ოქტომბერში შედგა სასამართლო იმ სამი ძმის საქმეზე, რომლებმაც ხელი მოაწერეს კანონიერი რეგისტრაციის თხოვნას. სასამართლომ ისინი თაღლითობასა და ხალხის მოტყუებაში დაადანაშაულა, რაც სრულიად უსაფუძვლო ბრალდებები იყო. პროცესის დროს სამხილად არ წარუდგენიათ არც ერთი მოწმე თუ დოკუმენტი. მიუხედავად ამისა, სამივე ძმას ორწლიანი პატიმრობა მიუსაჯეს. როდესაც ამნისტიით მსჯავრდადებული მკვლელები გაათავისუფლეს, ამ ერთგულ ძმებს შეწყალება არ შეეხო. გისენიიში ხუთი ძმა სასამართლო გადაწყვეტილების ან დაპატიმრების ორდერის გარეშე ორ წლამდე პატიმრობას იხდიდა ციხეში.

ცხოვრება ციხეში

ციხეში ცხოვრება მძიმე იყო. პატიმრებს დღეში ერთხელ აჭმევდნენ, ძირითადად, მანიოკსა და ლობიოს. ხორცს დაახლოებით თვეში ერთხელ აძლევდნენ. ქვეშაგები სავსე იყო ბაღლინჯოებით, მაგრამ პატიმრების სიმრავლის გამო ბევრს იატაკზე ეძინა. დასაბანი წყალი ძალიან ცოტა იყო. ძმები სიკვდილმისჯილებთან და საშიშ კრიმინალებთან ერთად ისხდნენ საკანში. მცველები ხშირად უხეშები იყვნენ, თუმცა ერთი მათგანი, ჟან ფატაკი, კარგად ექცეოდა ძმებს. მან დაიწყო ბიბლიის შესწავლა, მოინათლა და დღემდე ერთგულად მსახურობს პიონერად.

ძმა რუაკაბუბუ იხსენებს: „როცა ციხეში ვისხედით, არქიეპისკოპოსმა ციხეში მესა ჩაატარა. მან მოუწოდა აუდიტორიას, თავი შორს დაეჭირათ იეჰოვას მოწმეებისგან. ამის შემდეგ იქ მყოფ კათოლიკეთაგან ზოგი გვეკითხებოდა, რატომ თქვა არქიეპისკოპოსმა ეს, რადგან საკუთარი თვალით ხედავდნენ, რომ იეჰოვას მოწმეები საფრთხეს არავის უქმნიდნენ“.

იმ პერიოდში როჟე და ნოელა პულსები ბელგიიდან კიგალიში ჩავიდნენ. როჟეს სამუშაო კონტრაქტი ჰქონდა. სამი ძმა ისევ ციხეში იმყოფებოდა, ამიტომ როჟემ აუდიენცია ითხოვა იუსტიციის მინისტრთან, რათა ჩვენი მრწამსი აეხსნა და თავაზიანად ეკითხა, რატომ ეწინააღმდეგებოდა მთავრობა იეჰოვას მოწმეებს. მინისტრმა ბევრი არ ალაპარაკა და უთხრა: „მისტერ პულს, საკმარისად მოგისმინეთ! პირველივე თვითმფრინავით ბრიუსელში გაფრინდებით! თქვენ გაძევებული ხართ ქვეყნიდან!“.

ციხეში მყოფი სამი ძმა მტკიცე და შეუდრეკელი დარჩა. მათ მოიხადეს ორწლიანი პატიმრობა, თუმცა მეორე წელს ისინი გადაიყვანეს სხვა ციხეში, სადაც ბევრად უკეთესი პირობები იყო. ძმები 1984 წლის ნოემბერში გაათავისუფლეს.

დევნა ძლიერდება

წინააღმდეგობა გრძელდებოდა. რადიოგადაცემაში გამოაცხადეს, რომ იეჰოვას მოწმეები ცუდი ადამიანები და ექსტრემისტები იყვნენ. 1986 წლის მარტში მთელ ქვეყანაში დაიწყო დაპატიმრებები. დაპატიმრებულებს შორის იყო ოგუსტინ მურაი, რომელიც ქრისტიანული ნეიტრალიტეტის გამო გაათავისუფლეს დაწყებითი და საშუალო განათლების სამინისტროს გენერალური დირექტორის თანამდებობიდან. მას აკრიტიკებდნენ გაზეთებში, განსაკუთრებით კი — რადიოგადაცემებში.

და-ძმებს მთელი ქვეყნის მასშტაბით აპატიმრებდნენ, მათ შორის ფეხმძიმე დებს პატარა ბავშვებთან ერთად. 1986 წლის მიწურულს ისინი გასამართლებამდე გადაიყვანეს კიგალის ცენტრალურ ციხეში. ვინაიდან ძმები არ მღეროდნენ პატრიოტულ სიმღერებს, არ ატარებდნენ პრეზიდენტის ემბლემას და არ ყიდულობდნენ პარტიულ ბილეთს, ხალხმა შეცდომით დაასკვნა, რომ იეჰოვას მოწმეები მთავრობას ეწინააღმდეგებოდნენ და მის დამხობას ცდილობდნენ.

ფოკას ჰაკიზუმუამი ღიმილით იხსენებს: «პირველ დაპატიმრებულთა შორის იყვნენ ძმები ნიაბისინდუს კრებიდან. ვინაიდან გარეთ მყოფებმა ვიცოდით, რომ ადრე თუ გვიან დაგვაპატიმრებდნენ, ვხვდებოდით, რომ ჩვენი სამქადაგებლო ტერიტორია ციხის გარედან ციხის შიგნით გადაინაცვლებდა. ამიტომ გადავწყვიტეთ, „ციხის გარეთ“ ინტენსიურად გვექადაგა. წავედით ბაზრებში და ბევრი ჟურნალი და წიგნი გავავრცელეთ. ლოცვაში ვთხოვდით იეჰოვას, დაგვხმარებოდა მთელი ტერიტორიის დამუშავებაში, ვიდრე დაგვაპატიმრებდნენ. იეჰოვას დახმარებით მთელ ტერიტორიაზე ქადაგება 1985 წლის 1 ოქტომბრისთვის უკვე დამთავრებული გვქონდა. შვიდი დღის შემდეგ დაგვაპატიმრეს».

მომდევნო წელს პალატინ ნსანზურუიმო და მისი ცოლი ფატუმა სახელმწიფო უშიშროების აგენტებმა დააკავეს. რვასაათიანი დაკითხვისა და სახლის საგულდაგულო ჩხრეკის შემდეგ ისინი სამ შვილთან ერთად ციხეში წაიყვანეს. ციხისკენ მიმავალ გზაზე უკან აედევნათ პალატინის უმცროსი ძმა, რომელმაც მათ ხუთი წლის ვაჟსა და ოთხი წლის გოგონას ხელი მოჰკიდა და თავისთან წაიყვანა. პალატინი და ფატუმა 14 თვის ჩვილთან ერთად ჩასვეს ციხეში. მოგვიანებით ფატუმა სხვა ციხეში გადაიყვანეს და მხოლოდ ცხრა თვის შემდეგ გაათავისუფლეს.

ჟან თშიტეიას ოთხი შვილი სკოლიდან გარიცხეს. ცოტა მოგვიანებით შინ დაბრუნებულ ჟანს სახლი გაჩხრეკილი დახვდა; მისი ცოლი დაეპატიმრებინათ და ბავშვები უპატრონოდ დაეტოვებინათ. მალე ძმა თშიტეიაც დააპატიმრეს და ბუტარის ციხეში ჩასვეს, სადაც მისი ცოლი და სხვა ძმები ისხდნენ. შემდეგ ბუტარის ციხის ყველა პატიმარი კიგალის ცენტრალურ ციხეში გადაიყვანეს. მთელი ამ ხნის მანძილზე ძმა თშიტეიას შვილებზე კიგალელი ძმები ზრუნავდნენ.

ძმა თშიტეია იხსენებს: «როდესაც და-ძმები სხვა რეგიონების ციხეებიდან კიგალის ცენტრალურ ციხეში გადმოჰყავდათ, სიხარულით ხვდებოდნენ ერთმანეთს და მისალმებისას ეუბნებოდნენ: „კომერა!“, რაც ნიშნავს „მხნედ იყავი!“. როცა ერთმა მცველმა მოისმინა მათი მისალმება, წამოიძახა: „ხალხნო, გიჟები ხომ არა ხართ?! როგორ შეიძლება ადამიანი ციხეში მხნედ იყოს?!“».

მოწმეების დაპატიმრებამ გულწრფელი ადამიანები ვერ შეაშინა და დევნას ხშირად კარგი შედეგები მოჰყვებოდა ხოლმე. ენერგიული და გულღია და ოდეტ მუკანდეკეზი დაპატიმრებულებს შორის იყო. ის იხსენებს: „დევნის დროს ძმებს აპატიმრებდნენ და სცემდნენ. ერთ დღეს ჩავუარეთ პატარა გოგონას, ჟოზეფინს, რომელიც საქონელს მწყემსავდა. თავის ბიბლიაში მას წაკითხული ჰქონდა, რომ პირველ ქრისტიანებს ცილს სწამებდნენ, დევნიდნენ, ამათრახებდნენ და აპატიმრებდნენ. ვინაიდან იცოდა მოწმეების დევნის შესახებ, დაასკვნა, რომ მათი რელიგია ჭეშმარიტი იყო და ბიბლიის შესწავლა ითხოვა. ახლა ის მონათლული დაა“.

აკრძალვის დროს გასპარ ნიიონგირა სატვირთო მანქანის მძღოლად მუშაობდა. სამუშაოს მიზეზით მას ხშირად უწევდა ნაირობიში (კენია) ჩასვლა. სატვირთო მანქანაზე მიმაგრებულ სპეციალურ სათავსში, რომელშიც ლიტერატურის ექვსი ყუთი ეტეოდა, ის პუბლიკაციებს აწყობდა და უკანა გზაზე შემოჰქონდა რუანდაში. იმავე პერიოდში ჰენრი სენიონგას თავისი მოტოციკლით სამხრეთ-დასავლეთ უგანდიდან რეგულარულად გადმოჰქონდა ჟურნალები რუანდის საზღვარზე.

კრების შეხვედრები პატარა ჯგუფებად ტარდებოდა. თუ მთავრობის ხალხი იეჭვებდა, რომ იეჰოვას მოწმეები შეხვედრებს ატარებდნენ, ჩხრეკას იწყებდა. ძმა ნიიონგირა იხსენებს: „ჩემს სახლს მინაშენი ჰქონდა, სადაც საიდუმლოდ ვატარებდით შეხვედრებს. ლიტერატურას პლასტიკურ ტომრებში ვდებდით და მიწაში ვმალავდით, შემდეგ კი ზემოდან ნახშირს ვაყრიდით“.

როდესაც დაპატიმრებების ტალღა აგორდა, ჟან-მარი მუტეზინტარემ, რომელიც მაშინ ახალმონათლული იყო, შეძლო დასწრებოდა 1985 წლის დეკემბერში ნაირობიში გამართულ სპეციალურ საერთაშორისო კონგრესს დევიზით „ერთგულების დამცველები“. უკანა გზაზე მას და ისაი სიბომანას დასავლეთ უგანდელმა ძმებმა ჟურნალები შეუგროვეს რუანდაში წასაღებად. საზღვართან ოფიცრებმა მათ ჟურნალები აღმოუჩინეს, დააკავეს, ხელბორკილები დაადეს და დაკითხეს. ცივი ღამე ძმებმა ციხის საკანში გაატარეს. ცოტა ხანში ისინი კიგალის ცენტრალურ ციხეში გადაიყვანეს. იქ მათ დაახლოებით 140 და-ძმა დახვდა, რომლებსაც ძალიან გაუხარდათ, რომ ნაირობიში გამართული კონგრესის შესახებ ინფორმაცია პირველწყაროდან მოისმინეს. მათმა ნაამბობმა მართლაც გაამხნევა და გააძლიერა ძმები.

დაპატიმრებული ძმები ატარებდნენ კრების შეხვედრებს და ორგანიზებას უწევდნენ ქადაგებას. ქადაგების გარდა, ისინი ზოგ პატიმარს წერა-კითხვას ასწავლიდნენ; აგრეთვე ატარებდნენ ბიბლიის შესწავლებს დაინტერესებულებთან და ბევრ ახალ მაუწყებელს მოსანათლად ამზადებდნენ. ზოგიერთი მათგანი ბიბლიას სწავლობდა, როცა დააპატიმრეს, სხვებმა კი ჭეშმარიტება ციხეში გაიგეს.

სარაიონო ზედამხედველი ციხეს „ინახულებს“

1986 წელს კიგალის ციხეში მომხდარ მოვლენებზე ერთი ძმა გვიამბობს: „იქ ბევრი ძმა იყო. შევიკრიბეთ, რომ გვემსჯელა, როგორ დავხმარებოდით ციხის გარეთ მყოფ ძმებს. გადავწყვიტეთ, მათ გასამხნევებლად წერილი დაგვეწერა. მივწერეთ, რომ ციხის ტერიტორიაზე ქადაგების დასრულების შემდეგ სახლში დავბრუნდებოდით. ვქადაგებდით თითოეულთან და ვატარებდით ბიბლიის შესწავლებს. მოგვიანებით გავიგეთ, რომ გარეთ კრებებს სარაიონო ზედამხედველი ინახულებდა. იეჰოვას ლოცვებში ვთხოვდით, მონახულება ჩვენც გვქონოდა. მალე სარაიონო ზედამხედველი ძმა რუაკაბუბუ მეორედ ჩასვეს ციხეში. ასე რომ, ნატვრა აგვისრულდა და ახლა ის ციხეში მოგვინახულებდა“.

დევნის დროს კომპრომისზე მხოლოდ ერთი ძმა წავიდა. როდესაც მან პოლიტიკური ემბლემა გაიკეთა, არამოწმე პატიმრებმა ცემა დაუწყეს, წიხლებს ურტყამდნენ, შეურაცხყოფდნენ და მშიშარას ეძახდნენ, მისმა ცოლმა კი, რომელიც ბიბლიას სწავლობდა, ჰკითხა, რატომ არ დარჩა ერთგული. მოგვიანებით ამ ძმამ მოსამართლეებს წერილი მისწერა, რომ შეცდომა დაუშვა და კვლავ იეჰოვას მოწმედ რჩებოდა. მან ბოდიშის წერილი კენიის ფილიალსაც გაუგზავნა. დღეს ის კვლავ ერთგულად ემსახურება იეჰოვას.

ქადაგება გრძელდება ციხის გარეთ

ისინი, ვინც დაპატიმრებას გადაურჩნენ, განაგრძობდნენ ჩვეული ენთუზიაზმით მსახურებას და თვეში საშუალოდ 20 საათს ქადაგებდნენ. ალფრედ სემალი, რომელიც არ დაუპატიმრებიათ, იხსენებს: „მართალია, ციხეში არასდროს მოვხვედრილვარ, მაგრამ ველოდი და მზად ვიყავი იქ ჩასაჯდომად. სამეფო დარბაზი დალუქული იყო. ასე რომ, პატარა ჯგუფებად ვიკრიბებოდით და ქადაგებას განვაგრძობდით. მე ჟურნალებს ხაკისფერ კონვერტში ვდებდი და ქალაქში მივდიოდი ვითომ სამუშაოს საძებნელად, იქ კი შესაძლებლობას ვეძებდი ჟურნალების შესათავაზებლად და ბიბლიაზე სასაუბროდ.

1986 წელს ბევრი ძმა და დაინტერესებული ჩასვეს ციხეში, მათ შორის ისინიც, ვისაც ბიბლიის შესწავლა ახალი დაწყებული ჰქონდა. ძმებიცა და ეს დაინტერესებულებიც გასაოცარ სიმტკიცეს ავლენდნენ. იმ დროს იეჰოვას მოწმეები მრავალი ქვეყნიდან უგზავნიდნენ რუანდის პრეზიდენტს წერილებს, რომლებშიც მოწმეებისადმი უსამართლო მოპყრობის გამო უკმაყოფილებას გამოთქვამდნენ. რადიოს ახალ ამბებში გადმოსცემდნენ, რომ რუანდის პრეზიდენტი ყოველდღე ასობით წერილს იღებდა. ამას კარგი შედეგები მოჰყვა. ასე რომ, მომდევნო წელს პრეზიდენტის ბრძანებულებით და-ძმები და დაინტერესებულები პატიმრობიდან გაათავისუფლეს. ჩვენს სიხარულს საზღვარი არ ჰქონდა“. მათი გათავისუფლებისთანავე უხუცესებმა ორგანიზება გაუწიეს ნათლობას კიგალიში; მოინათლა 36, რომელთაგან 34-მა მაშინვე დაიწყო დამხმარე პიონერად მსახურება.

1986 წელს, როცა დევნამ კულმინაციას მიაღწია, რუანდაში საშუალოდ 435 მაუწყებელი იყო, რომელთაგან დაახლოებით 140 და-ძმა ციხეგამოვლილი იყო. ეს მოწმეები რუანდაში იეჰოვას ორგანიზაციის ხერხემალს წარმოადგენდნენ. მათ „გამონაცადი რწმენა“ ჰქონდათ (იაკ. 1:3).

საბოლოოდ, მშფოთვარე 1980-იანი წლების შემდეგ, რუანდაში კრებებს შედარებით მშვიდობიანი და ნაყოფიერი პერიოდი დაუდგათ. მაგრამ რას უმზადებდა მათ მომავალი? დროის სვლასთან ერთად ჭეშმარიტებას უფრო მეტი იღებდა. დაამტკიცებდნენ ახლები, რომ იყვნენ მოწაფეები, რომლებიც ცეცხლგამძლე მასალით აშენებდნენ? (1 კორ. 3:10—15). გაუძლებდა მათი რწმენა მომავალ განსაცდელებს? ამას მხოლოდ დრო აჩვენებდა.

ომი და პოლიტიკური არეულობა

1990 წელს რუანდაში დაახლოებით 1 000 აქტიური მაუწყებელი მსახურობდა. მაგრამ პოლიტიკური მდგომარეობა არასტაბილური ხდებოდა. ოქტომბერში რუანდის პატრიოტული ფრონტის ძალები მეზობელი უგანდიდან რუანდის ჩრდილოეთ ნაწილში შეიჭრნენ.

უშიშარი ძმა ფერდინანდ მუგარურა, რომელიც რწმენის გამო ორჯერ იჯდა ციხეში, რუჰენგერიში ცხოვრობდა, როცა რუანდის პატრიოტული ფრონტის ძალები იერიშზე გადავიდნენ. ის იხსენებს: „ქვეყანაში მძვინვარებდა სიძულვილი და ტრაიბალიზმი (ტომთა შორის დაპირისპირება). თუმცა იეჰოვას მოწმეები ნეიტრალურ პოზიციას ინარჩუნებდნენ და არ ერეოდნენ პოლიტიკურ თუ ეთნიკურ კონფლიქტებში. ვინაიდან ძმებმა არ დათმეს ნეიტრალიტეტი, ზოგს სახლიდან გაქცევა მოუწია, ზოგმა კი სამსახური დაკარგა“.

ერთმა სამშვილიანმა ქვრივმა დამ, რომელიც სკოლაში ასწავლიდა, უარი განაცხადა ჯარისთვის შესაწირავის გაღებაზე. ამის შესახებ დირექტორმა სამხედრო პირებს შეატყობინა და ის მეორედ ჩასვეს ციხეში; პირველად ის 1980-იან წლებში დააპატიმრეს. როცა შეიარაღებული ჯარები იმ ქალაქში შეიჭრნენ, სადაც ეს და იხდიდა სასჯელს, ციხის კარი შემტვრეული დახვდათ და ყველა პატიმარი გაქცეული. დას სხვების მსგავსად შეეძლო გაქცეულიყო, მაგრამ ციხეში დარჩა. როცა შეიარაღებულმა ძალებმა უკან დაიხიეს, და ხელმეორედ დააპატიმრეს და კიგალის ცენტრალურ ციხეში გადაიყვანეს. ის ლოცულობდა, რომ გახსენების საღამოს ჩატარების დრო გაეგო, რადგან ძალიან უნდოდა მასზე დასწრება. მისდა გასაკვირად, ის ზუსტად იმ დღეს გაათავისუფლეს, როცა გახსენების საღამო უნდა ჩატარებულიყო! ნეიტრალური პოზიციის გამო მან დაკარგა სახლი და სამუშაო, სამაგიეროდ გულმოდგინე პიონერი გახდა.

საერთაშორისო საზოგადოების ჩარევის შედეგად უგანდიდან შეტევა დროებით შეჩერდა. 1991 წელს ზომები მიიღეს ქვეყანაში მრავალპარტიული პოლიტიკის შემოსაღებად. ჩამოყალიბდა რამდენიმე მთავარი და რამდენიმე მცირე პარტია, რომლებიც რეგიონალიზმისა და ტრაიბალიზმის სულს აღვივებდნენ. ზოგ პარტიას ზომიერი პოლიტიკა ჰქონდა, ზოგს კი — აგრესიული და ექსტრემისტული. იმ დროს იეჰოვას მოწმეების ნეიტრალურ პოზიციას პირველად შეხედეს კარგი თვალით. მოწმეები პოლიტიკურ და ტომობრივ დაპირისპირებებში არავის მხარეს არ იკავებდნენ, ამიტომ მთავრობაც და ზოგადად ხალხიც მათ მეტად აღარ მიიჩნევდნენ მტრებად.

1991 წლის სექტემბერში მთავრობის მინისტრებს კიგალიში ეწვია ძმების საერთაშორისო დელეგაცია, რომელსაც ახლდნენ რუანდელი ძმები გასპარ რუაკაბუბუ და თარსის სემინეგა. ისინი ესაუბრნენ იუსტიციის ახალ მინისტრს, რომელმაც გულისყურით მოუსმინა მათ. ძმებმა მადლობა გადაუხადეს მას დადებითი ძვრებისთვის და იმედი გამოთქვეს, რომ სრული რელიგიური თავისუფლების მისაღებად ის შემდგომშიც დაეხმარებოდა მათ.

1992 წლის იანვარში კანონით აღიარებამდე ძმებმა კიგალიში საოლქო კონგრესი ჩაატარეს, რაც კარგად ახსოვთ გოდფრი და ჯენი ბინტებს: „იმ დროს უგანდაში ვმსახურობდით. ძალიან გაგვიკვირდა, როცა კენიის ფილიალიდან მივიღეთ წერილი, რომელშიც გვთხოვდნენ, რუანდაში სამი კვირით ჩავსულიყავით და ძმებს კონგრესის ჩატარებასა და დრამის ჩაწერაში დავხმარებოდით. ძმები უსაზღვროდ სტუმართმოყვარენი იყვნენ და ყოველდღე სხვადასხვა ოჯახში გვეპატიჟებოდნენ სადილად. ჩვენ ჩასვლამდე მათ უკვე დაექირავებინათ ფეხბურთის კერძო სტადიონი და მოსამზადებელი სამუშაოებიც დაეწყოთ. ძმები მომზადებულები დაგვხვდნენ დრამის ჩასაწერად და, თუმცა ყველა მოწყობილობა არ ჰქონდათ, საქმე შეუფერხებლად გაკეთდა. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში ბევრმა ძმამ ვერ მიიღო მგზავრობისთვის საჭირო საბუთი და ბურუნდისა და უგანდის საზღვრები ჩაკეტილი იყო, კვირის პროგრამას 2 079 დაესწრო და 75 მოინათლა“.

როგორც იქნა კანონით გვაღიარეს!

რამდენიმე თვის შემდეგ, 1992 წლის 13 აპრილს, იეჰოვას მოწმეების საქმიანობა რუანდაში, როგორც იქნა, პირველად დარეგისტრირდა ოფიციალურად. აკრძალვის, შეურაცხყოფისა და დაპატიმრების დროს სასიხარულო ცნობის ქადაგებისთვის ხანგრძლივი ბრძოლა წარსულს ჩაჰბარდა. ძმები თეოკრატიული ზრდისა და გაფართოების ახალი ეტაპის დაწყებას ელოდნენ.

ხელმძღვანელ საბჭოს დრო არ დაუკარგავს და ქვეყანაში მისიონერები დანიშნა. პირველი მისიონერები, რომლებსაც რუანდაში ბინადრობის უფლება მისცეს, იყვნენ ჰენკ ვან ბუსელი, რომელიც მანამდე ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკასა და ჩადში მსახურობდა, და გოდფრი და ჯენი ბინტები, რომლებიც მანამდე ზაირსა (ამჟამად კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა) და უგანდაში მსახურობდნენ. სამქადაგებლო საქმიანობისთვის ხელმძღვანელობის გასაწევად დაინიშნა ქვეყნის კომიტეტი.

ძმა ბინტი გვიამბობს, რა მოხდა, როცა ისინი ჰენკ ვან ბუსელთან ერთად ქვეყანაში პირველად ჩავიდნენ: «მალე ვიპოვეთ მისიონერთა სახლისთვის შესაფერისი შენობა სამეფო დარბაზთან ახლოს. დაუყოვნებლივ შევუდექით კინიარუანდა ენის შესწავლას და აღმოვაჩინეთ, რომ ეს საკმაოდ რთული იყო, ისევე როგორც 1970 წელს აქ ჩამოსული პირველი სპეციალური პიონერებისთვის. ერთი სასწავლო სახელმძღვანელო შემდეგ რჩევას იძლეოდა: „ასოები CW (სი და დაბლიუ) ერთად გამოითქმის როგორც TCHKW (ჩე)“. ჩვენ აგრეთვე დაგვამახსოვრდა დის ნათქვამი, რომელიც ენას გვასწავლიდა: „ფრაზაში ისი ნშაია [ახალი დედამიწა] გაღიმების გარეშე სათანადოდ ვერასოდეს წარმოთქვამთ შაის“».

მოგვიანებით, იმავე წელს მაუწყებლების უმაღლესმა რიცხვმა 1 665-ს მიაღწია, ხოლო 1993 წლის იანვარში კიდევ ერთი საოლქო კონგრესი ჩატარდა კიგალიში. ამ ჯერზე კონგრესს 4 498 კაცი დაესწრო და 182 მოინათლა. კონგრესს ესწრებოდა კენიის ფილიალის წარმომადგენელი კიალა მუანგო. მაშინ ვერავინ წარმოიდგენდა, რომ მიწის ნაკვეთზე, რომელიც იმ სტადიონის მოპირდაპირე მხარეს იყო, სადაც კონგრესი ჩატარდა, 2006 წელს ფილიალი აშენდებოდა.

ჩრდილოეთიდან კიდევ ერთი შეიარაღებული შეტაკების მიუხედავად ქადაგების ტემპი არ შენელებულა. 1993 წლისთვის მოიერიშე ჯარებს კიგალიდან მხოლოდ რამდენიმე კილომეტრი აშორებდა. დაკეტილი რჩებოდა საზღვრები უგანდასთან და მძიმე არტილერიის სროლის ხმა დედაქალაქში მთების გადაღმიდან ისმოდა. ქვეყნის ჩრდილოეთი ნაწილიდან დაახლოებით მილიონი ადამიანი გაიქცა. გაქცეულთა შორის 381 და-ძმა იყო, რომლებზეც კიგალიში და მის შემოგარენში მცხოვრები ძმები ზრუნავდნენ. მაგრამ არუშაში (ტანზანია) ცეცხლის შეწყვეტის თაობაზე შეთანხმებას მიაღწიეს, შექმნეს ბუფერული ზონა და მთავრობა მოიერიშე ძალებთან და რამდენიმე დიდ თუ პატარა პოლიტიკურ პარტიასთან ძალაუფლების განაწილებაზე დათანხმდა.

განსაკუთრებული ერთდღიანი კონგრესი

იმ წელს იგეგმებოდა სპეციალური ერთდღიანი კონგრესის ჩატარება კიგალის რეგიონალურ სტადიონზე. მაგრამ ადმინისტრაციამ სტადიონი ფეხბურთის მატჩისთვისაც დაჯავშნა, რომელიც დღის 3 საათისთვის უნდა დაწყებულიყო. ძმები დაესწრნენ დილის პროგრამას, მაგრამ ნაშუადღევის პროგრამის დაწყებამდე ფეხბურთის გულშემატკივრებმა დაიწყეს მოსვლა. პოლიციას მათი შეჩერების უფლება არ ჰქონდა. სტადიონის მენეჯერის სიტყვების თანახმად, ფეხბურთის მატჩი საღამოს 6 საათამდე არ დამთავრდებოდა. ამიტომ ძმებმა იქაურობა დატოვეს და პროგრამის დარჩენილი ნაწილის მოსასმენად სტადიონზე საღამოს 6 საათზე მივიდნენ.

ამან გარკვეული მღელვარება გამოიწვია, რადგან კომენდანტის საათი მოქმედებდა. საღამოს 6 საათის შემდეგ ტრანსპორტის მოძრაობა იკრძალებოდა, ხოლო 9 საათის შემდეგ ხალხს გარეთ არ უნდა ევლო. თუმცა დაახლოებით საღამოს 7 საათზე რადიოთი გამოაცხადეს, რომ კომენდანტის საათი საღამოს 11 საათამდე გადაწიეს. გარდა ამისა, არავინ იცოდა, იქნებოდა თუ არა ელექტროენერგია. ვინაიდან სტადიონის გაქირავების პირობები დაირღვა, კიგალის მერმა განათებაზე იზრუნა. აგრეთვე მისი განკარგულებით, პროგრამის დასრულების შემდეგ ძმებს უფასო ტრანსპორტი მოემსახურებოდა. ამგვარად, ძმებმა შეძლეს მთლიანი კონგრესის ჩატარება. წარმოიდგინეთ, როგორ გაოცდებოდნენ ისინი, როცა სტადიონიდან გამოსულებს გარეთ უამრავი ავტობუსი დახვდებოდათ!

გიუნტერ რეშკე იხსენებს თავის ვიზიტს რუანდაში 1993 წლის სექტემბრის მიწურულს. ის ამბობს: „კიგალიში კენიის ფილიალმა გამგზავნა, რომ სამეფო მსახურების სკოლა ძმა რუაკაბუბუსთან ერთად ჩამეტარებინა. იმ დროისთვის რუანდაში მხოლოდ 63 უხუცესი მსახურობდა, მაუწყებლების რიცხვი კი 1 881 იყო. ქვეყანაში საკმაოდ დაძაბული მდგომარეობა იყო და ხმები დადიოდა, რომ ჩრდილოეთში ბრძოლა მიმდინარეობდა. სკოლის პროგრამა დროული საზრდო აღმოჩნდა, თუმცა არც ერთი ჩვენგანი არ ელოდა იმ საშინელებას, რაც შემდეგ მოხდა. სკოლამ გააძლიერა უხუცესები რწმენაში და დაახელოვნა როგორც მწყემსები, რაც ასე საჭირო იყო ომის შავბნელი ღრუბლების მოახლოებისას“.

ოფისის დაარსების გეგმები

1994 წლის მარტის ბოლოს ლეონარდ და ნენსი ელისები ნაირობიში ჩავიდნენ სპეციალურ ერთდღიან კონგრესებზე დასასწრებად და მთარგმნელობითი ოფისის დასახმარებლად. ნაირობის ფილიალმა ურჩია მათ, რუანდაში გაეერთიანებინათ მისიონერთა სახლი და მთარგმნელობითი ოფისი. ორშაბათს, 4 აპრილს, „საგუშაგო კოშკის“ შესწავლას ესწრებოდნენ გაზრდილი მთარგმნელობითი ჯგუფი, ქვეყნის კომიტეტი, მისიონერები და ელისები. ეს იყო ამაღელვებელი დრო — გაფართოების დასაწყისი.

თავიანთი სამუშაოს დასრულების შემდეგ ელისები, როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ბოლო სამგზავრო თვითმფრინავით გაფრინდნენ, რადგან ამის შემდეგ მრავალი თვის მანძილზე ფრენა აღარ ყოფილა. მომდევნო დღეს ძმა რუაკაბუბუმ დარეკა მისიონერთა სახლში და თქვა, რომ რუსეთის საელჩომ გააუქმა ხელშეკრულება იმ მიწის ნაკვეთზე, რომელიც ძმებს ოფისის ასაშენებლად უნდოდათ. ახლა ის შეიძლებოდა იეჰოვას მოწმეების საკუთრება გამხდარიყო, ამიტომ ძმები მეორე დილას, ხუთშაბათს, 7 აპრილს ამის თაობაზე ქონების მართვის სამინისტროს წარმომადგენლებს უნდა შეხვედროდნენ. მაგრამ ეს შეხვედრა არ შედგა.

გენოციდის დასაწყისი

ექვს აპრილს, ოთხშაბათ საღამოს, კიგალისთან ახლოს ჩამოაგდეს თვითმფრინავი, რომელიც აფეთქდა და ცეცხლის ალში გაეხვია. ბორტზე იმყოფებოდნენ რუანდისა და ბურუნდის პრეზიდენტები. ცოცხალი არავინ გადარჩენილა. იმ საღამოს ამ კატასტროფის შესახებ ძალიან ცოტამ იცოდა. სახელმწიფო რადიოსადგურს ამის შესახებ განცხადება არ გაუკეთებია.

მისიონერებს, ბინტებსა და ჰენკს, არასოდეს დაავიწყდებათ ის, რაც ამის შემდეგ მოხდა. ძმა ბინტი გვიამბობს: «7 აპრილს დილაადრიან სროლისა და ხელყუმბარების აფეთქების ხმამ გაგვაღვიძა. ეს არ იყო უჩვეულო, რადგან ბოლო თვეების განმავლობაში პოლიტიკური სიტუაცია ქვეყანაში უკიდურესად არასტაბილური იყო. მაგრამ საუზმის მომზადებისას მთარგმნელობითი ოფისიდან ემანუელ ნგირენტემ დაგვირეკა და გვითხრა, რომ ადგილობრივი რადიოსადგურის უწყებით ავიაკატასტროფაში ორი პრეზიდენტი დაიღუპა. თავდაცვის მინისტრმა გააფრთხილა კიგალის მოსახლეობა, სახლიდან არ გამოსულიყვნენ.

დილის 9 საათისთვის გავიგონეთ, როგორ შეიჭრნენ მძარცველები მეზობლის სახლში. მათ მანქანა გაიტაცეს და დიასახლისი მოკლეს.

მალე ჯარისკაცები და მძარცველები ჩვენს სახლსაც მოადგნენ, რკინის ჭიშკარზე დააბრახუნეს და ზარი დარეკეს. ჩვენ ჩუმად ვისხედით და გარეთ არ გავსულვართ. არ ვიცით, რატომ, მაგრამ მათ ჭიშკრის შემონგრევა არ სცადეს და სხვა სახლებში გადავიდნენ. გარშემო ავტომატების სროლისა და აფეთქებების ხმა არ წყდებოდა. გაქცევის არანაირი შანსი არ გვქონდა. სროლის ხმა ახლოდან ისმოდა, ამიტომ გავედით დერეფანში, რომელიც სახლის შუაგულში ოთახებს შორის იყო; აქ ბრმა ტყვიისგან დაცულები ვიქნებოდით. მივხვდით, რომ ეს მალე არ დამთავრდებოდა, ამიტომ გადავწყვიტეთ, საკვების ნორმა განგვესაზღვრა, საჭმელი დღეში ერთხელ მოგვემზადებინა და ერთად გვეჭამა. მეორე დღეს, როცა სადილობა დავასრულეთ და რადიოთი საერთაშორისო ამბებს ვუსმენდით, ჰენკმა დაიყვირა: „ისინი ჩვენს ღობეზე გადმოდიან!“.

ფიქრის დრო არ გვქონდა. სააბაზანოში შევცვივდით და კარი ჩავკეტეთ. ერთად ვილოცეთ და ვთხოვეთ იეჰოვას, რომ დაგვხმარებოდა იმის ატანაში, რაც წინ გველოდა. ლოცვა დამთავრებული არ გვქონდა, რომ გავიგონეთ, როგორ ლეწავდნენ მილიციელები და მძარცველები ფანჯრებსა და კარებს. რამდენიმე წუთში ისინი სახლში იყვნენ, გაშმაგებულები ყვიროდნენ და ავეჯს აყირავებდნენ. მილიციელებთან ერთად დაახლოებით 40 მძარცველი იქნებოდა — კაცები, ქალები და ბავშვები. როცა ისინი ჩვენი ნივთების გამო ერთმანეთს დაერივნენ, სროლის ხმაც გავიგეთ.

ეს დაახლოებით 40 წუთს გაგრძელდა, მაგრამ ჩვენ საუკუნედ მოგვეჩვენა. შემდეგ მათ სააბაზანოს კარიც მოსინჯეს. რადგან დაკეტილი დახვდათ, შემომტვრევა დაიწყეს. მივხვდით, რომ ჯობდა, კარი გაგვეღო და გავსულიყავით. კაცები ნარკოტიკების ზეგავლენის ქვეშ იყვნენ და შეშლილებივით იქცეოდნენ. ისინი მაჩეტეებითა და დანებით გვემუქრებოდნენ. ჯენი ხმამაღლა ევედრებოდა იეჰოვას. ერთმა მაჩეტე მოიქნია და ჰენკს ბრტყელი მხრიდან ჩაარტყა კისერში. ჰენკი აბაზანაში დაეცა. როგორღაც ფულის პოვნა მოვახერხე და მძარცველებს მივეცი, რის გამოც ერთმანეთში ჩხუბი დაიწყეს.

მოულოდნელად შევნიშნეთ, რომ ერთი ახალგაზრდა კაცი თვალს არ გვაშორებდა. ჩვენ მას არ ვიცნობდით, მაგრამ მან გვიცნო, ალბათ, ქადაგების დროს შევხვდით. მან ხელი ჩაგვავლო, ყველა ისევ სააბაზანოში შეგვყარა და გვითხრა, კარი ჩაგვეკეტა. ის დაცვას დაგვპირდა.

მძარცველების ხმა კიდევ დაახლოებით 30 წუთს გაგრძელდა და ბოლოს ყველაფერი მიწყნარდა. ცოტა ხანში ახალგაზრდა კაცი ისევ მოვიდა ჩვენთან იმის სათქმელად, რომ შეგვეძლო გამოვსულიყავით. მან გვიბრძანა, სასწრაფოდ დაგვეტოვებინა იქაურობა და სახლიდან გაგვიყვანა. ჩვენ არ გავჩერებულვართ რაიმეს ასაღებად. ელდანაცემები შევყურებდით ჩვენი მოკლული მეზობლების გვამებს. პრეზიდენტის დაცვის ორმა თანამშრომელმა იქვე ერთი სამხედრო ოფიცრის სახლამდე მიგვაცილა. ოფიცერმა კი „მილ კოლინის სასტუმრომდე“ მიგვიყვანა, სადაც ბევრი აფარებდა თავს. ბოლოს, 11 აპრილს, მრავალი მძიმე საათისა და დაძაბული სამხედრო ოპერაციის შემდეგ გაგვიყვანეს ქალაქიდან და შემოვლითი გზით აეროპორტში უკანა მხრიდან შეგვიყვანეს, საიდანაც ჩვენი ევაკუირება მოხდა კენიაში. ნაირობის ბეთელის მიმღებში თმაგაწეწილები და ჩამოძონძილები მივედით. ჰენკი, რომელიც ევაკუაციის დროს გამოგვეყო, რამდენიმე საათის შემდეგ ჩამოვიდა. ბეთელის ოჯახი თავს გვევლებოდა და მხარში გვედგა».

პატარა გოგონას ლოცვით გადარჩენილები

რუანდისა და ბურუნდის პრეზიდენტების ავიაკატასტროფაში დაღუპვიდან მეორე დღეს მთავრობის ექვსი ჯარისკაცი მიადგა ძმა რუაკაბუბუს სახლს. თვალებჩასისხლიანებულებს ალკოჰოლის სუნი ასდიოდათ და ეტყობოდათ, რომ ნარკოტიკების ზემოქმედების ქვეშ იყვნენ. ისინი იარაღს ითხოვდნენ. ძმა რუაკაბუბუმ უთხრა, რომ ის და მისი ოჯახი იეჰოვას მოწმეები იყვნენ და იარაღი არ ჰქონდათ.

ჯარისკაცებმა იცოდნენ, რომ იეჰოვას მოწმეები, როგორც პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის დამცველები, მხარს არ უჭერდნენ მთავრობას და ჯარისთვის შესაწირავებს არ გასცემდნენ. ჯარისკაცები ამის გამო გაცოფებულები იყვნენ. გასპარ და მელანი რუაკაბუბუები არ არიან ტუტსები, მაგრამ ჰუტუ „ინტერაჰამუე“ მილიცია მხოლოდ ტუტსებს კი არა, ზომიერად განწყობილ ჰუტუებსაც ხოცავდა, განსაკუთრებით თუ იეჭვებდნენ, რომ ისინი ტუტსების ან მოიერიშე ჯარის მიმართ კეთილგანწყობილები იყვნენ.

ჯარისკაცებმა გასპარი და მელანი ჯოხით სცემეს და ხუთ შვილთან ერთად საძინებელში შეყარეს, ლოგინებს ზეწრები გადააძრეს და დაიწყეს ოჯახის წევრებისთვის გადაფარება. ზოგიერთს ხელყუმბარა ეჭირა, ასე რომ, მათი განზრახვა ნათელი იყო. გასპარმა იკითხა, შეიძლებოდა თუ არა, ელოცათ.

ერთმა ჯარისკაცმა ზიზღით უთხრა უარი. შემდეგ ერთმანეთში ცოტა ხანს იმსჯელეს და უხალისოდ დასთანხმდნენ. „კარგი, — თქვეს მათ, — ორ წუთს გაძლევთ ლოცვისთვის“.

ისინი ჩუმად ლოცულობდნენ, მაგრამ ექვსი წლის დებორა რუაკაბუბუმ ხმამაღლა დაიწყო ლოცვა: „იეჰოვა, მათ ჩვენი მოკვლა უნდათ და თუ დაგვხოცავენ, როგორღა მოვინახულებთ იმ ხალხს, ვისაც მამასთან ერთად ვუქადაგე და ხუთი ჟურნალი მივეცი? ისინი გველოდებიან; მათ უნდა გაიგონ ჭეშმარიტება. გპირდები, რომ თუ გადავრჩებით, მაუწყებელი გავხდები, მოვინათლები და პიონერად ვიმსახურებ! იეჰოვა, გადაგვარჩინე!“.

ამის მოსმენამ ჯარისკაცები გააოგნა. ბოლოს ერთმა თქვა: „ამ პატარა გოგონას ლოცვას უნდა უმადლოდეთ, ცოცხლებს რომ გტოვებთ. თუ სხვები მოვიდნენ, უთხარით, რომ ჩვენ აქ უკვე ვიყავით“.b

მდგომარეობა უარესდება

როდესაც მოიერიშე ჯარმა (რუანდის პატრიოტული ფრონტი) დედაქალაქ კიგალიზე ისევ მიიტანა იერიში, ომმა სერიოზული ხასიათი მიიღო. შექმნილი მდგომარეობით გაშმაგებული „ინტერაჰამუე“ მილიციელები სულ უფრო მეტ ადამიანს ხოცავდნენ.

ჯარისკაცები და შეიარაღებული „ინტერაჰამუე“ მილიციელები ადგილობრივ მცხოვრებლებთან ერთად მთელ ქალაქში და ყველა გზაჯვარედინზე განლაგდნენ. ჯან-ღონით სავსე მამაკაცებს აიძულებდნენ, დღედაღამ „ინტერაჰამუესთან“ ერთად ბლოკპოსტებზე მდგარიყვნენ. ბლოკპოსტების მიზანი იყო, ამოეცნოთ და გაეჟლიტათ ტუტსები.

მაშინ როცა ქვეყანაში ხოცვა-ჟლეტა გრძელდებოდა, ასიათასობით რუანდელმა სახლები დატოვა. ბევრმა, მათ შორის იეჰოვას მოწმეებმა, თავი მეზობელ კონგოსა და ტანზანიას შეაფარა.

ომისა და სიკვდილის პირისპირ

ქვემოთ წაიკითხავთ ჩვენი და-ძმების ისტორიებს, რომლებმაც საკუთარ თავზე გამოსცადეს გენოციდის საშინელება. ნუ დაივიწყებთ, რომ რუანდელმა იეჰოვას მოწმეებმა 1980-იან წლებში უკვე გადაიტანეს დიდი განსაცდელები. ამ განსაცდელებმა გააძლიერა და გამოაწრთო ისინი რწმენაში და გაბედულება შემატა. მოწმეები არ მონაწილეობდნენ არჩევნებში და ადგილობრივ თავდაცვაში, აგრეთვე არ ერეოდნენ პოლიტიკურ საკითხებში, რადგან რწმენამ შეაძლებინა მათ, არ ყოფილიყვნენ „ქვეყნიერების ნაწილი“ (იოან. 15:19). გაბედულება დაეხმარა მათ, თავიანთი პოზიციის გამო აეტანათ სიძულვილი, დაპატიმრება, დევნა და სიკვდილი. ასე გამონაცადმა რწმენამ და მასთან ერთად ღვთისა და მოყვასის სიყვარულმა შეაძლებინა იეჰოვას მოწმეებს, არათუ არ მიეღოთ მონაწილეობა ამ გენოციდში, არამედ ერთმანეთის დასაცავად სიცოცხლეც კი გაეწირათ.

ამ წიგნში ბევრი რამ არ დაიწერა. ძმების უმეტესობამ არჩია, აღარ გაეხსენებინა საშინელი დეტალები, რათა შურისძიების სურვილი არ გასჩენოდა. იმედი გვაქვს, რომ მათი რწმენის ამბავი ყველას წაგვახალისებს უფრო ძლიერი სიყვარულის გამოვლენისკენ, რითაც იესო ქრისტეს ჭეშმარიტი მოწაფეები ამოიცნობიან (იოან. 13:34, 35).

ჟანისა და ჩანტალის ამბავი

მხიარულმა და ყურადღებიანმა ძმა ჟან დე დიე მუგაბომ იეჰოვას მოწმეებთან ბიბლიის შესწავლა 1982 წელს დაიწყო. მოინათლა 1984 წელს. ნათლობამდე სამჯერ იყო დაპატიმრებული, რადგან იეჰოვას მოწმეების პოზიციას იცავდა. მისი მეუღლე ჩანტალიც 1984 წელს მოინათლა. მათ 1987 წელს იქორწინეს. გენოციდი რომ დაიწყო, სამი შვილი ჰყავდათ, სამივე გოგო. ორი უფროსი შვილი ჩანტალის მშობლებთან იყო ქალაქგარეთ, მხოლოდ ექვსი თვის ჩვილი იყო ჟანთან და ჩანტალთან.

გენოციდის პირველ დღეს, 1994 წლის 7 აპრილს, ჯარისკაცებმა და „ინტერაჰამუე“ მილიციელებმა ტუტსების ოჯახებზე თავდასხმა დაიწყეს. ჟანი დააკავეს და ხელკეტებით სცემეს. მაგრამ მან მოახერხა გაქცევა და ერთ ძმასთან ერთად ახლომდებარე სამეფო დარბაზს შეაფარა თავი. ამასობაში ჟანის ცოლი ჩანტალი, რომელმაც არაფერი იცოდა ქმრის შესახებ, გამალებით ცდილობდა თოთო ბავშვთან ერთად ქალაქის დატოვებას და შვილებთან ჩასვლას.

ჟანი მოგვითხრობს, თუ რა გადახდა: «სამეფო დარბაზის შენობა ადრე საცხობი იყო და მას ჯერ კიდევ შემორჩენოდა დიდი საკვამური. მე და ერთი ძმა იქ ერთ კვირას ვიმალებოდით. როცა უსაფრთხო იყო, ერთ ჰუტუ დას საკვები მოჰქონდა ჩვენთვის. მოგვიანებით სახურავზე მოგვიწია დამალვა, თუნუქის სახურავსა და ჭერს შორის. დღის მანძილზე სახურავი ისე ხურდებოდა მზისგან, რომ ვიხრუკებოდით. უკეთესი სამალავის პოვნის იმედი არ გვქონდა, ამიტომ საკვამურს გამოვაცალეთ რამდენიმე აგური და შიგ ჩავძვერით. ერთ თვეზე მეტხანს იქ მოკუნტულები ვიმალებოდით.

იქვე ახლოს ბლოკპოსტი იყო და „ინტერაჰამუე“ მილიციელები ხშირად შემოდიოდნენ სამეფო დარბაზში სალაპარაკოდ ან წვიმის დროს თავის შესაფარებლად. ქვემოდან მათი ლაპარაკი გვესმოდა. და განაგრძობდა ჩვენთვის საკვების მოტანას, როგორც კი ამის შესაძლებლობა მიეცემოდა. ზოგჯერ ვფიქრობდი, რომ მეტს ვეღარ გავუძლებდი, მაგრამ გამუდმებით ვლოცულობდით, რომ იეჰოვას გაძლება მოეცა ჩვენთვის. ბოლოს, 16 მაისს, დამ შეგვატყობინა, რომ ქალაქის იმ ნაწილს, სადაც ჩვენ ვიყავით, რუანდის პატრიოტული ფრონტი აკონტროლებდა, და შეგვეძლო სამალავიდან გამოვსულიყავით».

რა გადახდა თავს იმ პერიოდში ჟანის ცოლს, ჩანტალს? ის გვიამბობს: «8 აპრილს ბავშვთან ერთად სახლიდან გაქცევა შევძელი. შევხვდი ორ დას — იმაკულეს, რომელსაც პირადობის მოწმობაში ეწერა, რომ ჰუტუ იყო, და სუზანს, რომელიც ტუტსი იყო. დავაპირეთ თითქმის 50 კილომეტრით დაშორებულ ქალაქ ბუგესერაში ჩემს მშობლებთან და ორ შვილთან ჩასვლა. მაგრამ შევიტყვეთ, რომ ქალაქიდან გასასვლელი ყველა გზა ბლოკპოსტებით იყო გადაკეტილი. ამიტომ გადავწყვიტეთ, თავი შეგვეფარებინა კიგალის გარეუბანთან ახლომდებარე სოფლისთვის, სადაც იმაკულეს ჰუტუ ნათესავი გაჰიზი ცხოვრობდა. ისიც იეჰოვას მოწმე იყო. გაჰიზმა კარგად მიგვიღო და, მიუხედავად მეზობლების მუქარისა, ჩვენ დასახმარებლად ყველაფერი გააკეთა. როცა მთავრობის ჯარისკაცებმა და „ინტერაჰამუე“ მილიციელებმა გაიგეს, რომ გაჰიზი ტუტსებს მფარველობდა, დახვრიტეს.

ამის შემდეგ ჯარისკაცებმა მდინარესთან ჩაგვიყვანეს მოსაკლავად. შეძრწუნებულები ველოდებოდით აღსასრულს. მოულოდნელად ჯარისკაცებმა გაცხარებული კამათი დაიწყეს. ერთ-ერთმა თქვა: „ნუ დახოცავთ ქალებს! ეს უბედურებას მოგვიტანს. ახლა მხოლოდ კაცებს ვხოცავთ“. შემდეგ ანდრე ტუაჰირამ, რომელიც ერთი კვირის მონათლული იყო და იმ ძმებს ახლდა, რომლებიც უკან მოგვყვებოდნენ, მეზობლების წინააღმდეგობის მიუხედავად, თავის სახლში ჩვენი წაყვანა მოახერხა. მეორე დღეს ის გამოგვყვა კიგალიში, სადაც ჩვენთვის უსაფრთხო ადგილის პოვნის იმედი ჰქონდა. ის რამდენიმე ძალიან საშიში ბლოკპოსტის გავლაში დაგვეხმარა. ჩემი შვილი იმაკულეს ეჭირა, რომ ჩვენი დაკავების შემთხვევაში ბავშვი გადარჩენილიყო. ვინაობის დასამალად მე და სუზანმა პირადობის მოწმობები დავხიეთ.

ერთ-ერთ ბლოკპოსტზე „ინტერაჰამუე“ მილიციელმა გაარტყა იმაკულეს და უთხრა: „რატომ ხარ ამ ტუტსებთან ერთად?“. მათ მე და სუზანი არ გაგვატარეს. ასე რომ, იმაკულე და ანდრე ძმა რუაკაბუბუს სახლისკენ გაეშურნენ. ანდრე და სხვა ორი ძმა, სიმონი და მათიასი, დიდი რისკის მიუხედავად დაგვეხმარნენ იმ ბოლო ბლოკპოსტის გავლაში. მე ძმა რუაკაბუბუს სახლში მიმიყვანეს, სუზანი კი თავისი ნათესავის სახლში წავიდა.

მაგრამ ჩემთვის ძალიან საშიში იყო ძმა რუაკაბუბუს სახლში დარჩენა, ამიტომ ძმებმა როგორღაც გადამიყვანეს სამეფო დარბაზში, სადაც სხვა მოწმეები იმალებოდნენ. იმ დროისთვის ათი ტუტსი და-ძმა და სხვები, რომლებმაც გაქცევით უშველეს თავს, უკვე იქ იყვნენ. იმაკულე იმდენად ერთგული იყო, რომ არ მიმატოვა. მან მითხრა: „თუ შენ მოგკლავენ და მე გადავრჩები, შენს ბავშვს გადავარჩენ“».c

ამასობაში, იქვე მცხოვრებმა ძმამ, ვედასტე ბიმენიიმანამ, რომელსაც ტუტსი ცოლი ჰყავდა, შეძლო თავისი ოჯახის უსაფრთხო ადგილას გადაყვანა. ამის შემდეგ ის დაბრუნდა, რომ სამეფო დარბაზში დარჩენილებსაც დახმარებოდა უსაფრთხო ადგილის პოვნაში. საბედნიეროდ, ყველა გადარჩა.

გენოციდის შემდეგ ჟანმა და ჩანტალმა გაიგეს, რომ მათი მშობლები და მათთან მყოფი მათი ორი წლისა და ხუთი წლის გოგონები დახოცეს; გარდა ამისა, ჟანისა და ჩანტალის თითქმის 100 ნათესავი გამოასალმეს სიცოცხლეს. როგორ შეძლეს მათ ამ უბედურების გადატანა? „თავიდან ეს აუტანელი იყო, — ამბობს ჩანტალი. — გაქვავებულები ვიყავით. ახლობლების დაკარგვა იმაზე მწარე ყოფილა, ვიდრე წარმოგვედგინა. ჩვენ მხოლოდ იეჰოვას იმედი გვქონდა, რომ ჩვენს შვილებს მკვდრეთით აღადგენდა“.

75 დღე სამალავში

ძმა თარსის სემინეგა 1983 წელს მოინათლა კონგოში. გენოციდის დროს ის ცხოვრობდა ბუტარეში (რუანდა), კიგალიდან დაახლოებით 120 კილომეტრში. ის ამბობს: «კიგალიში პრეზიდენტის თვითმფრინავის ჩამოვარდნის შემდეგ გავიგეთ, რომ გამოიცა ბრძანება, დაეხოცათ ყველა ტუტსი. ორი ძმა ცდილობდა, გავეყვანეთ ბურუნდის გავლით, მაგრამ ყველა გზასა და ბილიკს „ინტერაჰამუე“ მილიცია აკონტროლებდა.

ჩვენ პატიმრები ვიყავით საკუთარ სახლში და არ ვიცოდით, სად წავსულიყავით. ოთხი ჯარისკაცი უთვალთვალებდა ჩვენს სახლს. ერთმა თავისი ტყვიამფრქვევი ჩვენი სახლიდან დაახლოებით 180 მეტრში დადგა. მხურვალე ლოცვაში იეჰოვას ხმამაღლა შევევედრე: „იეჰოვა, ჩვენ არაფრის გაკეთება არ შეგვიძლია საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად. ეს მხოლოდ შენ შეგიძლია!“. საღამოს ერთმა ძმამ შეძლო ჩვენთან მოსვლა; მას ეგონა, ცოცხლები აღარ ვიყავით. სამხედროებმა ჩვენს სახლში შემოსვლისა და რამდენიმე წუთით დარჩენის უფლება მისცეს. მან შვებით ამოისუნთქა, როცა ცოცხლები გვნახა და როგორღაც მოახერხა ჩვენი ორი შვილის თავის სახლში წაყვანა. შემდეგ მან შეატყობინა ორ ძმას, ჟუსტინ რუაგატორესა და ჟოზეფ ნდუაიესუს, რომ ვიმალებოდით და მათი დახმარება გვჭირდებოდა. ისინი დაუყოვნებლივ მოვიდნენ ღამით და, სირთულეებისა და საფრთხის მიუხედავად, მთელი ოჯახი ჟუსტინის სახლში გადაგვიყვანეს.

ჟუსტინის სახლში ძალიან მცირე ხანს დავრჩით, რადგან მეორე დღეს ხალხმა უკვე იცოდა, რომ იქ ვიმალებოდით. იმავე დღეს ერთმა კაცმა, სახელად ვანსანმა, გაგვაფრთხილა, რომ „ინტერაჰამუე“ აპირებდა, თავს დაგვსხმოდა და დავეხოცეთ. ამ კაცს ადრე ჟუსტინი ბიბლიას ასწავლიდა, მაგრამ ის არ გამხდარა იეჰოვას მოწმე. ვანსანმა გვირჩია, თავიდან ჟუსტინის სახლთან ახლოს ბუჩქნარში დავმალულიყავით. შემდეგ ღამით თავის სახლში წაგვიყვანა. მან დაგვმალა მრგვალ ქოხში, რომელსაც თხების სადგომად იყენებდნენ. ამ უფანჯრო ქოხის კედლები ტალახით იყო შელესილი, იატაკი მიწისა ჰქონდა, სახურავი კი — ჩალის.

ქოხში გრძელი დღეები და ღამეები გავატარეთ. ის გზაჯვარედინთან ახლოს იდგა და სულ რამდენიმე მეტრით იყო დაშორებული ხალხმრავალი ბაზრობისგან. გვესმოდა გამვლელების საუბარი დღის მანძილზე გაკეთებული საქმეების, მათ შორის მკვლელობების შემაძრწუნებელი ამბებისა და სამომავლო გეგმების შესახებ. ასეთი ატმოსფერო შიშს გვიმძაფრებდა და გამუდმებით გადარჩენაზე ვლოცულობდით.

ვანსანი ყველანაირად ზრუნავდა ჩვენს მოთხოვნილებებზე. იქ ერთ თვეს ვიმალებოდით. მაისის მიწურულს ქოხში დარჩენა ძალიან საშიში გახდა, რადგან კიგალიდან გამოქცეული „ინტერაჰამუე“ მილიციელები ჩამოვიდნენ. ძმებმა გადაწყვიტეს, გადავეყვანეთ ერთ ძმასთან, რომელსაც სახლის ქვეშ სარდაფისმაგვარი ორმო ჰქონდა ამოთხრილი. იქ უკვე იმალებოდა სამი ძმა. სახლთან რომ მივსულიყავით, ღამით ოთხსაათ-ნახევრიანი საშიში გზა გავიარეთ ფეხით. გაგვიმართლა, რომ იმ ღამეს კოკისპირულად წვიმდა და მკვლელებმა ვერ დაგვინახეს.

ეს ახალი სამალავი იყო მეტრ-ნახევარი სიღრმის ორმო, რომლის კარის მოვალეობასაც ფიცარი ასრულებდა. სამალავამდე რომ მიგვეღწია, უნდა ჩავსულიყავით კიბეზე და შემდეგ ხოხვით გაგვევლო გვირაბი ოთახამდე, რომელიც დაახლოებით ორი კვადრატული მეტრი იყო. იქ ობის სუნი იდგა და მხოლოდ სინათლის პატარა სხივი აღწევდა. ამ ოთახში ვიყავით მე, ჩემი ცოლი ჩანტალი, ჩვენი ხუთი შვილი და სხვა სამი. ათივენი ექვსი კვირის მანძილზე ვრჩებოდით ამ კლაუსტროფობიულ ორმოში. სანთლის ანთებას ვერ ვბედავდით, საკუთარი თავი რომ არ გაგვეცა. მაგრამ ამ სირთულეებისა და ტანჯვის დროს იეჰოვა ყოველთვის მხარში გვედგა. ძმები სიცოცხლეს საფრთხეში იგდებდნენ, რომ ჩვენთვის საკვები და წამლები მოეტანათ და გავემხნევებინეთ. ზოგჯერ შეგვეძლო დღისით ერთი სანთელი აგვენთო ბიბლიის, „საგუშაგო კოშკისა“ და ყოველდღიური მუხლის წასაკითხად.

ყველა ამბავს თავისი დასასრული აქვს, — ამბობს თარსისი. — ეს ამბავი 1994 წლის 5 ივლისს დასრულდა. ვანსანმა გვაცნობა, რომ ბუტარე მოიერიშე ჯარებმა დაიკავეს. როდესაც მიწისქვეშა სამალავიდან გამოვედით, ზოგს რუანდელები არ ვეგონეთ, რადგან უმზეობისგან ფერდაკარგულები ვიყავით. გარდა ამისა, გარკვეულ ხანს ხმამაღლა ლაპარაკი არ შეგვეძლო, მხოლოდ ვჩურჩულებდით. რამდენიმე კვირა დაგვჭირდა, რომ ამ მდგომარეობიდან გამოვსულიყავით.

ამ ყველაფერმა დიდი გავლენა მოახდინა ჩემს ცოლზე, რომელიც ათი წლის მანძილზე უარს ამბობდა იეჰოვას მოწმეებთან ბიბლიის შესწავლაზე. მაგრამ ამ მოვლენების შემდეგ მან დაიწყო ბიბლიის შესწავლა. როცა მიზეზი ჰკითხეს, მიუგო: „ამისკენ ძმების მიერ გამოვლენილმა სიყვარულმა და ჩვენ გადასარჩენად გაღებულმა მსხვერპლმა მიბიძგა; ისიც ვიგრძენი, რომ იეჰოვამ გვიხსნა თავისი ძლიერი მკლავით მკვლელების მაჩეტეებისგან“. მან თავი მიუძღვნა იეჰოვას და ომის შემდეგ პირველივე კონგრესზე მოინათლა.

ვალში ვართ იმ და-ძმებთან, რომლებმაც თავიანთი საქმეებითა თუ მხურვალე ლოცვებით წვლილი შეიტანეს ჩვენს გადარჩენაში. ჩვენ ვიგრძენით მათი ძლიერი და გულწრფელი სიყვარული, რომელიც ყველანაირ ეთნიკურ ბარიერს სცდება».

დახმარება დახმარების წილ

ჟუსტინ რუაგატორეს, რომელიც ძმა სემინეგას ოჯახს გადარჩენაში დაეხმარა, მოგვიანებით თავად დასჭირდა დახმარება. 1986 წელს ის დაპატიმრებული იყო იმის გამო, რომ არ ჩაება მმართველი ხელისუფლების პოლიტიკაში. ძმა სემინეგას ოჯახის გადარჩენიდან რამდენიმე წლის შემდეგ ჟუსტინი და რამდენიმე ძმა ისევ დააპატიმრეს ნეიტრალური პოზიციის გამო. ძმა სემინეგა იყო იმ ძმებს შორის, რომლებსაც ადგილობრივი ხელისუფლებისთვის უნდა დაენახვებინათ იეჰოვას მოწმეების პოზიცია პოლიტიკაში ჩარევასთან დაკავშირებით. მან აუხსნა მთავრობის წარმომადგენლებს, რომ ჟუსტინმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მისი ოჯახის გადარჩენაში. შედეგად, ყველა ძმა გაათავისუფლეს ციხიდან.

გენოციდის დროს ძმების მაგალითმა აღძრა სხვები, ჭეშმარიტება მიეღოთ. კათოლიკე სუზან ლიზინდემ, რომელიც 50 წელს გადაცილებული იყო, საკუთარი თვალით ნახა, როგორ შეუწყო ხოცვა-ჟლეტას ხელი მისმა ეკლესიამ. ამ გენოციდის დროს მის მეზობლად მცხოვრები იეჰოვას მოწმეების საქციელმა და მათ შორის არსებულმა სიყვარულმა აღძრა ის, სწრაფად წაეწია წინ სულიერად. სუზანი 1998 წლის იანვარში მოინათლა და არასდროს გაუცდენია კრების შეხვედრები, მაშინაც კი, როცა ფეხით უწევდა მთაგორიან გზებზე 5 კილომეტრის გავლა. ის თავის ოჯახსაც დაეხმარა ჭეშმარიტების მიღებაში. დღეს მისი ერთი ვაჟი უხუცესად მსახურობს, ერთ-ერთი შვილიშვილი კი მომსახურეა.

ასი ათასები გარბიან ქვეყნიდან

1994 წლის აპრილში რუანდიდან კენიაში ევაკუაციის შემდეგ ჰენკ ვან ბუსელი, რომელიც 1992 წელს დაინიშნა რუანდაში მისიონერად, რუანდელი ლტოლვილების დასახმარებლად აღმოსავლეთ კონგოს ქალაქ გომაში გაემგზავრა. ძმები კონგოს მხარეს საზღვართან იდგნენ, ხელში ბიბლიური ლიტერატურა ეჭირათ და სამეფოს სიმღერებს მღეროდნენ ან მელოდიას უსტვენდნენ, რათა რუანდიდან გადმოსულ მოწმეებს ადვილად ეცნოთ ისინი.

გარშემო ყველა პანიკას მოეცვა. ვინაიდან მთავრობის ჯარებსა და რუანდის პატრიოტულ ფრონტს შორის ბრძოლა გრძელდებოდა, ასიათასობით ადამიანი გადაიხვეწა კონგოსა და ტანზანიაში. გომაში გადასული ძმებისთვის შეხვედრის ადგილი სამეფო დარბაზი იყო. მოგვიანებით ლტოლვილთა ბანაკი დაარსდა ქალაქგარეთ, რომელსაც თავს აფარებდა 2 000-ზე მეტი ადამიანი — მხოლოდ იეჰოვას მოწმეები, მათი შვილები და დაინტერესებულები. ძმებმა ასეთი ბანაკები აღმოსავლეთ კონგოს სხვა ნაწილებშიც დააარსეს.

მაშინ როცა გაქცეულთა უმეტესობა ჰუტუ იყო, რომელთაც შურისძიების ეშინოდათ, გაქცეულ ძმებს შორის ჰუტუებიც იყვნენ და ტუტსებიც. გომაში ტუტსების საზღვარზე გადაყვანა ძალიან საშიში იყო, რადგან მათი ხოცვა-ჟლეტა ისევ გრძელდებოდა. ერთი პერიოდი ძმებს ერთი ტუტსის ქვეყნიდან გაყვანა 100 აშშ დოლარი უჯდებოდათ.

კონგოში ლტოლვილ ძმებს ერთად უნდოდათ ყოფნა. მათ არ სურდათ, საერთო ჰქონოდათ „ინტერაჰამუე“ მილიციელებთან, რომლებიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ დაარსებულ ბანაკებში სიტუაციის გაკონტროლებას ცდილობდნენ. გარდა ამისა, ბევრი ლტოლვილი, ვინც იეჰოვას მოწმე არ იყო, განდევნილ მთავრობას ემხრობოდა. მათ არ მოსწონდათ იეჰოვას მოწმეები, განსაკუთრებით „ინტერაჰამუეს“, რადგან მხარს არ უბამდნენ. ძმებს უნდოდათ მათგან განცალკევებით ყოფილიყვნენ, რითაც თავიანთ ტუტს ძმებსაც დაიცავდნენ.

რუანდიდან გაქცეულებს არაფერი ებადათ და დახმარება სჭირდებოდათ. ბელგიელმა, კონგოელმა, ფრანგმა, კენიელმა და შვეიცარიელმა იეჰოვას მოწმეებმა მათ ფული, მედიკამენტები, საკვები და ტანსაცმელი გაუგზავნეს. ასევე მათთან ჩავიდნენ ექიმები და მედდები. დახმარების ერთ-ერთი პირველი თვითმფრინავით ჩაიტანეს საფრანგეთის ფილიალის მიერ გაგზავნილი პატარა კარვები. მოგვიანებით ბელგიის ფილიალმა გაგზავნა სახლის ტიპის კარვები, რომლებშიც მთელ ოჯახს შეეძლო ცხოვრება. აგრეთვე ჩაიტანეს გასაშლელი საწოლები და გასაბერი ლეიბები. კენიის ფილიალმა რუანდელ ძმებს ორ ტონაზე მეტი ტანსაცმელი და 2 000-ზე მეტი საბანი გაუგზავნა.

ქოლერის ეპიდემია

რუანდიდან გაქცევის შემდეგ 1 000-ზე მეტი იეჰოვას მოწმე და დაინტერესებული დარჩა გომის სამეფო დარბაზსა და მიმდებარე ტერიტორიაზე. სამწუხაროდ, ლტოლვილთა დიდი რაოდენობის გამო გომაში ქოლერის ეპიდემიამ იფეთქა. კონგოს (კინშასა) ფილიალმა სასწრაფოდ გაგზავნა მედიკამენტები ეპიდემიის შესაჩერებლად. ძმა ვან ბუსელი ნაირობიდან გომაში ჩაფრინდა და მედიკამენტებით სავსე 60 ყუთი ჩაიტანა. სამეფო დარბაზს დროებით საავადმყოფოდ იყენებდნენ და ცდილობდნენ დაავადებულთა იზოლირებას. ორი ექიმი ძმა, რომელთაგან ერთ-ერთი ლოიკ დომელენი იყო, რუანდელ ექიმ-ასისტენტ ემებლე ჰაბიმანასთან ერთად თავდაუზოგავად შრომობდა. საფრანგეთიდან ჩასულმა ძმა ჰემელმა დიდი დახმარება გაუწია და-ძმებს ამ პრობლემების დროს სამედიცინო გამოცდილების მქონე სხვა და-ძმებთან ერთად, რომლებიც ავადმყოფების მოსავლელად ჩავიდნენ.

ეპიდემიის შესაჩერებლად გაწეული დიდი ძალისხმევის მიუხედავად, 150-ზე მეტი ძმა და დაინტერესებული დაავადდა და, ვიდრე ამ მომაკვდინებელ დაავადებას საბოლოოდ შეაჩერებდნენ, დაახლოებით 40 დაიღუპა. მოგვიანებით ძმებმა მიწის დიდი ნაკვეთი იქირავეს, სადაც ლტოლვილი იეჰოვას მოწმეებისთვის ბანაკი მოაწყვეს, დადგეს ასობით პატარა კარავი, კენიიდან გამოგზავნილ დიდ კარავს კი საავადმყოფოდ იყენებდნენ. ბანაკში მისული ამერიკის ჯანდაცვის მუშაკები გააოცა იქ არსებულმა სისუფთავემ და წესრიგმა.

1994 წლის აგვისტოს დასაწყისში დახმარების კომიტეტი გომაში ზრუნავდა 2 274 ლტოლვილზე — მოწმეებზე, მათ შვილებსა და დაინტერესებულებზე. ამავე დროს, ლტოლვილები იყვნენ აღმოსავლეთ კონგოს სხვა ქალაქებში — ბუკავუსა და უვირაში, ასევე ბურუნდის რესპუბლიკაში. 230 და-ძმა ტანზანიის ლტოლვილთა ბანაკში იმყოფებოდა.

კიგალის მთარგმნელობითი ოფისიდან გომაში იძულებით გაქცეულმა ძმებმა იქირავეს სახლი, სადაც შეძლეს მთარგმნელობითი საქმის გაგრძელება, რადგან ომის დროს მათ განადგურებას გადაარჩინეს კომპიუტერი და გენერატორი და კიგალიდან გომაში გადაიტანეს.

გომაში სატელეფონო და საფოსტო კავშირი ფაქტობრივად არ არსებობდა. მაგრამ აეროპორტში მომუშავე მოწმეების დახმარებით ძმები ნათარგმნ მასალასა და სხვა ფოსტას გომადან ყოველკვირეული რეისით აგზავნიდნენ ნაირობიში. კენიის ფილიალიდან ძმები იმავე საშუალებას იყენებდნენ გომაში ფოსტის გასაგზავნად.

ემანუელ ნგირენტე და კიდევ ორი მთარგმნელი რთული ვითარების მიუხედავად განაგრძობდნენ თარგმნას და ცდილობდნენ, შეძლებისდაგვარად მაქსიმუმი გაეკეთებინათ. ომის გამო ისინი ვერ თარგმნიდნენ „საგუშაგო კოშკის“ ყველა სტატიას, მაგრამ ეს სტატიები მოგვიანებით ითარგმნა და გამოიცა ბროშურების სახით, რომლებსაც ძმები კრების წიგნის შესწავლაზე განიხილავდნენ.

ცხოვრება ლტოლვილთა ბანაკებში

რუანდელები ჯერ კიდევ გარბოდნენ კიგალიდან, როცა ფრანსინი მოწმეების ერთ-ერთ ბანაკში გადაიყვანეს გომადან, სადაც მას შემდეგ გაიქცა, რაც მისი ქმარი ანანი მოკლეს. ის ასე აღწერს ბანაკის ცხოვრებას: «ყოველდღე რამდენიმე და-ძმას ევალებოდა საჭმლის მომზადება. საუზმედ ვხარშავდით ფეტვის ან სიმინდის უბრალო ფაფას. ვამზადებდით აგრეთვე სადილს. ჩვენი მოვალეობების შესრულების შემდეგ შეგვეძლო მსახურებაში გავსულიყავით. ვქადაგებდით ძირითადად ჩვენს ბანაკში ოჯახის არამოწმე წევრებთან და ბანაკგარეთ მცხოვრებლებთან. მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ სხვა ბანაკებში მყოფი „ინტერაჰამუე“ მილიციელები გაბრაზდნენ, რომ მოწმეები სხვა ლტოლვილებისგან განცალკევებით იყვნენ, ამიტომ სიტუაცია საშიში გახდა».

1994 წლის ნოემბერში ნათელი გახდა, რომ ძმებისთვის რუანდაში დაბრუნება უსაფრთხო იყო. ამის გაკეთება გონივრულიც იყო, რადგან კონგოს ბანაკებში მათ სხვა ლტოლვილებისგან საფრთხე ემუქრებოდათ. მაგრამ არც დაბრუნება იქნებოდა ადვილი. „ინტერაჰამუეს“ იმედი ჰქონდა, რომ ჯარებს გადააჯგუფებდა და რუანდას შეუტევდა. ისინი ყველას დეზერტირად თვლიდნენ, ვინც კონგოს ტოვებდა და რუანდაში ბრუნდებოდა.

ძმებმა აცნობეს რუანდის მთავრობას, რომ იეჰოვას მოწმეებს, რომლებსაც ნეიტრალური პოზიცია ეკავათ ომის დროს და არ მონაწილეობდნენ ტუტსების გენოციდში, სამშობლოში დაბრუნება სურდათ. მთავრობამ ურჩია ძმებს, მოლაპარაკებოდნენ გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისიის (UNHCR) წარმომადგენლებს, რათა მათი ტრანსპორტით დაბრუნებულიყვნენ. მაგრამ მილიციელებს შეიძლებოდა ხელი შეეშალათ რუანდაში მათი დაბრუნებისთვის, ამიტომ ძმებმა ხერხს მიმართეს.

გამოცხადდა, რომ გომაში ჩატარდებოდა სპეციალური ერთდღიანი კონგრესი და გამზადდა პლაკატები კონგრესის დევიზით. ძმებმა საიდუმლოდ შეატყობინეს მოწმეებს რუანდაში დაბრუნების შესახებ. ეჭვები რომ არ გამოეწვიათ, და-ძმებს უთხრეს, მთელი თავიანთი საბადებელი ბანაკში დაეტოვებინათ და მხოლოდ ბიბლია და სიმღერების წიგნი წაეღოთ, ვითომ კონგრესზე მიდიოდნენ.

ფრანსინს ახსოვს, რომ რამდენიმე საათს ფეხით მიდიოდნენ; ბოლოს მივიდნენ სატვირთო მანქანებთან, რომლებსაც ისინი საზღვართან უნდა მიეყვანა. რუანდის მხრიდან გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისიის (UNHCR) წარმომადგენლებმა იზრუნეს საზღვრიდან კიგალიში მათ ჩაყვანასა და შემდეგ თავ-თავიანთ სახლებში დაბრუნებაზე. ამგვარად, ძმების უმრავლესობა ოჯახებთან ერთად და დაინტერესებულები რუანდაში 1994 წლის დეკემბერში დაბრუნდნენ. ბელგიური გაზეთის „სუარის“ 1994 წლის 3 დეკემბრის ნომერში ეწერა: „1 500-მა რუანდელმა ლტოლვილმა გადაწყვიტა ზაირის [კონგო] დატოვება, რადგან ბოლომდე უსაფრთხოდ არ გრძნობდნენ თავს. ისინი იეჰოვას მოწმეები არიან, რომელთაც კატალეს ბანაკის ზემოთ საკუთარი ბანაკი ჰქონდათ. იეჰოვას მოწმეები განსაკუთრებით იდევნებოდნენ ყოფილი მთავრობის მიერ, რადგან უარს ამბობდნენ იარაღის აღებასა და პოლიტიკურ მიტინგებში მონაწილეობაზე“.

რუანდაში დაბრუნების შემდეგ ფრანსინი დაესწრო საოლქო კონგრესს ნაირობიში. ქმრის სიკვდილით დამწუხრებული ძალიან გაამხნევა პროგრამამ და და-ძმებთან ურთიერთობამ. ამის შემდეგ ის დაბრუნდა მთარგმნელობით ოფისში, რომელმაც ხელახლა დაიწყო ფუნქციონირება კიგალიში. მოგვიანებით ის ცოლად გაჰყვა ემანუელ ნგირენტეს. ისინი ერთად განაგრძობენ ფილიალში მსახურებას.

როგორ შეძლო ფრანსინმა ომის საშინელებების გადატანა? მან თქვა: „თავში მხოლოდ ერთი აზრი გვიტრიალებდა — ბოლომდე უნდა მოგვეთმინა. გადავწყვიტეთ, არ გვეფიქრა იმ საშინელებებზე, რაც ხდებოდა. მახსოვს, მანუგეშებდა აბაკუმის 3:17—19, სადაც საუბარია რთულ სიტუაციაში სიხარულის შენარჩუნებაზე. და-ძმები მხარში მედგნენ. ზოგი წერილებს მწერდა. ეს დამეხმარა დადებითი განწყობის შენარჩუნებაში. მახსოვდა, რომ სატანას ბევრი ხრიკი აქვს. თუ ერთ პრობლემაზე ვიქნებით კონცენტრირებულნი, შეიძლება მეორე პრობლემის მსხვერპლი გავხდეთ. თუ ფხიზლად არ ვიქნებით, შეიძლება ან ერთმა დაგვასუსტოს, ან მეორემ“.

რუანდაში დაბრუნება

ძმა ვან ბუსელმა დიდი დახმარება აღმოუჩინა ძმებს რუანდაში დასაბრუნებლად. ის ამბობს: „დავიწყეთ სარეაბილიტაციო პროგრამა, რათა დავხმარებოდით დაბრუნებულ ძმებს, ომის შემდეგ ფეხზე დამდგარიყვნენ, მათ შორის მათაც, ვინც რუანდაში დარჩა და თითქმის ყველაფერი დაკარგა. სპეციალურად დანიშნული ძმები მიდიოდნენ ყველა კრებაში და მათ საჭიროებებს აღწერდნენ. ოჯახებსა და ცალკეულ პირებს მათი ვითარებიდან გამომდინარე ამარაგებდნენ. ძმებს ესმოდათ, რომ სამი თვის შემდეგ თავად უნდა ეზრუნათ საკუთარ თავზე“.

რა თქმა უნდა, მხედველობიდან არ გამორჩენიათ ძმების სულიერი მოთხოვნილებებიც. მთარგმნელობითი ჯგუფი დაბრუნდა კიგალიში. ძმა ვან ბუსელი იხსენებს, რომ ოფისის შენობა მთლიანად დაცხრილული იყო, მაგრამ წიგნების უმეტესობა ისევ საწყობში ინახებოდა. თვეების შემდეგ ძმებმა ლიტერატურის ყუთებში ტყვიები იპოვეს. ერთმა მთარგმნელმა ბაღში ხელყუმბარაც კი იპოვა! მომდევნო წელს, 1995 წლის ოქტომბრისთვის მთარგმნელობითი ჯგუფი გადავიდა ქალაქის მეორე ნაწილში უფრო დიდ და მოსახერხებელ შენობაში. ამ დაქირავებულ სახლს საოფისედ და საცხოვრებლად იყენებდნენ 2006 წლამდე, ვიდრე ახალი ფილიალი არ აშენდა.

„ეს მკვდრეთით აღდგომასავით იყო!“

1994 წლის დეკემბერში ძმების უმეტესობა კონგოდან ზუსტად საოლქო კონგრესის დროს დაბრუნდა, რომლის დევიზიც იყო „ღვთისმოსაწონი შიში“. მისი ჩატარება დაიგეგმა კიგალიში ერთ-ერთი სამეფო დარბაზის ტერიტორიაზე. მასზე დასასწრებად ძმები ჩავიდნენ საფრანგეთიდან, კენიიდან და უგანდიდან. პარასკევ დილას დარბაზის ტერიტორია სავსე იყო ძმებით. ერთი და იხსენებს: „გულისამაჩუყებელი იყო და-ძმების დანახვა, რომლებიც თვალცრემლიანები ეხვეოდნენ ერთმანეთს. ომის დაწყების შემდეგ მათ პირველად ნახეს ერთმანეთი. ისინი შეხვდნენ მეგობრებს, რომლებიც დაღუპულები ეგონათ!“. სხვა დამ თქვა: „ეს მკვდრეთით აღდგომასავით იყო!“.

გიუნტერ რეშკე კენიიდან ჩასულ ძმებს შორის იყო. მან თქვა: „რა სასიხარულო იყო ამდენი გასაჭირის შემდეგ ისევ შეხვედრა და გადარჩენილების ნახვა! თუმცა პრობლემა შეგვექმნა. მთავრობის წარმომადგენლები ძალიან შეაშფოთა დიდძალი ხალხის შეკრებამ. ნაშუადღევს შეიარაღებული ჯარისკაცები მოვიდნენ და გვითხრეს, რომ უსაფრთხოების მიზნით კონგრესი აღარ უნდა გაგრძელებულიყო და დაუყოვნებლივ უნდა დაგვეტოვებინა ტერიტორია. ჩვენ ცოტა ხნით დავრჩით, გავამხნევეთ მეგობრები და ბოლოს გულნატკენები დავბრუნდით კენიაში, რადგან ძმებმა ვერ ისიამოვნეს კონგრესის პროგრამით. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობდით, რომ შეძლებისდაგვარად ყველაფერი გავაკეთეთ, რათა ძმები კვლავაც მტკიცენი ყოფილიყვნენ რწმენაში, და გვჯეროდა, რომ ისინი ასეც მოიქცეოდნენ“.

მას შემდეგ, რაც ქვეყანაში გარკვეულწილად მშვიდობამ დაისადგურა, საზღვარგარეთ მცხოვრებმა ბევრმა რუანდელმა სამშობლოში დაბრუნება გადაწყვიტა. დაბრუნდნენ საზღვარგარეთ დაბადებულებიც, რომელთა მშობლებმა მეოცე საუკუნის 50-იანი წლების მიწურულსა და 60-იან წლებში ეთნიკური და პოლიტიკური არეულობის დროს დატოვეს რუანდა. დაბრუნებულებს შორის ისეთებიც იყვნენ, რომლებმაც ჭეშმარიტება საზღვარგარეთ გაიგეს. მაგალითად, ჯეიმს მუნიაბურანგა და მისი ოჯახი წმინდა თაყვანისმცემლობას ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში შეუერთდნენ. რადგან რუანდის ახალი მთავრობა დაბრუნებულებს სახელმწიფო სამსახურს სთავაზობდა, ძმა მუნიაბურანგასაც შესთავაზეს სამუშაო. მაგრამ რუანდაში დაბრუნებულ ჯეიმსს ქრისტიანული პრინციპებით ცხოვრების გამო ნათესავები და თანამშრომლები დასცინოდნენ და წინააღმდეგობას უწევდნენ. ბოლოს ნაადრევად გავიდა პენსიაში და პიონერად დაიწყო მსახურება. ამჟამად ის რუანდაში ჩვენი ორგანიზაციის იურიდიული წარმომადგენელია.

ნგირაბაკუნსი მაშარიკიმ ჭეშმარიტება აღმოსავლეთ კონგოში გაიგო. მან თქვა: „ვინაიდან ტუტსი ვარ, წლების მანძილზე მავიწროებდნენ. როდესაც იეჰოვას მოწმეებთან დავიწყე ურთიერთობა, ისეთი შეგრძნება მქონდა, რომ სხვა პლანეტაზე აღმოვჩნდი! მაოცებდა ამ სერიოზულ ხალხთან ურთიერთობა, რომლებიც ნასწავლის თანახმად ცხოვრობდნენ. მათ შორის არსებული სიყვარული 1994 წელს ტუტსების გენოციდის დროს უფრო ცხადი გახდა. ძმებმა მე და ჩემი ოჯახი დაგვმალეს და დაგვიცვეს. 1998 წელს ბეთელში მიმიწვიეს, სადაც დღეს ჩემს ცოლთან, ემერანსთან ერთად ვმსახურობ. მოუთმენლად ველი ახალ ქვეყნიერებას, სადაც მიკერძოება და დისკრიმინაცია წარსულს ჩაჰბარდება და დედამიწა აივსება ხალხით, ვინც იეჰოვას სახელს უხმობს და ერთად ცხოვრობს ერთობაში“.

საქმე კვლავ წინ მიიწევს

1994 წლის მარტში, ანუ ომამდე, რუანდაში 2 500 მაუწყებელი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ გენოციდის დროს ბევრი დახოცეს, 1995 წლის მაისისთვის დაფიქსირდა მაუწყებლების ახალი უმაღლესი რიცხვი 2 807. წრფელი გულის ადამიანები იეჰოვას ორგანიზაციაში იკრიბებოდნენ. ერთი სპეციალური პიონერი და 22-ზე მეტ ბიბლიის შესწავლას ატარებდა, სხვები კი თავის რიგს უცდიდნენ! სარაიონო ზედამხედველმა აღნიშნა: „ომი დაეხმარა ხალხს იმის გაცნობიერებაში, რომ მატერიალური ნივთების შეძენისკენ სწრაფვას აზრი არ ჰქონდა“.

1996 წლის იანვარში ძმებმა ჩაატარეს საოლქო კონგრესი დევიზით „სიხარულით ღვთის განმადიდებელი ხალხი“. ამ კონგრესზე დიდი სიხარული სუფევდა. ვინაიდან წინა კონგრესი ჩაიშალა, ომის შემდეგ ეს პირველი კონგრესი იყო. ერთ-ერთმა დელეგატმა თქვა: „ერთმანეთს ყველა თვალცრემლიანი ეხვეოდა. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი იყო იმის დანახვა, თუ როგორ იხუტებდნენ ერთმანეთს გულში ჰუტუ და ტუტსი და-ძმები“. კონგრესს 4 424 დაესწრო და 285 მოინათლა. ძმა რეშკე იხსენებს: «ამაღელვებელი მოსასმენი იყო ორ კითხვაზე მოსანათლავების ხმამაღალი პასუხი „იეგო!“ (დიახ). მონათვლის მოლოდინში მოედანზე ჩამწკრივებულები კოკისპირულმა წვიმამ თავიდან ფეხებამდე გალუმპა, მაგრამ მათ ეს არ აღელვებდათ და ამბობდნენ, ნებისმიერ შემთხვევაში დასასველებლად მივდივართო».

ჰენკ ვან ბუსელი რუანდაში დაბრუნდა. გიუნტერ რეშკე, რომელიც საქმის განახლების მიზნით ჩავიდა დასახმარებლად, მუდმივად დანიშნეს იქ. არც ისე დიდი ხნის შემდეგ რუანდაში გოდფრი და ჯენი ბინტებიც დაბრუნდნენ.

მათ თავიანთი დაკარგული ბიჭუნა იპოვეს

ომის შემდგომ წლებში გაფანტული ოჯახის წევრები ისევ გაერთიანდნენ. 1994 წელს, როცა კიგალიში მოწინააღმდეგე ჯარებს შორის ბრძოლა გამწვავდა, მოსახლეობა მასიურად ტოვებდა ქალაქს. ამ პანიკის დროს ორესტე მურინდამ ვეღარ იპოვა თავისი ცოლი და ორწლინახევრის ვაჟთან ერთად გიტარამაში გაიქცა. როცა ორესტე საკვების საშოვნელად წავიდა, ბრძოლა განახლდა და ამ არეულობაში მან შვილიც დაკარგა.

ომის შემდეგ ორესტემ იპოვა თავისი ცოლი, მაგრამ მათი ბიჭუნას ასავალ-დასავალი ისევ უცნობი იყო. მათ დაასკვნეს, რომ ის მოკლეს. მაგრამ ორ წელზე მეტი ხნის შემდეგ, ერთი კაცი სოფლიდან კიგალიში ჩავიდა სამუშაოდ. ის არ იყო იეჰოვას მოწმე. როცა ძმებს შეხვდა, საუბარში შემთხვევით ახსენა, რომ გისენიიში მის მეზობლად მცხოვრებმა ერთმა ოჯახმა ომის დროს შვილები დაკარგა და ახლა ობოლ ბავშვს უვლიდნენ. ბავშვს ახსოვდა მამის სახელი და ამბობდა, რომ მისი მშობლები იეჰოვას მოწმეები იყვნენ. ძმებს ეცნოთ ეს სახელი და დაუკავშირდნენ მშობლებს, რომლებმაც ამ კაცს თავისი შვილის სურათი აჩვენეს. ის მართლა მათი შვილი აღმოჩნდა! ორესტე დაუყოვნებლივ გაემართა ბავშვის წამოსაყვანად. ორწელიწად-ნახევრის შემდეგ ბავშვი ისევ მშობლებთან იყო! ის ახლა მონათლულია.

აღსანიშნავია, რომ ძმები ზრუნავდნენ ყველა დაღუპული მოწმის შვილებზე. მათ არც ერთი ბავშვი არ ჩაუბარებიათ ობოლთა თავშესაფარში. ზოგჯერ ისინი მეზობლების ან ოჯახის სხვა წევრების დაობლებულ ბავშვებზეც ზრუნავდნენ. ერთმა წყვილმა, რომელსაც ათი შვილი ჰყავდა, კიდევ ათი ობოლი აიყვანა და გაზარდა.

ჩრდილოეთში ისევ იძაბება სიტუაცია

1996 წლის მიწურულს კონგოში სამოქალაქო ომის გამო სულ უფრო რთულდებოდა სიმშვიდის შენარჩუნება ლტოლვილთა ბანაკებში, სადაც მილიონზე მეტი რუანდელი ლტოლვილი იყო. ნოემბერში ისინი იძულებულები გახდნენ, დაბრუნებულიყვნენ რუანდაში ან გაქცეულიყვნენ კონგოს ტროპიკულ ტყეებში. უმეტესობა დაბრუნდა რუანდაში, მათ შორის ის ძმები, რომლებმაც 1994 წლის დეკემბერში არ გადადგეს ეს ნაბიჯი. დაუვიწყარი იყო მოხუცებისა თუ ახალგაზრდების ნაკადის დანახვა, რომლებიც კიგალის ქუჩებში აფრიკული მტვრით დასვრილი ტანსაცმლითა და თავზე შემოდგმული ტვირთით მიდიოდნენ. ეს ლტოლვილები ხელახალი რეგისტრაციის გასავლელად მშობლიურ მთებსა და დასახლებებში უნდა დაბრუნებულიყვნენ. გარკვეული პერიოდი უსაფრთხოების ზომები ძალიან გამკაცრებული იყო.

სამწუხაროდ, ბევრი ცუდი ადამიანი დაბრუნდა ლტოლვილებთან ერთად, მათ შორის „ინტერაჰამუე“ მილიციელები, რომლებიც ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთში თავიანთი საქმიანობის გაგრძელებას ცდილობდნენ. ამიტომ იქ მშვიდობის დასამყარებლად ჯარი გაგზავნეს. იმ ტერიტორიაზე ბევრი ძმა ცხოვრობდა. მათთვის ძალიან რთული იყო ნეიტრალიტეტის შენარჩუნება. 1997—1998 წლებში 100-ზე მეტი მაუწყებელი მოკლეს ძირითადად იმიტომ, რომ ერთგულად ინარჩუნებდნენ ქრისტიანულ ნეიტრალიტეტს. პერიოდულად სარაიონო ზედამხედველებისთვის ძალიან საშიში იყო ამ ტერიტორიის რეგულარულად მონახულება.

გაბედული წყვილი

თეობალდ მუნიამპუნდუ თავის ცოლ ბერანსილთან ერთად იმ მცირერიცხოვან სარაიონო ზედამხედველებს შორის იყო, ვინც ამ საშიშ რეგიონში კრებების მონახულებას ახერხებდა. ასეთი სიტუაციები უცხო არ იყო მათთვის. თეობალდი 1984 წელს მოინათლა; ორი წლის შემდეგ ის მრავალ და-ძმასთან ერთად ციხეში ჩასვეს, სადაც სასტიკად სცემეს. ის და მისი ცოლი ტუტსების გენოციდის დროსაც იგდებდნენ საკუთარ სიცოცხლეს საფრთხეში, რომ ხალხი დაემალათ. მათ სიკვდილს გადაარჩინეს მოზარდი ბიჭი, რომლის დედაც გენოციდის დროს მოკლეს და შემდეგ ტანზანიის საზღვრის გადაკვეთა მოახერხეს. იქ თეობალდმა ძმების გამხნევების მიზნით მოინახულა ლტოლვილთა ორი ბანაკი ბენაკოსა და კარაგუეში, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ბანაკებს შორის მგზავრობა ბანდიტების გამო ძალიან საშიში იყო.

რუანდაში დაბრუნებულმა თეობალდმა და მისმა ცოლმა კიდევ ერთხელ ჩაიგდეს სიცოცხლე საფრთხეში იმ მოწმეების მოსანახულებლად, რომლებიც ქვეყნის მშფოთვარე ჩრდილო-დასავლეთ რეგიონში ცხოვრობდნენ. „ზოგჯერ მოსანახულებელი კრებები ერთმანეთისგან შორს იყო, — ამბობს თეობალდი. — საფრთხის გამო ღამისთევით ვერ ვრჩებოდით. მახსოვს, ერთ-ერთი მონახულების დროს კოკისპირული წვიმების სეზონზე ყოველდღე ერთი მიმართულებით ოთხ საათს მივდიოდით ფეხით ძმების მოსანახულებლად და საღამოს ისევ უკან ვბრუნდებოდით ბინაში“.

თეობალდი მოგვითხრობს ერთი ძმის შესახებ, რომელსაც იმ ტერიტორიაზე დაშორებული ჯგუფის მონახულების დროს შეხვდა: „ჟან-პიერი უსინათლოა, მაგრამ გამაოცა იმის დანახვამ, როგორ ავიდა სცენაზე თეოკრატიული მსახურების სკოლაში ბიბლიის წასაკითხად. მან ზეპირად, უშეცდომოდ წარმოთქვა წასაკითხი მონაკვეთი და პაუზებიც კი სწორად გააკეთა! მას წინასწარ უთხოვია ერთი ძმისთვის, რომელიც კარგად კითხულობდა, ხმამაღლა წაეკითხა მისთვის ტექსტი, რომ დაემახსოვრებინა. მისმა შემართებამ ძალიან გამამხნევა“.

როცა იხსენებს თავის ცხოვრებას, რომელიც საინტერესო, ზოგჯერ კი ხიფათით სავსე იყო, თეობალდი ამბობს: «სირთულეების დროს ჩვენ იეჰოვას ვენდობოდით და ხშირად ვფიქრობდით ებრაელების 13:6-ში ჩაწერილ სიტყვებზე: „იეჰოვაა ჩემი შემწე, არ შემეშინდება. რას მიზამს კაცი?“». სარაიონო და საოლქო მსახურებაში ერთგულად გატარებული მრავალი წლის შემდეგ ის და მისი ცოლი, ჯანმრთელობის პრობლემების მიუხედავად, სპეციალურ პიონერებად აგრძელებენ მსახურებას.

საკონგრესო შენობის პროექტი

მოწმეების რიცხობრივ ზრდასთან ერთად კიგალიში სულ უფრო რთულდებოდა კონგრესების ჩასატარებლად შესაფერისი ადგილების პოვნა. მაგალითად, 1996 წლის დეკემბერში სტადიონზე მიმდინარე კონგრესის დროს, დევიზით „ღვთიური მშვიდობის მაცნეები“, გასკდა ახლომდებარე ციხის საკანალიზაციო მილი. ძმები ძალიან შეაწუხა სუნმა, მშობლები კი შვილების ჯანმრთელობაზე წუხდნენ. ასეთი ცუდი პირობების გამო ქვეყნის კომიტეტმა ერთხმად გადაწყვიტა, რომ ამ სტადიონზე მეტად აღარ ჩაატარებდნენ საოლქო კონგრესს. მაგრამ სად ჩაატარებდნენ შემდეგ კონგრესებს?

ქონების მართვის სამინისტრომ მიწის ნაკვეთი გამოუყო კიგალის ერთ-ერთ კრებას სამეფო დარბაზის ასაშენებლად. მიწის ნაკვეთი საჭიროზე ბევრად დიდი იყო და თუ ძმები მხოლოდ სამეფო დარბაზისთვის წარადგენდნენ პროექტს, სამინისტრო ჩამოართმევდა მათ ზედმეტ მიწას და სხვას მისცემდა. ძმები მიენდნენ იეჰოვას და შეადგინეს პროექტები სამეფო დარბაზისა და უბრალო საკონგრესო ნაგებობისთვის, მომავალში კი მეორე სამეფო დარბაზსაც ააშენებდნენ. ხელისუფლების ადგილობრივმა წარმომადგენლებმა დაამტკიცეს ეს პროექტები.

ძმებმა მოასწორეს ნაკვეთი და შეღობეს. ასობით მოხალისემ ტერიტორია ბუჩქნარისგან გაასუფთავა და საპირფარეშოებისთვის მიწა ღრმად ამოთხარა. ახლა მათ უკვე ჰქონდათ ოდნავ დამრეცი, შესანიშნავი ადგილი კონგრესის ჩასატარებლად.

მომდევნო თვეებში ამ ტერიტორიაზე მათ ჩაატარეს ორი კონგრესი და ერთი სპეციალური შეხვედრა, მაგრამ ძლიერი ქარისა და წვიმის გამო იძულებულები გახდნენ, ბრეზენტისა და ქოლგებისთვის შეეფარებინათ თავი. ამიტომ ძმებმა ხელმძღვანელ საბჭოს სთხოვეს ნებართვა, აეშენებინათ უბრალო ღია საკონგრესო ნაგებობა.

1998 წლის მარტში ხელმძღვანელმა საბჭომ მათ საკონგრესო შენობის აგების ნებართვა მისცა. მოსამზადებელი სამუშაოები სწრაფად დაიწყო. მშენებლობის პერიოდში მთელი ოჯახები ერთად მუშაობდნენ და საყრდენი სვეტებისთვის ორმოებს თხრიდნენ. ყველა მხარდამხარ შრომობდა გაერთიანებულად. 1999 წლის 6 მარტს შვეიცარიის ფილიალიდან ჩასულმა ძმა ჟან-ჟული გიიუმ ამ შესანიშნავი ახალი შენობის მიძღვნის მოხსენება წაიკითხა.

1999 წლისთვის მთელ ქვეყანაში მშვიდობამ დაისადგურა. ამავე წლის თებერვალში რუანდის ფილიალში ჩავიდა მისიონერთა ახალი წყვილი, რალფ და ჯენიფერ ჯონსები. ბეთელის ოჯახი უკვე 21 წევრისგან შედგებოდა.

დაახლოებით 1 600 კილომეტრით დაშორებულ ქალაქ კინშასაში (კონგო) მსახურებაში დახელოვნების სკოლის კურსი (ამჟამად ეწოდება ბიბლიური სკოლა დაუქორწინებელი ძმებისთვის) ორმა რუანდელმა ძმამ გაიარა. მაგრამ ახლა კონგოში ომი იყო და რუანდელების კინშასაში გამგზავრება ძალიან გართულდა. ამიტომ ხელმძღვანელმა საბჭომ ნებართვა მისცა ძმებს, კიგალიში ჩაეტარებინათ მსახურებაში დახელოვნების სკოლა. პირველი კლასი, რომელშიც 28 ბურუნდელი, კონგოელი და რუანდელი ძმა სწავლობდა, 2000 წლის დეკემბერში დასრულდა.

2000 წლის მაისში რუანდის ოფისი ფილიალი გახდა და ამის შემდეგ მალევე ძმებმა შესაფერისი მიწის ნაკვეთი შეარჩიეს ფილიალისთვის, რომელიც სწრაფად მზარდ სამქადაგებლო საქმიანობაზე იზრუნებდა. 2001 წლის აპრილში მათ შეიძინეს 2 ჰექტარი მიწის ნაკვეთი. ბევრ კიგალელ ძმას არასდროს დაავიწყდება, რა ძნელი იყო წლების მანძილზე მიგდებული ამ მიწის ნაკვეთის გასუფთავება ბუჩქნარისგან.

ვულკანის ამოფრქვევა აღმოსავლეთ კონგოში

2002 წლის 17 იანვარს აღმოსავლეთ კონგოს ქალაქ გომადან დაახლოებით 16 კილომეტრით დაშორებულმა ვულკანმა ნიირაგონგომ ამოფრქვევა დაიწყო და მოსახლეობის დიდმა ნაწილმა ის ტერიტორია დატოვა. 1 600 მაუწყებლიდან ბევრი ბავშვებთან და დაინტერესებულებთან ერთად გადავიდა რუანდის საზღვართან ახლომდებარე ქალაქ გისენიიში, სადაც ისინი სამეფო დარბაზებში გაანაწილეს.

მომდევნო დღეს ძმებმა რუანდის ფილიალიდან გაგზავნეს სამი ტონა პირველადი მოხმარების საგნები, მათ შორის საკვები, საბნები და მედიკამენტები. ეს ტვირთი სასწრაფოდ გაანაწილეს კონგოს საზღვართან ახლომდებარე ექვს სამეფო დარბაზში.

რუანდის მთავრობას ეშინოდა კონგოს ამდენი მოქალაქის სამეფო დარბაზებში დატოვება, ამიტომ უსაფრთხოების მიზნით დაჟინებით ითხოვდა ლტოლვილთა ბანაკებში მათ გადაყვანას. რუანდის ფილიალის კომიტეტის წევრები შეხვდნენ გომაში კონგოს ფილიალის კომიტეტის ორ წევრსა და გომას კრებების უხუცესებს იმის გადასაწყვეტად, როგორ მოქცეულიყვნენ. კონგოელ ძმებს ძალიან არ უნდოდათ, რომ მათი ძმები რუანდაში ლტოლვილთა ბანაკებში გადაეყვანათ. „1994 წელს ჩვენ ვზრუნავდით 2 000-ზე მეტ რუანდელ ძმაზე, მათ ოჯახებსა და დაინტერესებულებზე, — თქვეს მათ. — ახლა რატომ უნდა გავუშვათ ჩვენი ძმები ბანაკებში; დავაბრუნოთ ისინი გომაში და ისევე ვიზრუნებთ მათზე, როგორც რუანდელ ძმებზე ვზრუნავდით“.

კონგოელმა ძმებმა სტუმართმოყვარეობა გამოავლინეს, თავიანთი ხალხი უკან დააბრუნეს და ძმებთან გაანაწილეს სახლებში, ნაცვლად იმისა, რომ ქვეყნიური ორგანიზაციების დაარსებულ ბანაკებში გაეშვათ. ასე რომ, ძმები ოჯახებთან ერთად დაბრუნდნენ და დაბინავდნენ გომაში. ამის შემდეგ მეტი ჰუმანიტარული დახმარება, მათ შორის ბრეზენტი, გაგზავნა ბელგიამ, საფრანგეთმა და შვეიცარიამ. ძმები იქ ახალი სახლების აშენებამდე დარჩნენ.

თეოკრატიული ნიშანსვეტი

ახალი ფილიალის პროექტი შეადგინა სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის რეგიონალურმა საინჟინრო ოფისმა. მშენებლობისთვის ადგილობრივი სამშენებლო ფირმა დაიქირავეს. პროექტში მონაწილეობას იღებდა არაერთი საერთაშორისო მოხალისე, ბევრი ადგილობრივი მოწმე კი გამწვანებასა და სხვა დამამთავრებელ სამუშაოებში მონაწილეობდა. შეფერხებებისა და სირთულეების მიუხედავად, ბეთელის ოჯახი ამ ახალ და ლამაზ ფილიალში 2006 წლის მარტში გადავიდა. მოგვიანებით, იმავე წლის 2 დეკემბერს, მიძღვნის პროგრამაზე მეუღლესთან ერთად ჩავიდა ხელმძღვანელი საბჭოს წევრი გაი პირსი. პროგრამას ესწრებოდა 553 და-ძმა, მათ შორის 15 ქვეყნიდან ჩასული 112 დელეგატი.

სამშენებლო პროექტში მონაწილეობას იღებდა კანადელი წყვილი — ჯიმ და რეიჩელ ჰოლმსები. მათ იცოდნენ ამერიკული ჟესტების ენა და ბეთელის ოჯახში მსურველებს ორშაბათობით „საგუშაგო კოშკის“ ოჯახური შესწავლის შემდეგ მისი შესწავლა შესთავაზეს. გამოეხმაურა ექვსი ბეთელელი, რომლებიც ისეთი უნარიანები აღმოჩნდნენ, რომ ძალიან მალე ჟესტების ენაზე ჯგუფი ჩამოყალიბდა.

2007 წლის ივნისში მათ დასახმარებლად რუანდაში ჩავიდა მისიონერი კევინ რაპი, რომელმაც მსახურებაში დახელოვნების სკოლა შვეიცარიაში გაიარა. ამის შემდეგ მალევე რუანდაში ჩავიდა კანადელი მისიონერი წყვილი, რომლებმაც ჟესტების ენა იცოდნენ. 2008 წლის ივლისში ჩამოყალიბდა კრება ჟესტების ენაზე და მალე მას სხვა ჯგუფებიც მოჰყვა.

ძმებს ძალიან გაუხარდათ, როცა 2007 წლის საოლქო კონგრესზე მოისმინეს განცხადება, რომ კინიარუანდა ენაზე გაკეთდა „ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“. ამ ენაზე სრული ბიბლია გაერთიანებულმა ბიბლიურმა საზოგადოებამ 1956 წელს გამოსცა. მართალია, ადგილობრივ ენაზე ამ თარგმანის გაკეთებას დიდი ძალისხმევა მოახმარეს და ებრაულ წერილებში შვიდჯერაც კი გამოიყენეს ღვთის სახელი იეჰოვა, მაგრამ „ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“ უფრო ხელმისაწვდომია ყველასთვის, განსაკუთრებით ხელმოკლე მკითხველებისთვის. ადგილობრივი მთარგმნელების გულმოდგინე შრომის წყალობით და ნიუ-იორკში მთარგმნელთა მომსახურების განყოფილების დახმარებით ეს ახალი თარგმანი ზუსტია და ადვილად იკითხება. სასიამოვნოა იმის დანახვა, რომ სამეფო დარბაზებში ბავშვების უმეტესობას ხელში უჭირავს ბერძნული წერილების პირადი ეგზემპლარი და მაღლა სწევენ ხელს, როცა შეხვედრების დროს მუხლის ამოკითხვას სთხოვენ.

ნეიტრალიტეტთან დაკავშირებული ახალი სირთულეები

მიუხედავად იმისა, რომ 1992 წელს კანონით აღიარების მოპოვების შემდეგ ძმებს ჰქონდათ რელიგიური თავისუფლება, ნეიტრალიტეტის გამო ისინი მაინც გამუდმებით ხვდებოდნენ პრობლემებს. ბოლო 15 წლის მანძილზე ასობით ძმა დააპატიმრეს, რადგან არ მონაწილეობდნენ ღამით პატრულირებაში, რომელსაც სამხედროები ხელმძღვანელობდნენ. მაგრამ, როცა ძმებისგან შემდგარი დელეგაცია შეხვდა მთავრობის მინისტრებს, ძმებს უფლება მისცეს, ალტერნატიული სამუშაო შეესრულებინათ.

გასულ წლებში 215 სკოლის მასწავლებელი გაათავისუფლეს სამსახურიდან იმის გამო, რომ არ ესწრებოდნენ პოლიტიკურ სემინარებს. ამის შემდეგ 118 მოსწავლე გარიცხეს სკოლიდან, რადგან არ მღეროდნენ სახელმწიფო ჰიმნს. ფილიალის წარმომადგენლები შეხვდნენ სახელმწიფო მოხელეებს, რათა აეხსნათ ჩვენი პოზიცია ნეიტრალიტეტთან დაკავშირებით, რის შედეგადაც თვეების შემდეგ ბავშვების უმეტესობა სკოლაში დააბრუნეს. როცა რუანდაში სამქადაგებლო საქმიანობის ისტორია გაიხსენეს, ძმებმა აღნიშნეს, რომ 1986 წელს იეჰოვას მოწმეებს ნეიტრალური პოზიციის გამო აპატიმრებდნენ, მაგრამ უკვე 1994 წელს სწორედ ნეიტრალური პოზიცია გახდა უმთავრესი ფაქტორი, რის გამოც ისინი გენოციდში არ მონაწილეობდნენ (იოან. 17:16).

იეჰოვას მოწმეები ემორჩილებიან სახელმწიფო კანონებს. ისინი ინარჩუნებენ პოლიტიკურ ნეიტრალიტეტს, მიუხედავად იმისა, თუ რომელი მთავრობაა სათავეში. მაგალითად, 1986 წელს ნეიტრალიტეტის გამო 18 თვით დააპატიმრეს ფრანსუა ქსავიე ჰაკიზიმანა. როცა გენოციდის შემდეგ მთავრობა შეიცვალა, ის იმავე მიზეზით დააპატიმრეს 1997 და 1998 წლებში. ასეთი მაგალითები ცხადყოფს, რომ იეჰოვას მოწმეების ნეიტრალური პოზიცია უცვლელია და არ ეწინააღმდეგება არც ერთ კონკრეტულ მთავრობას. მათი ქრისტიანული ნეიტრალიტეტი ეფუძნება წმინდა წერილებში ჩაწერილ პრინციპებს.

თუ არ ჩავთვლით ამ პრობლემებს, ძმებს შეუძლიათ თავისუფლად ჩაატარონ ყოველკვირეული შეხვედრები და კონგრესები. ამასთანავე, შეხვედრების ჩატარებისა და ქადაგების უფლებას ბევრ ციხეში იძლევიან, სადაც ჭეშმარიტება საკმაოდ ბევრმა პატიმარმა მიიღო. გარდა ამისა, 2009 სამსახურებრივ წელს ექვსი სასამართლო საქმე რუანდაში იეჰოვას მოწმეების სასარგებლოდ გადაწყდა.

ნათელი მომავლის პერსპექტივა

რუანდაზე მოთხრობილი ამბავი სრული არ იქნება, თუ მოკლედ მაინც არ ვახსენებთ სამეფო დარბაზების მშენებლობის საოცრად წარმატებულ პროგრამას. მას შემდეგ, რაც 1999 წელს ამოქმედდა სამეფო დარბაზების მშენებლობის პროგრამა შეზღუდული სახსრების მქონე ქვეყნებისთვის, დაახლოებით 290 სადა, მაგრამ მიმზიდველი სამეფო დარბაზი აშენდა გულმოდგინე მოხალისეების მიერ.

ადგილობრივი მაუწყებლების დახმარებით ძმები დარბაზების მშენებლობას სამ თვეში ამთავრებენ. მთელი ქვეყნის მასშტაბით სამეფო დარბაზების სწრაფი მშენებლობა ცნობისმოყვარე ადამიანებს ინტერესს აღუძრავს, რაც იეჰოვას ხალხს ქადაგების შესაძლებლობას აძლევს. კიგალის საკონგრესო შენობის გარდა, ძმებმა ააგეს ათი მომცრო და სადა კონსტრუქციის ღია საკონგრესო ნაგებობა. კონგრესებზე დასასწრებად მაუწყებლებს ახლა აღარ უწევთ ვრცელი მანძილის გავლა მთაგორიან ადგილებში. გარდა ამისა, ძმებმა დაასრულეს ოთხი გაფართოებადი სამეფო დარბაზის აგება და ახლა უკვე შესაძლებელია სამეფო დარბაზების კუთვნილ მიწაზე კონგრესების ჩატარება.

ყოველი წლის პირველ თვეებში ყველა კრება დიდი მონდომებით ქადაგებს გაუნაწილებელ ან იშვიათად ნაქადაგებ ტერიტორიებზე. ამ ტერიტორიების დასამუშავებლად მაუწყებლები ზოგჯერ დიდ მანძილს გადიან საკუთარი ხარჯებით. უფრო დაშორებულ ადგილებში დროებითი სპეციალური პიონერები იგზავნებიან სამი თვით. შედეგად, იქმნება ახალ-ახალი ჯგუფები და საფუძველი ეყრება მომავალ კრებებს. მაგალითად, 2010 წლის იანვარში დაწყებული კამპანიის დროს, რომელიც მარტში დასრულდა, ასობით ადამიანმა ბიბლიის შესწავლა დაიწყო და ცხრა ახალი ჯგუფი ჩამოყალიბდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ დროის ამავე მონაკვეთში 30-მა დროებითმა სპეციალურმა პიონერმა 15 ახალი ჯგუფი ჩამოაყალიბა.

სხვა მნიშვნელოვანი მოვლენები

2009 წლის საოლქო კონგრესზე დევიზით „იფხიზლეთ!“, ძმებს სიხარულისგან გული აუჩქროლდათ, როცა გაიგეს, რომ გამოიცა სიმღერების ახალი წიგნი და კინიარუანდა ენაზე მოისმინეს სიმღერები ახალი კრებულიდან. აღსანიშნავია, რომ კინიარუანდა ენაზე სიმღერების ახალი წიგნი საკმაოდ სწრაფად ითარგმნა და მისი ეგზემპლარები დროულად მიიღეს კრებებმა, რათა 2010 წლის იანვრიდან მთელი მსოფლიოს საძმოსთან ერთად ემღერათ.

2007 წელს „ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ კინიარუანდა ენაზე გამოცემის შემდეგ, ბუნებრივია, რომ ყველას აინტერესებდა, როდის ითარგმნებოდა სრული ბიბლია. 2010 წლის საოლქო კონგრესი ახლოვდებოდა, როცა გამოცხადდა, რომ აგვისტოში ხელმძღვანელი საბჭოს წევრი გაი პირსი კიგალიში კონგრესზე დასასწრებად ჩასვლას აპირებდა. კონგრესი უნდა ჩატარებულიყო ფილიალის მოპირდაპირე მხარეს მდებარე სტადიონზე. და-ძმები ღელავდნენ. წარმოიდგინეთ, რა განცდა დაეუფლებოდათ დამსწრეებს, როცა ძმა პირსმა გამოაცხადა, რომ კინიარუანდა ენაზე გამოიცა სრული „ბიბლია — ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“. პარასკევ დილას 7 149 დამსწრეს დაურიგდა ახალი ბიბლიის პირადი ეგზემპლარი. კვირას კონგრესს რუანდის სხვა რაიონებიდან ჩასული ძმებიც ესწრებოდნენ და დამსწრეთა რიცხვი 11 355-მდე გაიზარდა. კონგრესის დროს ჯარისკაცებმა, რომლებიც სტადიონის გარეთ მარშირებდნენ, ახალი ბიბლიის ეგზემპლარები მოითხოვეს. ძმებმა მათთან 180 ბიბლია გაავრცელეს. ბიბლიის ეგზემპლარები აგრეთვე მადლიერებით მიიღეს კიგალის მერმა, პოლიციის უფროსმა და სპორტის სამინისტროს ხელმძღვანელობამ.

სასიხარულო ცნობის ქადაგება რუანდაში 1970 წელს დაიწყო სამმა მაუწყებელმა. დღეს ქვეყანაში დაახლოებით 20 000 მაუწყებელია. ყოველთვიურად ისინი თითქმის 50 000 ბიბლიის შესწავლას ატარებენ. 2011 წლის აპრილში გახსენების საღამოს 87 010 ადამიანი დაესწრო. რუანდელი ძმები ცნობილნი იყვნენ და არიან თავდაუზოგავი მსახურებით. მაუწყებლების დაახლოებით 25 პროცენტი ამა თუ იმ სახის სრული დროით მსახურებაში მონაწილეობს. დანარჩენი მაუწყებლები კი თვეში საშუალოდ 20 საათს ქადაგებენ. „სამკლის ბატონთან“ ერთად ჩვენი ძმები ბევრს შრომობენ ამ ნაყოფიერ მიწაზე და ერთი წუთითაც არ ფიქრობენ უკან დახევაზე. ეს საქმე დღესაც კურთხეულია იეჰოვას მიერ; იმედი გვაქვს და ველით, რომ ამ ათასი გორაკის ქვეყანაში კიდევ ბევრს ვიხილავთ იეჰოვას ჭეშმარიტი თაყვანისმცემლობის მთისკენ მიმავალს (მათ. 9:38; მიქ. 4:1, 2).

[სქოლიოები]

[ჩანართი 178 გვერდზე]

მან მოუწოდა აუდიტორიას, თავი შორს დაეჭირათ იეჰოვას მოწმეებისგან

[ჩანართი 181 გვერდზე]

ისინი ერთმანეთს მისალმებისას ეუბნებოდნენ: „კომერა!“, რაც ნიშნავს „მხნედ იყავი!“

[ჩანართი 218 გვერდზე]

„იეჰოვა, ჩვენ არაფრის გაკეთება არ შეგვიძლია საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად. ეს მხოლოდ შენ შეგიძლია!“

[ჩარჩო⁄სურათი 166 გვერდზე]

მოკლე მიმოხილვა

ტერიტორია.

რუანდის სიგრძე ჩრდილოეთიდან სამხრეთამდე მხოლოდ 177 კილომეტრია, ხოლო სიგანე — 233 კილომეტრი. დედაქალაქია კიგალი.

მოსახლეობა.

რუანდის მოსახლეობა 11 000 000-ს აღემატება და ის აფრიკაში ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქვეყანაა. აქ ცხოვრობენ ჰუტუ, ტუტსი და ტუა ხალხები, აგრეთვე აზიელები და ევროპელები. მოსახლეობის ნახევარზე მეტი კათოლიკეა, მეოთხედზე მეტი — პროტესტანტი, მათ შორის ბევრია ადვენტისტი, დანარჩენები არიან მუსლიმანები და ადგილობრივი სარწმუნოების მიმდევრები.

ენა.

ოფიციალური ენებია კინიარუანდა, ინგლისური და ფრანგული. სუაჰილის მეზობელ ქვეყნებთან სავაჭრო ურთიერთობების დროს იყენებენ.

ეკონომიკა.

რუანდელთა უმეტესობა სოფლის მეურნეობას მისდევს. ვინაიდან ნიადაგი უმთავრესად მწირია, ბევრს მხოლოდ ოჯახისთვის სამყოფი მოსავალი მოჰყავს. აქ იზრდება ჩაი, აგრეთვე გვირილა, რომელსაც ინსექტიციდად იყენებენ, და ყავა, რომელიც ქვეყნის მთავარი საექსპორტო პროდუქტია.

საკვები.

ძირითადი საკვებია კარტოფილი, ბანანი და პარკოსნები.

კლიმატი.

რუანდაში რბილი ჰავაა, მიუხედავად იმისა, რომ ეკვატორთან ახლოსაა. ცენტრალურ დაბლობებზე ტემპერატურა საშუალოდ 21°C-ია და ყოველწლიური ნალექების რაოდენობა დაახლოებით 114 სანტიმეტრი.

[ჩარჩო⁄სურათი 185 გვერდზე]

„იეჰოვა დაგვედევნება!“

ემანუელ ნგირენტე

დაიბადა: 1955 წ.

მოინათლა: 1982 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: რუანდის ფილიალის კომიტეტის წევრი და მთარგმნელობითი განყოფილების ზედამხედველი.

◼ აღმოსავლეთ რუანდაში 1989 წელს პიონერად ვმსახურობდი. იმავე წლის ბოლოს მთარგმნელობით ოფისში მიმიწვიეს. ვინაიდან თარგმნის გამოცდილება არ მქონდა, გაოგნებული ვიყავი და ვთვლიდი, რომ ამ საქმეს თავს ვერ გავართმევდი. მიუხედავად ამისა, მუშაობა სამ პუბლიკაციაზე დავიწყე. ჩვენ ვიქირავეთ სახლი და შევიძინეთ რამდენიმე ლექსიკონი. ზოგჯერ ღამღამობით ვმუშაობდი და ყავას ვსვამდი, რომ არ ჩამძინებოდა.

როდესაც 1990 წლის ოქტომბერში მოიერიშე ჯარი ქვეყანაში შემოიჭრა, ზოგს ეჭვი გაუჩნდა, რომ იეჰოვას მოწმეები მათთან იყვნენ შეკრულები. უშიშროების თანამშრომლები ამის დადგენას შეუდგნენ. ვინაიდან სახლში ვმუშაობდი, მათ უმუშევარი ვეგონე, ამიტომ ჩემი საქმიანობით დაინტერესდნენ. ერთ დღესაც მოულოდნელად სახლი გამიჩხრიკეს. წინა ღამით გათენებამდე ვბეჭდავდი და დილის ხუთი საათისთვის დაძინება დავაპირე, რომ მოულოდნელად დამირეკეს და მთხოვეს, საზოგადოებრივ საქმეში მონაწილეობის მისაღებად გავსულიყავი.

შინ არ ყოფნისას ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებმა ჩემი სახლი გაჩხრიკეს. როცა დავბრუნდი, მეზობლებმა მითხრეს, რომ პოლიციელი და ადგილობრივი მოხელე ერთი საათის განმავლობაში კითხულობდნენ ჩემ მიერ ნათარგმნ ხელნაწერებს, რომლებშიც ხშირად იყო ნახსენები იეჰოვას სახელი. ბოლოს მათ უთქვამთ: „წავიდეთ ამ სახლიდან, თორემ იეჰოვა დაგვედევნება!“.

[ჩარჩო⁄სურათი 194 გვერდზე]

100 დღეში გაჟლეტილი მილიონი ადამიანი

„1994 წლის რუანდის გენოციდი თანამედროვე ისტორიაში გენოციდის ყველაზე აშკარა მაგალითია. 1994 წლის აპრილის დასაწყისიდან იმავე წლის ივლისის შუა რიცხვებამდე ცენტრალური აფრიკის ამ პატარა სახელმწიფოში ჰუტუს ეთნიკური უმრავლესობა შემუშავებული გეგმის მიხედვით ხოცავდა ტუტსის ეთნიკურ უმცირესობას. ჰუტუს ექსტრემისტულმა რეჟიმმა იმის შიშით, რომ დემოკრატიული მოძრაობისა და სამოქალაქო ომის შედეგად ძალაუფლებას დაკარგავდა, შეიმუშავა არაერთი გეგმა ზომიერად განწყობილი ჰუტუებისა და ტუტსების გასაჟლეტად, რადგან მათი აზრით, ისინი საშიშროებას წარმოადგენდნენ. გენოციდი მხოლოდ მაშინ შეწყდა, როცა აჯანყებული ტუტსების ჯარმა ქვეყანა დაიკავა და გენოციდის გამჩაღებელი ხელისუფლება დაამხო. სულ რაღაც ას დღეში გენოციდმა და ომმა ერთი მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა, რაც მსოფლიო ისტორიაში ერთ-ერთი მასობრივი მკვლელობის სახელით შევიდა“ (Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity).

ამ გენოციდს დაახლოებით 400 იეჰოვას მოწმე ემსხვერპლა, მათ შორის იყვნენ ჰუტუები, რომლებიც თავიანთი ტუტსი ძმებისა და დების დაცვისთვის მოკლეს. თანამორწმუნის ხელით არც ერთი მოწმე არ დაღუპულა.

[სურათი]

ლტოლვილები ტოვებენ რუანდას

[ჩარჩო⁄სურათი 197 გვერდზე]

„სიკვდილის კამერები“

„გენოციდის ორგანიზატორებმა მიმართეს იმას, რასაც ისტორიულად თავშესაფრის კონცეფციას უწოდებენ — მათ ათიათასობით ტუტსი ეკლესიებში შეიტყუეს ცრუ დაპირებით, რომ იქ დაცულნი იქნებოდნენ; შემდეგ ჰუტუ მილიციამ და ჯარმა გეგმურად ამოხოცეს თავშესაფრის მაძიებელი საცოდავი ხალხი; ისინი ცეცხლსასროლ იარაღს და ხელყუმბარებს ესროდნენ ეკლესიებსა და სკოლის შენობებში შეკრებილ უამრავ ხალხს და მეთოდურად უსწორდებოდნენ ცოცხლად დარჩენილებს მაჩეტეებით, სასხლავებითა და დანებით . . . მაგრამ ეკლესიების როლი მხოლოდ იმით არ შემოფარგლულა, რომ თავიანთი შენობების სიკვდილის კამერებად გამოყენების უფლება მისცეს. ზოგ დასახლებაში სამღვდელოებამ, კატეხიზატორებმა და ეკლესიის სხვა მსახურებმა იცოდნენ ადგილობრივი მოსახლეობის შესახებ ინფორმაცია და ტუტსების გასაჟლეტად მათ ვინაობას ამხელდნენ. იყო შემთხვევები, როცა უშუალოდ ეკლესიის მსახურები მონაწილეობდნენ აქტიურად მკვლელობაში“ („Christianity and Genocide in Rwanda“).

„[კათოლიკურ] ეკლესიას ძირითადად იმაში ედება ბრალი, რომ ჯერ ტუტსის ელიტას ემხრობოდა, შემდეგ კი ჰუტუს რევოლუციას შეუწყო ხელი და ამგვარად დაეხმარა ჰაბიარიმანას, სათავეში მოქცეოდა ქვეყანას, სადაც უმრავლესობა ჰუტუ იყო. რაც შეეხება თავად გენოციდს, კრიტიკოსები უშუალო პასუხისმგებლობას ისევ და ისევ ეკლესიას აკისრებენ, რადგან მათ გააღვივეს სიძულვილი, ხელი დააფარეს დამნაშავეებს და არ დაიცვეს ისინი, ვინც მათ კედლებში ეძებდა თავშესაფარს. არიან ისეთებიც, რომლებსაც სჯერათ, რომ ეკლესიას, როგორც რუანდის ძირითადი მოსახლეობის სულიერ წინამძღოლს, მორალური დანაშაული აკისრია, რომ არ მიიღო ზომები და არ გამოიყენა ყველა შესაძლებლობა ხოცვა-ჟლეტის შესაჩერებლად“ („Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity“).

[ჩარჩო⁄სურათები 201—203 გვერდებზე]

„როგორ მოვკლათ, როცა ამდენი ესარჩლება?!“

ჟან-მარი მუტეზინტარე

დაიბადა: 1959 წ.

მოინათლა: 1985 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: პროფესიით მშენებელი, ერთგული და მხიარული ძმა, რომელიც ნათლობიდან არც ისე დიდი ხნის შემდეგ, 1986 წელს რვა თვე ციხეში იჯდა. 1993 წელს ცოლად მოიყვანა ჟანი. ჟან-მარი ამჟამად კიგალის საკონგრესო დარბაზის კომიტეტის თავმჯდომარედ მსახურობს.

◼ შვიდ აპრილს მე, ჩემი ცოლი და ჩვენი ერთი თვის გოგონა, ჯემიმა, სროლის ხმამ გაგვაღვიძა. ჯერ გვეგონა, რომ ეს მხოლოდ პოლიტიკური არეულობა იყო, მაგრამ მალე გავიგეთ, რომ „ინტერაჰამუე“ მილიციამ მიზანმიმართულად დაიწყო ტუტსების განადგურება. ჩვენ ტუტსები ვართ, ამიტომ შიშით გარეთ გასვლას ვერ ვბედავდით. გულმხურვალედ ვევედრებოდით იეჰოვას, დაენახვებინა ჩვენთვის, როგორ მოვქცეულიყავით. ამასობაში სამმა მამაცმა ჰუტუ ძმამ — ათანასემ, ჩარლზმა და ემანუელმა — საკუთარი სიცოცხლე საფრთხეში ჩაიგდო და საკვები მოგვიტანა.

დაახლოებით ერთი თვე მე და ჩემი ცოლი იძულებული ვიყავით, სხვადასხვა ძმის სახლში დავმალულიყავით. როცა ტუტსების ხოცვამ პიკს მიაღწია, დანებით, შუბებითა და მაჩეტეებით შეიარაღებული მილიცია იმ ადგილას მოვიდა, სადაც მე ვიმალებოდი. დავინახე თუ არა ისინი, სწრაფად გავიქეცი და ბუჩქებში დავიმალე, მაგრამ მიპოვეს. შეიარაღებულმა მამაკაცებმა წრე შემომარტყეს. ვეუბნებოდი, რომ იეჰოვას მოწმე ვიყავი და ვთხოვდი, არ მოვეკალი. მაგრამ მათ მითხრეს: „შენ მეამბოხე ხარ!“. წამაქციეს და ხელკეტებითა და შაშხანის კონდახებით მცემეს. ამასობაში ხალხი შემოგვეხვია. მათ შორის იყო ერთი კაცი, რომელსაც ადრე ვუქადაგე. ის გაბედულად ყვიროდა: „შეიბრალეთ!“. შემდეგ ერთი ჰუტუ ძმა, ჩარლზი მოვიდა. როცა მისმა ცოლმა და შვილებმა დამინახეს, რომ დასისხლიანებული ვეგდე, ტირილი დაიწყეს. მკვლელები შეცბნენ, წასვლის უფლება მომცეს და თქვეს: „როგორ მოვკლათ, როცა ამდენი ესარჩლება?!“. ჩარლზმა თავის სახლში წამიყვანა ჭრილობების მოსავლელად. მილიცია დაგვემუქრა, თუ გავიქცეოდი, ჩემ მაგივრად ჩარლზს მოკლავდნენ.

მთელი ამ ხნის მანძილზე ჟანი და ბავშვი არ მინახავს. ერთ-ერთი საშინელი თავდასხმის დროს ჟანიც ისე სცემეს, რომ სიკვდილს ძლივს გადაურჩა. მოგვიანებით ხალხისგან გაიგო, რომ მკვდარი ვიყავი. მათ ისიც კი უთხრეს, ზეწარი ეშოვა გვამის შესახვევად.

მე და ჟანი ერთმანეთს ათანასეს სახლში შევხვდით და სიხარულის ცრემლებს ვერ ვიკავებდით. მაგრამ ველოდით, რომ მეორე დღეს დაგვხოცავდნენ. დადგა კიდევ ერთი კოშმარული დღე — ხან ერთ, ხან მეორე ადგილას ვიმალებოდით. მახსოვს, იეჰოვას ვევედრებოდი: „გუშინ დაგვეხმარე და გთხოვ, დღესაც იზრუნე ჩვენზე. გვინდა, რომ ჩვენი შვილი გავზარდოთ და გემსახუროთ!“. საღამო ხანს, დიდი საფრთხის მიუხედავად, სამმა ჰუტუ ძმამ მოახერხა და დაახლოებით 30 ტუტსისთან ერთად საშიში ბლოკპოსტის გავლით უსაფრთხო ადგილას გადაგვიყვანა. ამ ხალხიდან ექვსმა ჭეშმარიტება მიიღო.

მოგვიანებით გავიგეთ, რომ ჩარლზი და მისი ჯგუფი აგრძელებდნენ სხვების დახმარებას, მაგრამ „ინტერაჰამუე“ მილიცია გაშმაგდა, როცა გაიგო, რომ ძმები უამრავ ტუტსის დაეხმარნენ გაქცევაში. ბოლოს მათ დაიჭირეს ჩარლზი და ერთი ჰუტუ მაუწყებელი, სახელად ლეონარდი. ჩარლზის ცოლმა გაიგონა მათი ნათქვამი: „თქვენ უნდა მოკვდეთ, რადგან ტუტსებს გაქცევაში ეხმარებოდით“. შემდეგ ორივე მოკლეს. ეს მახსენებს იესოს სიტყვებს: „იმაზე დიდი სიყვარული არ არსებობს, როცა ვინმე თავის სულს სწირავს მეგობრებისთვის“ (იოან. 15:13).

ომამდე, სანამ მე და ჟანი დავქორწინდებოდით, გადაწყვეტილი გვქონდა, რომ ერთ-ერთ ჩვენგანს პიონერად ემსახურა. ვინაიდან ომში ჩვენი ნათესავებიდან ბევრი დაიღუპა, მათი ექვსი ობოლი ავიყვანეთ, თუმცა საკუთარი ორი შვილი გვყავდა. მიუხედავად ამისა, ჟანი უკვე 12 წელია პიონერად მსახურობს. ექვსივე ობოლი, რომელთა მშობლებიც იეჰოვას მოწმეები არ იყვნენ, ახლა მონათლულია. სამი ბიჭი კრებაში მომსახურეა, ერთი გოგო ქმართან ერთად ბეთელში მსახურობს. ჩვენ ახლა ოთხი საკუთარი შვილი გვყავს და მათგან ორი უფროსი გოგონა მონათლულია.

[სურათი]

ძმა და და მუტეზინტარეები ორ შვილთან და ხუთ ობოლთან ერთად

[ჩარჩო⁄სურათი 204, 205 გვერდებზე]

„ჭეშმარიტების ცოდნამ წონასწორობა შეგვანარჩუნებინა“

ვალერი მუსაბიმანა და ანჟელინ მუსაბუე ალალი დები არიან. ისინი მკაცრი კათოლიკური წესებით აღიზარდნენ; მათი მამა ერთ-ერთ ეპარქიაში კომიტეტის თავმჯდომარე იყო. ვალერი ოთხ წელს სწავლობდა, რომ მონაზონი გამხდარიყო. მაგრამ ერთი მღვდლის საქციელით გულგატეხილმა 1974 წელს სწავლა მიატოვა. მოგვიანებით იეჰოვას მოწმეებთან სწავლობდა ბიბლიას, მოინათლა და 1979 წელს პიონერად დაიწყო მსახურება. მისი და ანჟელინიც სწავლობდა ბიბლიას და მოინათლა. ეს ღვიძლი დები ერთად მსახურობდნენ სპეციალურ პიონერებად და ბევრს დაეხმარნენ ჭეშმარიტების გაგებაში.

გენოციდის დროს ანჟელინი და ვალერი კიგალიში ცხოვრობდნენ და ცხრა ადამიანს მალავდნენ, მათ შორის ორ ფეხმძიმე ქალს, რომელთაგან ერთ-ერთის ქმარი ახალი მოკლული იყო. მოგვიანებით ამ ქალს მშობიარობა დაეწყო. ვინაიდან სახლიდან გასვლა ძალიან საშიში იყო, ის დებმა ამშობიარეს. როცა ეს მეზობლებმა გაიგეს, მათ საკვები და წყალი მიუტანეს.

„ინტერაჰამუე“ მილიციამ შეიტყო, რომ ანჟელინი და ვალერი ტუტსებს მალავდნენ, მივიდნენ მათთან და უთხრეს: „მოვედით, რომ იეჰოვას მოწმე ტუტსები დავხოცოთ“. მაგრამ ის სახლი, რომელიც დებს ჰქონდათ დაქირავებული, სამხედრო ოფიცერს ეკუთვნოდა, ამიტომ მკვლელებმა შესვლა ვერ გაბედეს.d სახლში მყოფთაგან ყველა გადარჩა.

ბოლოს, როცა ომი გამწვავდა და ტყვიების წვიმა წამოვიდა, ანჟელინმა და ვალერიმ ის ტერიტორია დატოვეს. სხვა მოწმეებთან ერთად ისინი გომაში გაიქცნენ, სადაც კონგოელმა ძმებმა თბილად მიიღეს. მათ განაგრძეს ქადაგება და ბიბლიის შესწავლების ჩატარება.

როგორ გაუმკლავდნენ ისინი გენოციდით გამოწვეულ ტკივილს? ვალერიმ სევდიანად თქვა: „ბევრი სულიერი შვილი დავკარგე, მათ შორის ეუჟენ ნტაბანა და მისი ოჯახი. მაგრამ ჭეშმარიტების ცოდნამ წონასწორობა შეგვანარჩუნებინა. ვიცით, რომ იეჰოვა გაასამართლებს ბოროტმოქმედებს“.

[სქოლიო]

[ჩარჩო⁄სურათი 206, 207 გვერდებზე]

ისინი მზად იყვნენ, ჩვენთვის თავი გაეწირათ

ალფრედ სემალი

დაიბადა: 1964 წ.

მოინათლა: 1981 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: მეუღლესთან, ჟორჟეტთან ერთად ცხოვრობდა კიგალის გარეუბნებში. ალფრედი, მოსიყვარულე მამა და ქმარი, ამჟამად საავადმყოფოებთან თანამშრომლობის კომიტეტის წევრია კიგალიში.

◼ გენოციდის დაწყების შემდეგ ათანასემ, ჰუტუ ძმამ, რომელიც ჩვენთან ახლოს ცხოვრობდა, შეგვატყობინა, რომ ყველა ტუტსს კლავდნენ და ჩვენც დაგვხოცავდნენ. მან დაიჟინა, რომ მის სახლში გადავსულიყავით. ომის დაწყებამდე ათანასემ 3,5 მეტრი სიღრმის მიწისქვეშა ოთახი ამოთხარა, სადაც დამალვა შემოგვთავაზა. მე პირველი ვიყავი, ვინც მის კიბეზე ჩავიდა. ათანასემ საკვები და ლეიბები ჩამოგვიტანა. ამასობაში გარშემო ხოცვა-ჟლეტა გრძელდებოდა.

როცა მეზობლებმა იეჭვეს, რომ იქ ვიმალებოდით, ათანასეს სახლის გადაწვით დაემუქრნენ. მიუხედავად ამისა, ათანასესა და მის ოჯახს უარი არ უთქვამთ ჩვენს დამალვაზე. ფაქტია, რომ ისინი მზად იყვნენ, ჩვენთვის თავი გაეწირათ.

სამი დღის შემდეგ იმ ტერიტორიაზე საშინელი ბრძოლა გაჩაღდა, ამიტომ ათანასე ოჯახთან ერთად ორმოში შემოგვიერთდა; მთლიანობაში 16 კაცი შევგროვდით. ორმოში სინათლის ანთების გვეშინოდა და უკუნ სიბნელეში ვისხედით. ყოველდღე თითო კაცზე საკვებად გათვლილი იყო ერთი სუფრის კოვზი დამბალი, შაქარმოყრილი ბრინჯი. ათი დღის შემდეგ ესეც გამოგველია. მე-13 დღეს შიმშილმა ძალიან შეგვაწუხა. როგორ უნდა მოვქცეულიყავით? კიბის თავიდან ძლივძლივობით შეიძლებოდა იმის დანახვა, თუ რა ხდებოდა გარეთ; შევნიშნეთ, რომ სიტუაცია შეცვლილიყო. ჯარისკაცებს განსხვავებული უნიფორმა ეცვათ. აქამდე ათანასეს ოჯახი მიცავდა, ახლა თავი ვალდებულად ჩავთვალე, რომ მე წავსულიყავი მსხვერპლზე. გადავწყვიტე, ათანასეს მოზარდ ვაჟთან ერთად ავსულიყავი საკვების საშოვნელად. მანამდე ყველამ ერთად ვილოცეთ.

დაახლოებით 30 წუთში ორმოში ახალი ამბით დავბრუნდით. იქაურობას უკვე რუანდის პატრიოტული ფრონტი აკონტროლებდა. ჩვენ რამდენიმე ჯარისკაცი გამოგვყვა. მათ ჩვენი სამალავი ვაჩვენე. ისინი ვერ იჯერებდნენ, რომ იქ ვიმალებოდით, სანამ ერთიმეორის მიყოლებით ორმოდან და-ძმები არ ამოვიდნენ. ჟორჟეტი ამბობს, რომ ეს წუთები არასოდეს დაავიწყდება: „ჩვენ ჭუჭყიანები ამოვედით; ორმოში თითქმის სამი კვირა ვიყავით, ამ ხნის მანძილზე არც დაგვიბანია და არც ტანსაცმელი გაგვირეცხავს“.

ჯარისკაცები თვალებს არ უჯერებდნენ, რომ ორივე ეთნიკური ჯგუფის ადამიანები ერთ ორმოში იმალებოდნენ. „ჩვენ იეჰოვას მოწმეები ვართ, — ვუთხარი მე, — რასობრივი დისკრიმინაცია ჩვენ შორის არ არსებობს“. გაკვირვებულმა ჯარისკაცებმა ბრძანება გასცეს, რომ ჩვენთვის საკვები და შაქარი მოეცათ. მათ გადაგვიყვანეს სახლში, სადაც დაახლოებით 100 კაცი იყო დროებით შესახლებული. შემდეგ ერთმა დამ დაიჟინა, რომ თექვსმეტივე მის ოჯახში დავრჩენილიყავით.

ჩვენ ვემადლიერებით იეჰოვას გადარჩენისთვის. ჩემი და-ძმა და მათი ოჯახები, რომლებიც იეჰოვას მოწმეები იყვნენ, ისევე დახოცეს, როგორც სხვა მრავალი მოწმე. ეს ჩვენთვის დიდი დანაკლისია, მაგრამ გვესმის, რომ ყველაზე „დრო და შემთხვევა მოქმედებს“. ჟორჟეტი ჩვენს გრძნობებს ასე აღწერს: „ჩვენ ბევრი და-ძმა დავკარგეთ, სხვებმა საშინელება გამოიარეს, როცა გარბოდნენ და იმალებოდნენ. მაგრამ ჩვენ განვამტკიცეთ იეჰოვასთან ურთიერთობა ლოცვით და ვგრძნობდით მის ძლიერ ხელს! მან იმით გვანუგეშა, რომ მისი ორგანიზაცია დროულად დაგვეხმარა და ამისთვის ძალიან მადლიერნი ვართ. იეჰოვამ უხვად გვაკურთხა!“ (ეკლ. 9:11).

[ჩარჩო⁄სურათები 208, 209 გვერდებზე]

იმ საშინელ დროს იეჰოვა დაგვეხმარა

ალბერტ ბაჰატი

დაიბადა: 1958 წ.

მოინათლა: 1980 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: უხუცესი. ჰყავს მეუღლე და სამი შვილი. მისი ცოლი და უფროსი ქალიშვილი პიონერებად მსახურობენ, ვაჟი კი მომსახურეა. ალბერტი მშვიდი ძმაა. ის წარმოშობით ჰუტუა. როდესაც 1977 წელს კრების შეხვედრებზე დასწრება დაიწყო, ქვეყანაში სულ რაღაც 70-მდე მაუწყებელი იყო. 1988 წელს ის ციხეში ჩასვეს და სცემეს. როდესაც პოლიტიკური პარტიის სამკერდე ნიშანი არ გაიკეთა, მისმა მეზობელმა ჯარისკაცმა სამკერდე ნიშნის ქინძისთავი კანში ჩაარჭო და დაცინვით უთხრა: „აი, ახლა უკვე გიკეთია სამკერდე ნიშანი!“.

◼ პრეზიდენტების დაღუპვის შემდეგ რამდენიმე მოწმე, ნათესავი და მეზობელი ჩემს სახლში გამოიქცა. ძალიან ვნერვიულობდი, რომ ორი ტუტსი და, გორეტი და სუზანი, ჩვენთან არ იყო. მე მათ საძებნელად გავედი, მიუხედავად იმისა, რომ გარეთ გასვლა ძალიან სახიფათო იყო. ხალხი გარბი-გამორბოდა; გორეტი და მისი შვილები შევნიშნე და სახლში წავიყვანე. იქ, საითაც ისინი მიდიოდნენ, ბლოკპოსტი იყო და მათ აუცილებლად მოკლავდნენ.

რამდენიმე დღეში სუზანიც შემოგვიერთდა და თან კიდევ ხუთი სხვა მოიყოლა. მთლიანობაში, ახალმოსულებთან ერთად, სახლში 20-ზე მეტნი ვიყავით და ყველას საფრთხე გვემუქრებოდა.

„ინტერაჰამუე“ მილიციელები სულ მცირე სამჯერ მაინც მოვიდნენ ჩვენთან სახლში. ერთხელ მათ ფანჯარაში ჩემი ცოლი ვესტინი დაინახეს და დაუძახეს, გარეთ გამოსულიყო. ვესტინი ტუტსია. მე მათსა და ჩემს ცოლს შორის ჩავდექი და მკვლელებს ვუთხარი: „თუ მის მოკვლას აპირებთ, ჯერ მე უნდა მომკლათ!“. მათ ცოტა ხანი ილაპარაკეს და ჩემს ცოლს უთხრეს, შინ შესულიყო. ერთ-ერთმა მკვლელმა თქვა: „არ მინდა ქალი მოვკლა, კაცის მოკვლა მინდა“. შემდეგ ისინი ჩემს ცოლისძმას მიაშტერდნენ. გარეთ რომ გამოიყვანეს, მაშინვე მათ შუა ჩავდექი და შევეხვეწე: „ღვთის გულისათვის, გაუშვით!“.

„მე ღვთისთვის არ ვმუშაობ“, — მკვახედ მიპასუხა ერთ-ერთმა და მუჯლუგუნი მკრა. თუმცა მერე მოლბა და მითხრა: „მიდი, წაიყვანე!“. ასე გადარჩა ჩემი ცოლისძმა.

დაახლოებით ერთი თვის შემდეგ ორი ძმა მოვიდა ჩემთან საკვების სათხოვნელად. ლობიოს მარაგი მქონდა და ცოტა მივეცი. შემდეგ თან გავყევი, რომ უსაფრთხო ბილიკი მეჩვენებინა. მოულოდნელად სროლის ხმა გავიგე და გონება დავკარგე. შემთხვევით გასროლილი შრაპნელის ნაწილი თვალში მომხვდა. მეზობელმა საავადმყოფოში გადამიყვანა. დაზიანებული თვალიდან მხედველობა დავკარგე. უფრო უარესი კი ის იყო, რომ სახლში ვერ ვბრუნდებოდი. იმ დროს ბრძოლა გამწვავდა და ჩემს სახლში დარჩენილებს სერიოზული საფრთხე ემუქრებოდათ, ამიტომ ისინი სხვა ძმების სახლში გადავიდნენ, რომლებიც 1994 წლის ივნისამდე მათ დასაცავად სიცოცხლეს საფრთხეში იგდებდნენ. ჩემს ცოლ-შვილს მხოლოდ ოქტომბერში შევხვდი. მადლობელი ვარ იეჰოვასი, რომ მე და ჩემს ოჯახს იმ საშინელ დროს დაგვეხმარა.

[სურათი]

ალბერტ ბაჰატი ოჯახთან და მათთან ერთად, ვისაც მალავდა

[ჩარჩო⁄სურათი 210—212 გვერდებზე]

„აჰა გზა!“

გასპარ ნიიონგირა

დაიბადა: 1954 წ.

მოინათლა: 1978 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: ჭეშმარიტებისთვის უშიშარი მებრძოლი, მხიარული და დადებითი განწყობის მქონე ძმა. ჰყავს ცოლი და სამი ქალიშვილი. არის რუანდის ფილიალის კომიტეტის წევრი.

◼ შვიდ აპრილს დილით ადრე სროლა დაიწყო. დავინახე, რომ ტუტსების 15 სახლს, მათ შორის ჩვენი ძმების ორ სახლს, ცეცხლი ეკიდა. ნუთუ შემდეგი ჩვენი სახლი იქნებოდა? კინაღამ ჭკუიდან შევიშალე, როცა წარმოვიდგინე, რა შეიძლება დამართოდა ჩემს ტუტს მეუღლესა და ორ შვილს.

ვერ გამეგო, რა უნდა გაგვეკეთებინა. ქალაქი დაბნეულობამ და პანიკამ მოიცვა, თანაც ცრუ ხმები დადიოდა. ვიფიქრე, ჩემი ცოლ-შვილი უფრო უსაფრთხოდ იქნებოდა, თუ იქვე ჩვენი ძმის სახლში გადავიყვანდი, მე კი მოგვიანებით შევუერთდებოდი. მაგრამ, როგორც კი მათთან დაბრუნების შესაძლებლობა მომეცა, გავიგე, რომ ჩემი ცოლი აიძულეს, სკოლის დიდ შენობაში გაქცეულიყო. შუადღისას მეზობელი მოვიდა და მითხრა, სკოლას თავშეფარებულ ყველა ტუტსს გაჟლეტას უპირებენო. მე მაშინვე სკოლისკენ გავიქეცი. ვიპოვე ცოლ-შვილი და იქვე თავშეყრილ 20-მდე ადამიანს, რომელთა შორის ჩვენი და-ძმებიც იყვნენ, ვუთხარი, სახლებში წასულიყვნენ. იქიდან რომ მოვდიოდით, დავინახეთ, რომ მილიციას ხალხი მიჰყავდა ქალაქიდან იმ ადგილისკენ, სადაც, როგორც მოგვიანებით გავიგეთ, 2 000-ზე მეტი ტუტსი მოკლეს.

ამასობაში სხვა მეზობლის ცოლმა სკოლის შენობაში იმშობიარა. როდესაც „ინტერაჰამუემ“ ხელყუმბარა შეაგდო სკოლაში, ქმარი ახალშობილით ხელში გამოიქცა შენობიდან, პანიკაში მყოფი მისი ცოლი კი სხვა მიმართულებით გაიქცა. მიუხედავად იმისა, რომ ტუტსი იყო, მამამ მოახერხა ბლოკპოსტების გავლა, რადგან ჩვილი ეჭირა, და ჩვენს სახლში შემოვარდა. მან მთხოვა, ბავშვისთვის რძე მეშოვნა. როცა გავბედე და გარეთ გავედი, შემთხვევით მილიციელების ბლოკპოსტთან აღმოვჩნდი. ვინაიდან ტუტსი ბავშვისთვის რძის საშოვნელად ვიყავი გასული, ტუტსების მომხრედ ჩამთვალეს და თქვეს: „მოდი, მოვკლათ!“. ერთმა ჯარისკაცმა კონდახი ჩამარტყა და გრძნობა დავკარგე, ცხვირ-პირიდან სისხლი წამომივიდა. მათ იფიქრეს, რომ მკვდარი ვიყავი და იქვე სახლის უკან გადამათრიეს.

ერთმა მეზობელმა მიცნო და მითხრა: „აქედან უნდა წახვიდე, თორემ დაბრუნდებიან და ბოლოს მოგიღებენ“. მან სახლამდე მიმიყვანა.

მართალია, რაც მოხდა მტკივნეული იყო, მაგრამ ამ ინციდენტმა მოგვიანებით დამიცვა. ყველამ იცოდა, რომ მძღოლი ვიყავი, ამიტომ მეორე დღეს ხუთი კაცი მომადგა და მიბრძანა, მანქანით სამხედრო მეთაური მეტარებინა. ჩემი ჭრილობები რომ ნახეს, თავი დამანებეს და არც „ინტერაჰამუესთან“ ერთად საპატრულო საქმის შესრულება დაუძალებიათ.

ამის შემდეგ შიშის, გაურკვევლობისა და შიმშილის დრო დაგვიდგა. ამ პერიოდში ერთი ტუტსი ქალი ორ პატარა ბავშვთან ერთად ჩემს სახლში შემოვარდა. ჩვენ ის სამზარეულოს კარადაში დავმალეთ, მისი ორი შვილი კი ჩემს შვილებთან ერთად სხვა ოთახში შევიყვანეთ. რუანდის პატრიოტული ფრონტის ანუ მოიერიშე ჯარის შემდეგი იერიშის დროს ხმები გავრცელდა, რომ „ინტერაჰამუემ“ დაიწყო ბოლო ოპერაცია, რომელიც მიზნად ისახავდა იმ ჰუტუების დახოცვას, რომელთაც ტუტსი ცოლები ჰყავდათ. ჩვენი ოჯახი კვლავ მზად იყო გასაქცევად. მაგრამ ის ტერიტორია, სადაც ჩვენ ვცხოვრობდით, უკვე რუანდის პატრიოტულმა ფრონტმა დაიკავა და ტუტსებს საშიშროება აღარ ემუქრებოდათ. სამაგიეროდ, ახლა მე ვიყავი საფრთხეში.

ჩემს მეზობლებთან ერთად იმ ბლოკპოსტზე მივედი, რომელიც რუანდის პატრიოტული ფრონტის ჯარისკაცებს ეკავათ. როდესაც მათ დამინახეს მე, თავშეხვეული ჰუტუ, იფიქრეს, რომ ერთ-ერთი მილიციელი ვიყავი. მე და ჩემს მეზობლებს ხმამაღლა დაგვიყვირეს: „როგორ ითხოვთ ჩვენგან დახმარებას, როცა თქვენ შორის მკვლელები და მძარცველები არიან?! თქვენგან რომელი მალავდა და იცავდა ტუტსებს?“. მე ვაჩვენე ტუტსი ქალი და მისი შვილები, რომლებიც ჩემს სახლში იმალებოდნენ. მათ ბავშვები გვერდით გაიყვანეს და ჰკითხეს: „ვინ არის ეს თავშეხვეული კაცი?“. «ის არ არის „ინტერაჰამუესთან“; ის იეჰოვას მოწმეა და კარგი კაცია», — მიუგეს ბავშვებმა. მე ტუტსი ქალი და მისი ორი შვილი გადავარჩინე, ახლა კი მათ გადამარჩინეს სიკვდილს!

ისინი დაკმაყოფილდნენ ბავშვების პასუხით და გადაგვიყვანეს ბანაკში, რომელიც კიგალიდან დაახლოებით 20 კილომეტრით იყო დაშორებული. ბანაკში 16 000-მდე გადარჩენილს მოეყარა თავი. იქ შევხვდით 60-მდე და-ძმას 14 სხვადასხვა კრებიდან. დავიწყეთ შეხვედრების ჩატარება; პირველ შეხვედრას 96 კაცი დაესწრო! მაგრამ მძიმე დღეები გამოვიარეთ, რადგან ვიგებდით დახოცილი მეგობრებისა და იმ დების შესახებ, რომლებიც გააუპატიურეს. მე ერთადერთი უხუცესი ვიყავი, ბევრ და-ძმას კი წმინდა წერილებიდან ნუგეში და დახმარება სჭირდებოდა. ვისმენდი მათ შემზარავ ისტორიებს და ვარწმუნებდი, რომ იეჰოვას უყვარდა ისინი და ესმოდა მათი ტკივილი.

ბოლოს, 10 ივლისს, მრავალკვირიანი ტერორის შემდეგ სახლებში დავბრუნდით. მახსოვს, იმ საშინელ პერიოდში ხშირად ვფიქრობდი სიმღერაზე სახელწოდებით „აჰა გზა!“. ძალიან მანუგეშებდა ამ სიმღერის სიტყვები: „არ გადავუხვიოთ ჭეშმარიტებას და ღვთის გზით მივაღწევთ სრულ წარმატებას“.

[ჩარჩო⁄სურათები 223, 224 გვერდებზე]

ვიღაცამ დამიძახა

ჰენკ ვან ბუსელი

დაიბადა: 1957 წ.

მოინათლა: 1976 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: მსახურობდა ნიდერლანდის ბეთელში. 1984 წელს სკოლა „გალაადში“ მიიწვიეს. დანიშნულება მიიღო ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკაში, შემდეგ ჩადში, 1992 წლის სექტემბერში კი რუანდაში. ამჟამად მეუღლესთან, ბერტთან ერთად რუანდის ფილიალში მსახურობს.

◼ პირველი კრება, სადაც დამნიშნეს, „კიგალი-სუდი“ იყო. ამ კრებას ძალიან ბევრი ბავშვი ესწრებოდა. და-ძმები გულთბილები და სტუმართმოყვარენი იყვნენ. 1992 წელს ქვეყანაში ბევრი კრება არ იყო. მაუწყებლების რიცხვი ოდნავ აღემატებოდა 1 500-ს. მთავრობა კვლავ ეჭვის თვალით გვიყურებდა, ამიტომ ქადაგების დროს დროდადრო პოლიცია გვაჩერებდა და პირადობის მოწმობებს გვიმოწმებდა.

გენოციდის დაწყებისთანავე იძულებული გავხდი, ქვეყანა დამეტოვებინა. თუმცა დიდი ხანი არ იყო გასული, რომ აღმოსავლეთ კონგოში გადასული ლტოლვილების დახმარება მთხოვეს. ნაირობიდან გავემგზავრე ქალაქ გომაში, რომელიც რუანდის საზღვართან მდებარეობდა. გომაში მანამდე არასდროს ვყოფილვარ და არც არაფერი ვიცოდი, გარდა ერთი იქაური უხუცესის სახელისა, რომელიც, წარმოდგენა არ მქონდა, როგორ უნდა მეპოვა. როგორც კი ჩავედი, ტაქსის მძღოლს ვკითხე მის შესახებ. მან სხვა მძღოლებთან გაიკითხა და 30 წუთში უკვე ამ უხუცესის კართან ვიდექი. რუანდის ქვეყნის კომიტეტის ორმა წევრმა გადმოკვეთა საზღვარი და გომაში ჩამოვიდა. მე მათ რუანდელი ძმების დასახმარებლად კენიის ფილიალის მიერ გამოგზავნილი ფული გადავეცი.

არ დამავიწყდება, როგორ გავიარე რუანდის საზღვრისკენ მიმავალი გზა, როცა ნაირობიდან გომაში მეორედ ჩავფრინდი. მართალია, გასავლელი მანძილი ცოტა იყო, მაგრამ მთელი რუანდიდან წამოსული ლტოლვილების დიდი ნაკადის გამო დრო ბევრი დამჭირდა.

უცებ, რომ არ ველოდი, ვიღაცამ დამიძახა: „ძმაო, ჰენკ! ძმაო, ჰენკ!“. როცა აქეთ-იქით ყურება დავიწყე იმის გასარკვევად, საიდან მოდიოდა ხმა, თვალი თვალში გავუყარე ალფონსინეს. ეს იყო დაახლოებით 14 წლის გოგონა კიგალის იმ კრებიდან, რომელშიც მე დავდიოდი. ის დედას დაეშორებინათ. ჩვენ მაგრად ჩავეხუტეთ ერთმანეთს ზღვა ხალხში, შემდეგ სამეფო დარბაზში წავიყვანე, სადაც ბევრ სხვა ლტოლვილ და-ძმას მოეყარა თავი. ამ გოგონაზე ერთი კონგოელი ოჯახი ზრუნავდა, შემდეგ მისივე კრებიდან ერთი ლტოლვილი და გახდა მისი მეურვე. მოგვიანებით ალფონსინე თავის დედას კიგალიში შეხვდა.

[სურათი]

ჰენკი თავის მეუღლესთან, ბერტთან ერთად

[ჩარჩო⁄სურათი 235, 236 გვერდებზე]

იეჰოვამ საოცრებები, დიდებული საქმეები მოიმოქმედა!

გიუნტერ რეშკე

დაიბადა: 1937 წ.

მოინათლა: 1953 წ.

მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები: პიონერად მსახურება დაიწყო 1958 წელს. დაამთავრა სკოლა „გალაადის“ 43-ე კლასი. 1967 წლიდან მსახურობდა გაბონში, ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკასა და კენიაში. მიმოსვლითი მსახურების პერიოდში სხვა ქვეყნებსაც სტუმრობდა. დღეს ის რუანდის ფილიალის კომიტეტის წევრია.

◼ პირველად რუანდაში 1980 წელს ჩავედი. იქ კენიიდან გამგზავნეს როგორც საოლქო ზედამხედველი. მაშინ რუანდაში მხოლოდ შვიდი კრება და 127 მაუწყებელი იყო. ერთ ინსტრუქტორთან ერთად ქვეყანაში პირველი პიონერული მსახურების სკოლა ჩავატარე. იმ 22 სკოლაგავლილი პიონერიდან ბევრი დღესაც სრული დროით მსახურობს. კენიაში დაბრუნებულს თან გამყვა ტკბილი მოგონებები იმ და-ძმებზე, რომლებიც გულმოდგინედ მსახურობდნენ და იცოდნენ ჭეშმარიტების ფასი.

1996 წელს კენიის ფილიალიდან წერილი მივიღე, რომელშიც მთხოვდნენ რუანდაში გადასვლას. კენიაში 18 წელი მქონდა გატარებული და ეს ქვეყანა ჩემთვის ძალიან ძვირფასი იყო. რუანდაში ჩასულს არასტაბილური მდგომარეობა დამხვდა. ღამით ხშირად სროლის ხმა ისმოდა. მაგრამ მალე შემიყვარდა ახალი საქმე, განსაკუთრებით, როცა იმის მოწმე გავხდი, როგორ აკურთხა იეჰოვამ აქ თავისი საქმიანობა.

კონგრესები საკმაოდ პრიმიტიულ პირობებში ტარდებოდა. ძმები წუწუნის გარეშე ხშირად მიწაზე ან ქვებზე მსხდომნი ისმენდნენ კონგრესის პროგრამას. ნათლობის აუზის მოვალეობას ასრულებდა მიწაში ამოთხრილი დიდი ორმო, რომელიც ბრეზენტით იყო ამოფენილი. მსგავსი კონგრესები დღესაც ტარდება ბევრგან ქვეყნის ცენტრალურ ნაწილში, მაგრამ დროთა განმავლობაში რამდენიმე მარტივი ღია ნაგებობა და გაფართოებადი სამეფო დარბაზები აშენდა.

ძმები სასიხარულო ცნობას დიდი ენთუზიაზმით ქადაგებდნენ. შაბათ-კვირაობით კიგალიში კრების შეხვედრები ძალიან ადრე იწყებოდა. შეხვედრების შემდეგ მაუწყებლები სამქადაგებლო მსახურებაში გადიოდნენ და შებინდებამდე მსახურობდნენ.

ყოველთვის ვპოულობდი დროს კრების ახალგაზრდებისთვის — მომავალი მაუწყებლებისთვის, რომლებიც მოგვიანებით პასუხისმგებლობების აღებას შეძლებდნენ. რა კარგია, რომ ბევრმა უშიშრად დაიცვა თავისი სარწმუნოება. მათ დაამტკიცეს, რომ ახალგაზრდულ წლებში ახლო ურთიერთობა ჰქონდათ იეჰოვასთან!

მაგალითად, ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში 11 წლის ლუკს სთხოვეს, კლასში სახელმწიფო ჰიმნი ემღერა. მან პატივისცემით ჰკითხა მასწავლებელს, შეეძლო თუ არა ჰიმნის ნაცვლად ერთი-ერთი სამეფო სიმღერა შეესრულებინა. მასწავლებელმა უარი არ უთხრა, და როდესაც ლუკმა იმღერა, ყველამ ტაში დაუკრა. ის ფაქტი, რომ მან მელოდიის გარდა სიმღერის ტექსტიც იცოდა, აჩვენებდა, რამდენად სურდა ამ ახალგაზრდას შემოქმედის განდიდება. ამ და სხვა მაგალითებით ძალიან ვმხნევდებოდი. აგრეთვე შევხვდი ერთ დას, რომელიც რამდენიმე წლის წინ სასიხარულო ცნობის ქადაგებისთვის სასჯელს იხდიდა. ციხეში ყოფნისას მას ვაჟი გაუჩნდა, რომელსაც „შიკამა ჰოდარი“ დაარქვა, რაც სუაჰილი ენაზე „მტკიცედ დარჩენას“ ნიშნავს. შიკამა თავის სახელს ამართლებს. ამას წინათ მან გაიარა ბიბლიური სკოლა დაუქორწინებელი ძმებისთვის და დღეს მომსახურედ და პიონერად მსახურობს.

იმ მძიმე, ავადსახსენებელ წლებში, როცა რუანდაში აკრძალვები, სამოქალაქო ომი და გენოციდი მძვინვარებდა, ყოველთვის აღფრთოვანებული ვიყავი და-ძმების გულმოდგინე მსახურებითა და ერთგულებით. ჩემთვის უდიდესი პატივია მათ გვერდით მსახურება. აგრეთვე ყოველთვის ვგრძნობ იეჰოვას კურთხევას, მფარველობასა და დახმარებას, რაც კიდევ უფრო მაახლოებს მასთან. უდავოდ, იეჰოვამ საოცრებები, დიდებული საქმეები მოიმოქმედა! (ფსალმ. 136:4).

[დიაგრამა⁄სურათები 254, 255 გვერდებზე]

დროის დიაგრამა — რუანდა

1970

1970 პირველი მაუწყებლების ანგარიში.

1975 კონგოდან ბრუნდება პირველი რუანდული ოჯახი.

1976 კინიარუნდა ენაზე გამოიცა ბროშურა „სასიხარულო ცნობა სამეფოს შესახებ“.

1978 კინიარუანდა ენაზე გამოდის „საგუშაგო კოშკის“ ყოველთვიური გამოცემა.

1980

1982 იკრძალება ჩვენი საქმიანობა; აპატიმრებენ პასუხისმგებელ ძმებს.

1986 მაუწყებლების მესამედი დაპატიმრებულია.

1990

1990 ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში იწყება ომი.

1992 პირველად მთელი ქვეყნისთვის ტარდება საოლქო კონგრესი.

რეგისტრაციაში ტარდება ჩვენი საქმიანობა.

ჩამოდიან მისიონერები.

1994 ტუტსების გენოციდი.

1996 ბრუნდებიან მისიონერები.

ფუძნდება სამსახურებრივი განყოფილება.

1998 კინიარუანდა ენაზე გამოიცემა „საგუშაგო კოშკი“ ინგლისური გამოცემის პარალელურად.

1999 კიგალის ღია საკონგრესო ნაგებობის მიძღვნა.

2000

2000 არსდება ფილიალი.

ფუნქციონირებას იწყებს სამეფო დარბაზების სამშენებლო განყოფილება.

2001 იძენენ მიწის ნაკვეთს ახალი ფილიალისთვის.

2006 ახალი ფილიალის შენობების მიძღვნა.

2007 „ქრისტიანულ-ბერძნული წერილების ახალი ქვეყნიერების თარგმანი“.

2010

2010 კინიარუანდა ენაზე გამოდის „ბიბლია — ახალი ქვეყნიერების თარგმანის“ სრული ვერსია.

[სქემა⁄სურათი 234 გვერდზე]

(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)

მაუწყებლები

პიონერები

20000

15000

10000

5000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

[რუკები 167 გვერდზე]

(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)

უგანდა

კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

ვულკანი ნიირაგონგო

გომა

ბურუნდი

ტანზანია

რუანდა

კიგალი

ვირუნგის მთები

ვულკანი კარისიმბი

რუჰენგერი (ამჟამად მუსანზე)

გისენიი (ამჟამად რუბავუ)

ტბა კივუ

ბუკავუ

კანომბე

მასაკა

გიტარამა (ამჟამად მუჰანგა)

ბუგესერა

ნიაბისინდუ (ამჟამად ნიანზა)

სავე

ბუტარე (ამჟამად ჰუიე)

ეკვატორი

[სურათი 164, 165 გვერდებზე]

თევზაობა ტბა კივუზე

[სურათები 169 გვერდზე]

ოდენ და ენეა მუაისობები

[სურათი 170 გვერდზე]

გასპარ რუაკაბუბუ თავის ქალიშვილ დებორასთან და ცოლთან, მელანისთან ერთად

[სურათი 171 გვერდზე]

„სასიხარულო ცნობა სამეფოს შესახებ“ კინიარუანდა ენაზე

[სურათი 172 გვერდზე]

ჟუსტინ რუაგატორე

[სურათი 172 გვერდზე]

ფერდინანდ მუგარურა

[სურათი 173 გვერდზე]

ლეოპოლდ ჰარერიმანა, პიერ ტუაგირაიეზუ და ემანუელ ბაზატსინდა ძმა რუაკაბუბუს სახლში მოინათლნენ 1976 წელს

[სურათი 174 გვერდზე]

ლიტერატურა კინიარუანდა ენაზე

[სურათი 179 გვერდზე]

ფოკას ჰაკიზუმუამი

[სურათი 180 გვერდზე]

პალატინ ნსანზურუიმო ცოლთან (მარჯვნივ) და შვილებთან ერთად

[სურათი 181 გვერდზე]

ოდეტ მუკანდეკეზი

[სურათი 182 გვერდზე]

ჰენრი სენიონგა თავის მოტოციკლზე

[სურათი 188 გვერდზე]

რეგისტრაციის მოწმობა, 1992 წელი, 13 აპრილი

[სურათი 190 გვერდზე]

ძმებს გააქვთ სცენა, რადგან სტადიონზე ფეხბურთის მატჩი უნდა ჩატარდეს

[სურათი 192 გვერდზე]

ლეონარდ და ნენსი ელისები (შუაში) რუაკაბუბუსა და სომბეს ოჯახებთან ერთად

[სურათი 193 გვერდზე]

თვითმფრინავის ნამსხვრევები კიგალისთან ახლოს

[სურათი 199 გვერდზე]

„ჩვენ გვაკლდა ძმათმოყვარეობა“ — წარწერა კათოლიკურ ეკლესიაზე კიბუიეში (ამჟამად კარონგი)

[სურათი 214 გვერდზე]

მარცხნიდან მარჯვნივ: (უკან) ანდრე ტუაჰირა, ჟან დე დიე, იმაკულე, ჩანტალი (ბავშვით ხელში), სუზანი; (წინ) მუგაბოს შვილები: ჟან-ლუკი და აგაპე

[სურათი 216 გვერდზე]

ვედასტე ბიმენიიმანა ბიბლიის შესწავლას ატარებს

[სურათი 217 გვერდზე]

თარსის სემინეგა და მისი მეუღლე ჩანტალი

[სურათი 218 გვერდზე]

თარსისი და ჟუსტინი იმ ქოხთან, სადაც თარსისი ოჯახთან ერთად ერთ თვეს იმალებოდა

[სურათები 226 გვერდზე]

ზემოთ: ლტოლვილთა ბანაკი რუანდელი მოწმეებისთვის. ქვემოთ: ლტოლვილთა ბანაკი მოწმეებისთვის და სხვებისთვის

გომა, კონგო

ბენაკო, ტანზანია

[სურათი 224 გვერდზე]

ჰენკი თავის მეუღლესთან, ბერტთან ერთად

[სურათი 229 გვერდზე]

სამეფო დარბაზს საავადმყოფოდ იყენებდნენ

[სურათი 238 გვერდზე]

ორესტე ოჯახთან ერთად, 1996 წელი

[სურათი 240 გვერდზე]

თეობალდ და ბერანსილ მუნიამპუნდუები

[სურათი 241 გვერდზე]

ტუტსი და ჰუტუ და-ძმები ახალი საკონგრესო ნაგებობისთვის მიწის ნაკვეთს ასუფთავებენ

[სურათი 242 გვერდზე]

ღია საკონგრესო ნაგებობა, კიგალი, 2006 წელი

[სურათი 243 გვერდზე]

მსახურებაში დახელოვნების სკოლა, კიგალი, 2008 წელი

[სურათი 246 გვერდზე]

გისენიიში ჩატარებული სპეციალური ერთდღიანი კონგრესის სექცია ჟესტების ენაზე, 2011 წელი

[სურათი 248 გვერდზე]

ფრანსუა ქსავიე ჰაკიზიმანა

[სურათები 252, 253 გვერდებზე]

„სამკლის ბატონთან“ ერთად და-ძმები ამ ნაყოფიერ მიწაზე შრომობენ და ერთი წუთითაც არ ფიქრობენ უკან დახევას