NGEWA
Nĩnĩtatĩte Kwĩyĩelekanyʼa na Ala Maĩ Ngelekanyʼo Nzeo
Ĩvinda yĩmwe ngĩneena na Izak Marais simũnĩ namũkũlilye: “We nũũkwatya nĩ na myaka yĩana?” Nake Izak anzũngĩie ambĩa: “Nĩsĩ ũkũũ waku nesa vyũ.” Simũ ĩsu angũnĩĩte nĩ Colorado nake aĩ Patterson, New York. Ekai nĩmũelesye kĩla kyatumie tũkũlanyʼa makũlyo asu.
NASYAĨWE Wichita, Kansas, Amelika, kwĩ Matukũ 10, Mwei wa 12, 1936, na ninyie mũkũũ kwitũ. Tũsyaĩtwe twĩ ana, na asyai makwa, William na Jean, maĩ athũkũmi ma Yeova me kĩthito. Ĩvinda yĩu Tata nĩwe watethasya wĩa ũla ũmũnthĩ ũtethawʼa nĩ mũvangĩthya wa nzama ya atumĩa (aĩ company servant). Mami nake amanyĩiwʼe Mbivilia nĩ inyia, Emma Wagner. Ve andũ angĩ aingĩ Emma wamanyĩisye ũwʼo, na ũmwe woo nĩ Gertrude Steele, ũla wesie kũtũmwa ta misonalĩ ngalĩko ya Puerto Rico na akũtavanyʼa myaka mingĩ.a Kwoou vaĩ andũ aingĩ mũno naĩ nĩtonya kwĩyĩelekanyʼa namo.
AMWE ALA MANDIĨE NGELEKANYʼO NZEO
Tata aũngye kasĩlanĩ vandũ konanĩ ainenga avĩti makaseti
Nĩ wa myaka ĩtano, nĩngũlilikana Wathanthatũ ũmwe ĩ ya wĩoo tũũngye vandũ kasĩlanĩ nĩ na ĩthe wakwa. Sua ũsu Tata anenganae makaseti ma Mũsyaĩĩsya na Consolation (yu yĩtawa Amkeni!). Ĩvinda yĩu nthĩ yatolonganĩtwʼe mũno vyũ nĩ ũla Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. Tũũngamangĩte o vu kasĩlanĩ ndakĩtalĩ ũmwe wanywʼĩte nĩwookie na ambĩĩa kũumanga Tata nĩkwĩthĩwa nĩwaleete kũlika kaũnĩ. Ndakĩtalĩ ũsu aisye kana Tata aĩ na wia, na eekaa ũkengana nĩ kana ndakalike kaũnĩ. Ookie aũngama Tata mbee na amwĩa: “Kĩwʼĩla ngũngũũ kĩĩ ndũngũne!” Natelemile mũno ĩndĩ Tata nĩwe wanzengʼisye. O na kau andũ nĩmoombĩĩie vau twaĩ, we aendeeie kũmanenga makaseti. Twĩkalangĩte ve mũsikalĩ wavĩtĩile vau, na nĩvo ĩndĩ ũla ndakĩtalĩ watũlilye wasya amũkũlya: “Nĩũkũlya vai ũndũ wĩkana na kĩwʼĩla ngũngũũ kĩĩ?” Mũsikalĩ amũsyaisye oou oona nũnywʼĩte na kwoou amwĩa: “Kwenũka we ũkambe ũmĩlũkwa!” Mũsikalĩ ũsu na ndakĩtalĩ makwatie nzĩa mathi. Mwa nĩtanaa mũno nalilikana ũkũmbaũ ũla Yeova wanengie ĩthe-akwa! Tata aĩ na inyosi ilĩ ku Wichita, na ũsengyʼo ũmwe wamwenzaa nĩ ndakĩtalĩ ũsu!
Nĩ na asyai makwa myakanĩ ya 1940 tũendete ũmbanonĩ mũnene taoninĩ ya Wichita
Nĩ na myaka nyanya asyai makwa nĩmatee nyũmba yoo na nduka syoo, maseũvya kasũmba matonya kũthama nako, na ĩndĩ twathamĩĩa Colorado nũndũ kwaĩ na vata mũnene wa atavanyʼa. Twaendie kwĩkala taoninĩ ya Grand Junction, na vau nĩvo asyai makwa makũnĩie ũvainia, na nĩvo makwatie kĩvalũa vandũ vaĩ mĩũnda na indo sya kũĩthya. Kwa vinya wa Yeova na ĩngĩ nũndũ wa kĩthito kyoo, nĩvambĩĩiwʼe kĩkundi. Kwĩ Matukũ 20, Mwei wa 6, 1948, o ku taoninĩ ĩsu nĩwʼo Tata wambatisĩie kalũsĩnĩ kamwe kaumĩte kĩĩmanĩ. Naĩ na angĩ ala maĩ maneetĩkĩla ũwʼo, na ũmwe woo aĩ Billie Nichols na mũka. Ĩtina Billie Nichols na mwanae nĩmesie kũtwʼĩka asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko.
Ithyĩ twakothaa kũtuma ndũũ mũno na aingĩ ala mendete wĩa wa Ũsumbĩ na nĩtwaeaa ngewa mũno namo sya kĩ-veva. Mũsyĩ ũmwe twatumie ndũũ nawʼo nĩ ũla wa Steele (Don na Earlene, Dave na Julia, na Si na Martha), na ngelekanyʼo yoo nĩyandethisye mũno. Asu nĩmatumie nona ũndũ kwamba kũmantha Ũsumbĩ kũtumaa mũndũ akwata ũtanu wa wʼo.
KŨTHAMA ĨNGĨ
Nĩ wa myaka 19 Bud Hasty, ũla waĩ mũnyanyae witũ, nĩwangũlilye kana no nĩthi nake tũkakũne ũvainia ngalĩko ya ĩtheo ya Amelika. Mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko atwĩie no tũthamĩĩe taoninĩ ya Ruston, Louisiana, vala vaĩ na Ngũsĩ mbingĩ syavoete. Tweeiwe kĩla kyumwa nĩtwĩke maũmbano onthe tũteũkũlya nĩ meana mekũka. Nĩtwakwatie vandũ vaseo va kũmbanĩa na twavaseũvya. Nĩtwambĩĩe kwĩka maũmbano onthe ĩndĩ kwa ĩvinda yĩana ũna vai ũngĩ wookaa ate o ithyĩ twĩ elĩ. Natwaĩĩasya kĩlungu kĩmwe nake Bud aisũngĩa makũlyo onthe na ĩndĩ namina kĩlungu kyakwa ayoseleela kĩu kĩngĩ nakwa ngĩsũngĩa makũlyo onthe. Ethĩwa kĩlungu kĩ na wonanyʼo ithyelĩ twaendaa vu mbee ivĩla ikatiwa syĩ nthei! Ĩtina mwĩĩtu-a-asa ũmwe mũkũũ nĩwambĩĩe kũka maũmbanonĩ. Mũthya amanyĩwʼa amwe ma Mbivilia vamwe na Ngũsĩ imwe ila syavoete nĩmatinie kũka, na vatathelete kavinda keana ũndũ kĩkundi kyakwata mwaki.
Sua ũmwe nĩ na Bud nĩtwakomanie na vasita wa Church of Christ na atũwetea maandĩko o na ndaĩ naamasoma. Neewie o natelema vanini na kĩu nĩkyatumie nzũanĩa mũno ĩũlũ wa mũĩkĩĩo wakwa. Naminie kyumwa ngĩsoma nginya ũtukũ wa mbiti nĩ kana ngwate mosũngĩo ma makũlyo ma vasita ũsu. Kĩu kyatumie nenda ũwʼo kuma ngoonĩ, na weethĩa nĩkũlya ngakomana na vasita ũngĩ ta ũsu ĩndĩĩ!
Ĩtina wa kavinda, mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko nĩwangũlilye nĩthi ngatetheesye kĩkundi kyaĩ taoninĩ ya El Dorado, Arkansas. Nĩ vau nĩnaendie Colorado mavinda meana ũna nĩtĩtwe nĩ ĩla kamitii yalikasya andũ itanĩ sya kaũ. Nĩngũlilikana ĩvinda yĩmwe neetiwe nĩ kamitii ĩsu na twavanga nĩ na mavainia angĩ tũthi ku tũtũmĩĩte kakalĩ kakwa. Ĩndĩ twakililye tũivika Texas twakwata akisitendi ĩla yatiie yaananga kakalĩ kakwa vyũ. Nĩtweetie mwana-a-asa mũna na ĩla wookie atũtwaie kwake na esa kũtũtwaa ũmbano. Twĩ ũmbanonĩ kwatangaasiwe kana ve thĩna ũtũkwatie na kwoou ana-a-asa nĩmatũsangĩie mbesa. O na mwana-a-asa ũsu watwosie nĩwathooisye kakalĩ kau ndola 25.
Twauma kwa mwana-a-asa ũsu nĩtwakwatie ngalĩ ĩtonya kũtũvikya Wichita. Taoninĩ ĩsu vekalaa vainia ũmwe mũnyanyae witũ, E. F. McCartney, ũla twakothaa kũmwĩta Doc. Aĩ na mavatha elĩ ma ivĩsĩ, Frank na Francis, ala kũvika o na ũmũnthĩ twĩ ndũũ vyũ. Maĩ na kakalĩ kakũũ na makandeeie ndola 25, o ta ila nakwatie nathoosya kala kangĩ. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda yakwa ya mbee kwona nesa Yeova aimbĩanĩĩsya vata wakwa nũndũ wa kũmantha Ũsumbĩ mbee. Ĩvindanĩ yĩu naĩ kwa McCartney nĩmambonanisye na mwĩĩtu ũmwe mũseo na mwanake wĩtawa Bethel Crane. Bethel aĩ kĩthito o ta inyia, Ruth, ũla wakũnie ũvainia na kĩthito ngalĩko ya Wellington, Kansas, nginya o na e na myaka 90 na kĩndũ. Mwaka ũmwe ndwaathela kuma nakomana na Bethel, na kwoou twatwaanie mwakanĩ wa 1958 na twakũna ũvainia nake taoninĩ ya El Dorado.
KŨKWATA IANDA SYA MWANYA
Twasũanĩa ala maĩ ngelekanyʼo nzeo kwitũ ĩla tweanaa, nĩtwatwie kwĩyumya tũmũthũkũme Yeova ũndũnĩ wʼonthe ũseũvyo wake watũthokya twĩke. Na kwoou nĩtweetĩkĩlile kũtũmwa ta mavainia ma mwanya vandũ vetawa Walnut Ridge, Arkansas. Na ĩndĩ mwakanĩ wa 1962 twatanie ta kĩ ĩla twakwatie valũa wa kũthi kĩlasi kya 37 kya Ngileati! O na nĩtwatanie kũmanya kana twĩĩthĩwa kĩlasi kĩmwe na Don Steele. Twamina masomo asu nĩ na Bethel twatũmiwe Ilovi, Kenya. Twaumie New York twĩwʼĩte thĩna mwingĩ mũno ĩndĩ ĩla twakinyie kĩwanzanĩ kya ndeke Ilovi na tweethĩa ana-a-asa vau matũthaũĩte, twatanie mũno.
Twĩ ũtavanyʼa vamwe na Mary na Chris Kanaiya mũsyĩnĩ wa Ilovi
Ĩtina wa kavinda kateana ũndũ nĩtwendie Kenya mũno na nĩtwatanĩaa kũtavanyʼa kũu. Amanyĩwʼa maitũ ma mbee kwĩka maendeeo nĩ Chris na Mary Kanaiya. O na ũmũnthĩ me ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe nthĩ ya Kenya. Ĩtina wa mwaka ũmwe Kenya, nĩtwakũlilwʼe tũthamĩĩe Kampala, Uganda. Nithyĩ twaĩ amisonalĩ ma mbee Uganda. Twatanĩie mũno myaka ĩsu nũndũ vaĩ aingĩ maĩ na mea ma kwĩmanyĩsya Mbivilia ala ĩtina mesie kũvatiswa. Ĩndĩ ĩtina wa kwĩkala myaka ĩtatũ na nusu Africa, nĩtwasyokie Amelika nĩ kana tũkaeee mwana witũ kũu asyawa. Sua ũla twaumie Africa tweewie thĩna mwingĩ mũno o na kũte ũla tweewie tũithama New York. Twaĩ tũnenda mũno andũ ma Africa na kwoou twaumie twĩkwatĩtye kana mũthenya ũmwe tũkasyoka.
NĨTWESIE KŨNENGWA KĨANDA KĨNGĨ
Twaendie kũtũa ivaũũkonĩ sya iĩma ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa wa Colorado, na vau no vo asyai makwa matũaa. Twekalangile o vanini na mwĩĩtu witũ mũkũũ, Kimberly, asyawa. Myei 17 ĩithela nĩtwakwatie Stephany. Kĩanda kĩu twakwatie kya kũea tũyaakyosa na ngũĩ, na nũndũ wa ũu nĩtwatwie kwĩkĩa kĩthito kingĩ tũmanyĩsye twĩlĩtu tu twitũ ũwʼo. Ithyĩ nĩtwendaa mũno twĩyĩelekanyʼe na ala twoonaa me ngelekanyʼo nzeo ngalĩkonĩ ĩsu. Nĩtwasũanĩie mũno na twamanya kana o na kau ngelekanyʼo nzeo no itetheesye syana mũno, ũsu ti ũĩkĩĩthyo wa kana syana isu ikaendeea kũmũthũkũma Yeova syeana. Kwa ngelekanyʼo, mũinawa wa mwanake na wa mwĩĩtu nĩmakolile ũla wʼo. Ĩndĩ nĩkalaa nĩkwatĩtye kana o mũthenya ũmwe makalilikana andũ ala mamatiĩe ngelekanyʼo nzeo.
Nĩtwatanĩaa mũno kũea syana sitũ na kĩla ĩvinda nĩtwatataa kwĩka maũndũ twĩ ĩmwe. Twekalaa taoni ya Aspen, Colorado, kũla andũ mendete kũthi kũsiũũka ĩanĩ. Kwoou mavinda kwa mavinda nĩtwaendaa kũsiũũka ĩanĩ. Mavinda ta asu ma kwĩtanĩthya nĩmatũnengae mwanya mũseo wa kũea ngewa na eĩtu maitũ, ta ĩla twalĩsa kakalĩ ka kũtwambatya kĩĩmanĩ nĩ kana tũkasiũũke. O na ĩngĩ nĩtwaendaa kũtembea kũndũ na tũyamba maeema, na mavinda ta asu nĩtwaeaa ngewa nzeo tũyota mwaki. O na kau twĩlĩtu twitũ twaĩ tũnini, twakothaa kũkũlya makũlyo ta “Ngeeka ata ĩla ngeana?” na “Ngatwawa nĩ mũndũ ũilyĩ ata?” Nĩtwatataa mũno kũmanyĩsya syana sitũ kwenda myolooto ya Yeova. Twasyĩkĩaa vinya syĩthĩwe na mũvango wa kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe, na nĩtwasyonasya ũseo wa kũtwawa nĩ mũndũ wĩ na mũvango o ta ũsu. O na ĩngĩ nĩtwaitetheeasya syone ũseo wa mũndũ kũtwawa aneananga. Twakothaa kũsyĩa, “Amba kũtanĩa kwĩkala ũte mũtwae nginya ĩla wĩvikya myaka 23 ũu.”
Nĩtwendie kwĩka o ũndũ asyai maitũ meekaa ĩla tweanaa, na kwoou nĩtwatataa mũno twĩ ta mũsyĩ tũthi maũmbanonĩ na ũtavanyʼa tũteũtĩĩa. O na nĩtweekaa mĩvango nĩ kana amwe me ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe makomele kwitũ. Ũndũ ũngĩ nĩ kana nĩtwendete mũno kũnenga syana sitũ ngewa syĩ mũyo sya ĩla twaĩ amisonalĩ. Nĩtwamanengaa wĩkwatyo wa kana mũthenya ũmwe nĩtũtonya kwĩsa kũthi kũtembea Africa twĩ ana. Yĩsilya yĩu yamatanĩthasya mũno.
Tũyakĩlĩĩlaa mũvango witũ wa kwĩmanyĩsya ta mũsyĩ, na mavindanĩ ta asu nĩtweethĩawa na mawonanyʼo ma ũndũ eĩtu maitũ matonya kwĩka makwatwa nĩ maũndũ mana me sukulu. Ĩla tũkwĩka mawonanyʼo asu eĩtu maitũ nĩmo meetwʼĩkĩthasya Ngũsĩ na maisũngĩa makũlyo ala twamakũlya. Meewʼaa mũyo mũno ĩla tũkwĩka ũu na kĩu nĩkyamanengie ũkũmbaũ. Ĩndĩ maendeee kwĩana mavinda angĩ nĩmanyungunyĩasya mamanya ĩvinda ya kwĩmanyĩsya nĩyavika. Sua ũmwe neewie woo mũno nginya namea tũisoma kwoou nĩmathi makekale na ku wĩĩ kwoo. Matelemile mũno na mambĩĩa kũĩa mayasya nĩnĩeke masome. Ĩvinda yĩu nĩwʼo twamanyie kaĩ nĩtwamatetheetye makambĩĩa kwenda maũndũ ma kĩ-veva! O ũndũ myaka yasongie nowʼo maendeeie kũtanĩa kwĩmanyĩsya, naitũ nĩtwamaekaa makeyĩelesya vyũ. Ĩndĩ ve o mavinda maasyaa kana maikwĩtĩkĩlana na maũndũ amwe mekwĩmanyĩsya na kĩu nĩkyatumaa tũthĩnĩka. Ĩndĩ no kyatumaa tũmanya kĩla mavindĩĩsye ngoonĩ. Vekala ũu twasũanĩaa vamwe namo na mũthya mayĩsa kwĩtĩkĩlana na kĩla Yeova ũwetete na mayĩanĩwa.
MOALYŨKU ANGĨ ALA TWEEKIE
Syana sitũ syeanie mĩtũkĩ mũno o na tũte kũmanya. Myolooto ĩla twakwataa ũseũvyonĩ wa Ngai nĩyatũtetheeisye kũea syana sitũ kwa nzĩa itonya kũmwenda Yeova. Twatanie ta kĩ ĩla eĩtu maitũ moosie ũvainia ĩtina wa kũmina sekondalĩ, na matata kwĩthĩwa na ũmanyi ũtonya kũmatetheesya kwĩmanthĩa ilovia! O na nĩmathamĩĩe Cleveland, Tennessee, me na eĩtu-a-asa angĩ elĩ nũndũ kũu kwaĩ na vata mũnene wa atavanyʼa. Tweewie thĩna tũimalekya mathi ĩndĩ ũtanu witũ waĩ kwona maitũmĩa thayũ woo ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Mathi nĩnoosie ũvainia ĩngĩ nĩ na Bethel na kĩu nĩkyatumie tũkwata ianda ingĩ nzeo mũno. Nĩnatwʼĩkĩthiwʼe mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko wa kũtetheesya na nĩnanengiwe wĩa wa kũvanga maũmbano manene.
Ĩndĩ eĩtu maitũ matanamba kũthamĩĩa Tennessee, mambie kũtembea London, England, na me ku nĩmesĩile ovisinĩ wa ũvonge. Vau nĩvo Stephany wakomanie na mwanake ũmwe wathũkũmaa Mbetheli kũu wĩtawa Paul Norton. Ĩvinda yĩu Stephany aĩ na myaka 19. Ĩla makũsyokie ĩngĩ ndembea, Kimberly nake nĩwakomanie na mwana-a-asa wathũkũmaa na Paul wĩtawa Brian Llewellyn. Paul na Stephany nĩmatwaanie ĩndĩ maitwaana Stephany nĩwavikĩtye myaka 23. Namo Brian na Kimberly matwaanie mwaka ũla waatĩĩe, Kimberly e na myaka 25. Kwoou nĩwʼo nĩmambie kũtanĩa kwĩkala mate atwae nginya mavĩtũkya myaka 23. Ithyĩ naitũ tũyaĩ na nzika na aũme ala manyuvie mamatwae.
Twĩ na Paul, Stephany, Kimberly, na Brian, na twĩ ovisinĩ wa ũvonge wa Malawi mwakanĩ wa 2002
Eĩtu maitũ matwĩaa kana ngelekanyʼo yitũ na ya asyai maitũ nĩyamatetheeisye kũatĩĩa mwĩao wa Yesũ wa ‘kwamba kũmantha Ũsumbĩ,’ o na ĩla me na thĩna wa mbesa. (Mt. 6:33) Kwĩ Mwei wa 4, 1998, Paul na Stephany nĩmathokiwʼe kĩlasinĩ kya 105 kya Sukulu ya Ngileati, na makĩmina matũmiwe Malawi, Africa. Ĩvindanĩ o yĩu Brian na Kimberly manengiwe valũa wa kũthũkũma Mbetheli ya London na ĩtina matũmwa Mbetheli ya Malawi. Twatanie mũno vyũ nũndũ nĩtweesĩ kana vai nzĩa ĩngĩ nzeo ta ĩsu amũika matonya kũtũmĩa thayũ woo.
KĨANDA KĨNGĨ KYA MWANYA VYŨ
Twĩ Mwei wa 1, 2001, nĩwʼo nakũnĩwe ĩla simũ nĩwetie mwambĩĩonĩ. Mwana-a-asa Marais, ũla waũngamĩe Mũvĩa wa Kũtetheesya Maũndũ ma Ũalyũli, nĩwangeleisye kana ana-a-asa nĩmavangĩte vethĩwe na koosi ya kũmanyĩsya aalyũli ĩũlũ wa nthĩ Kĩsũngũ. Na o na kau naĩ na myaka 64 nĩmanzũanĩaa mũno nĩtwʼĩke ũmwe wa amanyĩsya ma koosi ĩsu. Ĩndĩ nyie na kĩveti kyakwa Bethel nĩtwavoyie kwondũ wa ũndũ ũsu na twaneena na aa-inyia maitũ matũtetheesye kwĩka ũtwi. Twaneena namo mayaalea tũithi o na kau maĩ akũũ na twesaa kwĩthĩwa twĩ vaasa namo ũndũ tũtamatetheesya. Kwoou nĩnaneenie na Mwana-a-asa Marais namwĩa kana nĩtũũtanĩa mũno kwĩyumya twĩanĩsye kĩanda kĩu kya mwanya.
Ĩvindanĩ yĩu inyia wakwa nĩweethĩiwe na kanza. Namũtavisye kana nĩtũũtĩsya savalĩ yitũ nĩ kana tũtetheesye mwĩĩtu-a-mwaitũ, Linda, kũmũsũvĩa. Ĩndĩ Mami ambĩie: “Ndwaĩlĩte kwĩka ũu. Nĩka kũwaa ĩ ya mũno mũkaema kũthi.” O nake Linda aĩ o na woni ta wa Mami. Nĩtweewie tweekĩwa vinya mũno twoona kwĩyumya kũla Mami na Linda meeyumisye nĩ kana matũkwate mbau, o na vamwe na ũtethyo ũla ana-a-asa na eĩtu-a-asa kĩsionĩ kitũ matũnengie. Mũthenya ũla waatĩĩe ĩtina wa twathi Watchtower Educational Center, taoninĩ ya Patterson, Linda nĩwatũkũnĩie simũ na atwĩa Mami nũkwie. Ĩndĩ nĩtweeyumisye vyũ wĩanĩ ũla twathĩĩwe kũtethya nũndũ nĩtweesĩ ũu nowʼo Mami wenda twĩke takeka e thayũ.
Ĩla twaminie masomo, vandũ va mbee vala twatũmiwe nĩ ovisinĩ wa ũvonge wa nthĩ ya Malawi, vala eĩtu maitũ na aũme moo matũmĩtwe. Twatanie mũno kũkomana namo ĩngĩ! Twauma vau nĩtwasyokie twatũmwa tũkamanyĩsye aalyũli nthĩ ya Zimbabwe na mũthya twaminĩĩa na Zambia. Ĩtina wa kũmanyĩsya myaka ĩtatũ na nusu, nĩtwakũlilwʼe tũsyoke Malawi tũkaandĩke maũndũ ala ana-a-asa moonete maithĩnwʼa nũndũ wa kũlea kũlika siasanĩ.b
Twĩ na esũkũũa ũtavanyʼa
Kwa ĩvinda yĩngĩ mwakanĩ wa 2005 nĩtwathĩnĩkie mũno ĩla twatwʼĩkie nĩtũũsyoka mũsyĩ Basalt, Colorado. Kũu nokwʼo tũĩ nĩ na Bethel tũendeee na ũvainia. Twĩ mwakanĩ wa 2006, Brian na Kimberly nĩmathamĩĩe nyũmbanĩ ĩvakene na yitũ nĩ kana maeee eĩtu moo vau. Eĩtu asu nĩ Mackenzie na Elizabeth. Ĩndĩ Paul na Stephany me o Malawi, na Paul ethĩawa nthĩnĩ wa Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge. Nĩthengeee myaka 80 na nĩnĩtanaa mũno kwona anake ala nĩthũkũmĩte namo myakanĩ ĩsu makwatĩĩe ianda ila neethĩawa nasyo. Yu twĩ na ũtanu mwingĩ mũno, na mũno mũno ũtanu ũsu tũũkwatĩte nũndũ wa ala maĩ ngelekanyʼo nzeo kwitũ, na ala twatwie kwĩyĩelekanyʼa namo nĩ kana syana sitũ na esũkũũa matetheke.
a Wenda kũmanya mũno ĩũlũ wa wĩa wa ũmisonalĩ ũla mbaa Steele matethisye, sisya ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩsũngũ) ya 01/05/1956, ĩth. 269-272, na ya 15/03/1971, ĩth. 186-190.
b No ũsisye ngewa ya Trophim Nsomba ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya 15/04/2015, ĩth. 14-18.