Kũthawʼa Kuma Ũkombonĩ Ĩvinda ya Tene na Ĩvinda Yĩĩ

Ĩvinda yĩmwe mũndũ mũka wĩtawa Blessinga nĩwaendie Europe athĩtwe wĩa wa kũsuka na kwenza nzwʼĩĩ. Ĩndĩ ĩtina wa kũkũnwa kwa ĩvinda ya mĩthenya ĩkũmi na kũtĩswʼa kana mũsyĩ wake nũũvithũkĩwa, nĩwalasimĩthiwʼe kũthũkũma ta ĩlwaya.

Ũtukũ ũmwe, Blessing aaĩle kũkwata euros katĩ wa 200 nginya 300 nĩ kana aĩve mbesa ila mũndũ mũka ũla wamũũngamĩe wendaa. Mũndũ mũka ũsu endaa Blessing aĩve euros mbee wa 40,000.b Blessing aĩtye atĩĩ: “Mavinda maingĩ nĩnasũanĩaa kũtoloka, ĩndĩ nĩnakĩaa ndyona ta matonya kũvithũkĩa mũsyĩ wakwa. Vayaĩ ũndũ naĩ nĩka.” Ngewa yake nĩyonanĩtye kĩla kĩkwataa andũ ta milioni inya nthĩ yonthe ala me viasalanĩ ya ũmalwaya.

Vakuvĩ myaka 4,000 mĩvĩtu, mwanake weetawa Yosevu nĩwathooiwʼe nĩ ana-a-ĩthe. Athoowʼa, nĩwatwʼĩkĩthiwʼe ngombo mũsyĩnĩ wa mũnene ũmwe nthĩ ya Misili. Kĩvathũkanyʼo na Blessing, Yosevu ndaathĩnwʼa nĩ mũnene wake mbeenĩ. Ĩndĩ ĩla wesie kũlea aikoma na kĩveti kya vwana wake, Yosevu nĩwailĩĩlwe ũvũngũ wa kana endaa kũkoma nakyo na vinya. Nũndũ wa ũu, nĩwekiwʼe yela na oovwa na mĩnyololo ya kĩaa.—Mwambĩlĩlyo 39:1-20; Savuli 105:17, 18.

Yosevu aĩ ngombo tene vyũ, ĩndĩ Blessing atũmĩawa ta ngombo myakanĩ ya 2000 na kĩndũ. Ĩndĩ onthe makwatiwe nĩ ũndũ o ũmwe, nawʼo nĩ kũthoowʼa ta ngombo. Viasala ũsu wĩthĩĩtwe ũendeee kwa ĩvinda ĩasa mũno, na kĩeleelo kya ala mamathooasya nĩ kũkwata mbesa, ĩndĩ mayĩthĩawa maimendea ũseo.

KAŨ NŨTUMAA ANDŨ AINGĨ MATHOOWʼA TA NGOMBO

Kaũ nĩwʼo waĩ nzĩa ĩla yĩ laisi vyũ ya nthĩ kũkwata ngombo. Kwa ngelekanyʼo, Mũsumbĩ wa Misili weetawa Thutmose III atwʼĩkĩkanaa ve ĩvinda watavie avungwa 90,000 e kaũnĩ nthĩ ya Kanaani. Avungwa asu mambĩĩie kũthũkũmĩthwʼa ta ngombo wĩanĩ wa kwĩnza syĩndũ ta thaavu, kwaka makalũ ma kũthaithĩa, na kwĩnza mĩtaũ ya kĩwʼũ.

O na Ũsumbĩnĩ wa Lomi, kaũ nĩwatumaa ngombo mbingĩ ikwatĩkana, na mavinda amwe ĩla kweethĩwa vata mũnene wa ngombo nĩkwaumĩlaa kaũ. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana myakanĩ ya ĩvinda ya atũmwa, vakuvĩ nusu ya andũ ma nthĩ ya Lomi maĩ ngombo. Ngombo mbingĩ sya Misili na sya Lomi nĩsyathĩnawʼa mũno. Kwa ngelekanyʼo, katĩ wa andũ ala mathũkũmaa ta ngombo kũla kwĩnzawa syĩndũ ta thaavu nthĩ ya Lomi, mũndũ ũla wekala mũno akusaa e na myaka ta 30.

O ũndũ ĩvinda yavĩtĩte, nowʼo ngombo syaendeeie kũthĩnwʼa. Kuma mwaka wa 1500 na kĩndũ nginya myakanĩ ya 1800 na kĩndũ, viasala wa kũthoosya andũ ta ngombo ũla waendeee katĩ wa Africa na Amelika waĩ ũmwe katĩ wa viasala ila syalikasya mbesa mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ. Livoti ĩmwe ya ngwatanĩo yĩtawa UNESCO yaĩtye ũũ: ‘Aũme, aka, na syana ila itonya kwĩthĩwa syathooiwʼe ta ngombo nĩ katĩ wa milioni 25 na milioni 30.’ Andũ ngili maana maingĩ matwʼĩkĩkanaa nĩmakwie maikĩla ũla ũkanga wĩtawa Atlantic. Mũndũũme wĩtawa Olaudah Equiano, ũla wavonokie ĩvindanĩ yĩu aisye ũũ: “Mbu sya iveti na kũkaya kwa andũ maikwʼa, kwatumaa ũndũ ũsu woneka wĩ mũthũku mũno o na ũkethĩa ti laisi kũelesya.”

Ũndũ wa kũmakya nĩ kana ũndũ ũsu ũthũkĩte ũu wa kũtwʼĩkĩthya andũ ngombo ndwaathela. Kwosana na ũkunĩkĩli ũla wĩkĩtwe nĩ International Labour Organization, o na ũmũnthĩ aũme, aka, na syana milioni ta 21, no mathũkũmaa ta ngombo, mate kũĩvwa kana maiĩvwa o tũvesa tũnini. Ũmũnthĩ ngombo ithũkũmĩthawʼa kũndũ kũla kwĩnzawa syĩndũ ta thaavu, kambunĩnĩ nene sya kũtuma ngũa, kambunĩnĩ sya kũmba mavali, nyũmbanĩ sya kũkũnĩa ũmalwaya, na nyũmbanĩ sya andũ ene. Ũkombo wa mũthemba ũsu ũendeee na kwongeleka mũno, o na kau ũyĩtĩkĩlĩtwʼe nĩ mĩao.

KŨTHAWʼA KUMA ŨKOMBONĨ

Nũndũ ngombo mbingĩ syĩthĩĩtwe iithĩnwʼa mũno, ũu nũtumĩte mbingĩ syasyo syũkitĩa ũthasyo. Kwa ngelekanyʼo, myaka vakuvĩ 2,100 mĩvĩtu, mũkiti ũmwe weetawa Spartacus e na andũ angĩ vakuvĩ 100,000 ala maĩ ngombo nĩmatatie kũleana na silikalĩ ya Lomi, ĩndĩ mayaatonya. Myakanĩ ya 1701-1800, ngombo ila syaĩ kĩthamanĩ kya Hispaniola kĩla kĩ Caribbean nĩsyambĩĩie kũleana na anene masyo. Ngombo isu syathĩniwʼe mũno iithũkũma mĩũndanĩ mĩnene ya kũvanda iwa na kĩu kyookĩlilye kaũ kĩthamanĩ kĩu kwa myaka 13, ũla watumie Haiti yĩsumbĩka kuma mwaka wa 1804.

Ĩndĩ vai kũthawʼa kũngĩ o na kũmwe kwa ngombo kũtonya kũelekanwʼa na kũla kweekĩkie ĩla Aisilaeli mathaiwʼe kuma ũkombonĩ wa Misili. Mbaĩ yonthe ya Aisilaeli, ĩla ĩtonya kwĩthĩwa yaĩ andũ milioni itatũ, nĩyathaiwʼe kuma ũkombonĩ wa Misili. Kwa wʼo, Aisilaeli nĩmaaĩlĩte kũthawʼa kuma ũkombonĩ ũsu. Mbivilia nĩyĩeleetye ũndũ Amisili mamakũnĩthasya wĩa. Yonanĩtye kana ‘ũthũkũminĩ woo wʼonthe, mamathũkũmĩthasya na vinya mũno.’ (Kuma 1:11-14) Nĩ kana Aisilaeli maikaingĩve mũno, Valao nĩwambĩĩisye mũvango wa kũaa twana tũla tũnini.—Kuma 1:8-22.

Kũthawʼa kwa Aisilaeli kuma ũkombonĩ wa Misili kwĩ kĩvathũkanyʼo vyũ nũndũ Ngai nĩwe woosie ĩtambya amatetheesye kũvonoka. Ngai amwĩie Mose atĩĩ: ‘Nũndũ nĩnĩsĩ mathĩna moo; nĩngũtheea ngamavonokye.’ (Kuma 3:7, 8) Kũvika ũmũnthĩ, Ayuti kĩla vandũ nĩmatanĩaa Vasaka kĩla mwaka maililikana ũndũ ũsu weekĩkie.—Kuma 12:14.

ŨKOMBO ŨKAVETWA VYŨ

Mbivilia yonanĩtye kana “Yeova Ngai waitũ nde na ũthũku,” na ĩkatũĩkĩĩthya kana we ndaalyũkaa. (2 Mavinda 19:7; Malaki 3:6) Ngai nĩwamũtũmie Yesũ “kũtavanʼya ũthasyo kwa ala atave, . . .  Na kũthasya ala mavivinyĩtwe.” (Luka 4:18) Syo ndeto isu syĩonanyʼa kana Yesũ atũmĩtwe kũthasya andũ onthe ala matũmĩawa ta ngombo? Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũu ti wʼo. Yesũ atũmĩtwe ovosye andũ kuma ũkombonĩ wa naĩ na kĩkwʼũ. Yesũ esie kwasya atĩĩ: “Ũla wʼo ũkamũthasya.” (Yoana 8:32) Kũvikĩa o na yu, ũwʼo ũla Yesũ wamanyĩisye nũthaasya andũ kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo.—Sisya ĩsandũkũ “Kũthawʼa Kuma Ũkombonĩ wĩ Kĩvathũkanyʼo.”

Kwa wʼo, Ngai nĩwavonokisye Yosevu na Blessing kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo. No ũsome ngewa ya kwendeesya ya Yosevu ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo kĩlungu kya 39 nginya 41. O nakyo kĩthito kya Blessing kya kũmantha ũthasyo nĩ kyakwendeesya mũno.

Ĩtina wa Blessing kũlũngwʼa kuma nthĩ ĩmwe yĩ Europe, aendie nthĩ ya Spain, ĩla yĩ o Europe. E kũu, nĩwakomanie na Ngũsĩ sya Yeova na ambĩĩa kwĩmanyĩsya Mbivilia namo. Nĩkwĩthĩwa nĩwatwʼĩte vyũ kũalyũla mwĩkalĩle wake, nĩwamanthie wĩa na amwĩsũva ũla mũndũ mũka wamũũngamĩe tene amũolangĩle mbesa ila wendekaa aĩve kĩla mwei. Mũthenya ũmwe Blessing nĩwakũnĩiwe simũ nĩ mũndũ mũka ũsu. Endaa kũmwĩtya Blessing ũekeo na aimũekea ila mbesa waaĩle kũĩva. Nĩ kyaũ kyeekĩkĩte? O nake aĩ anambĩĩa kwĩmanyĩsya Mbivilia na Ngũsĩ sya Yeova! Blessing aĩtye atĩĩ: “Ũwʼo nũthaasya mũndũ kwa nzĩa sya ũsengyʼa.”

Yeova Ngai nĩwaũmĩaa ĩla Aisilaeli mathĩnawʼa Misili, na no nginya ũmũnthĩ ethĩwe aũmĩaa ĩla andũ mekwĩkwa maũndũ mataĩle. Nĩ kana ũkombo wʼonthe ũthele vyũ, no nginya vethĩwe ũalyũku mũnene ĩũlũ wa nthĩ, na Ngai nĩwathanĩte kũete ũalyũku ũsu. Mbivilia yathanĩte atĩĩ: “Kwĩanana na watho wake, tweteele matu meũ na nthĩ nzaũ, nawʼo ũlũngalu ũtwĩe nthĩnĩ wayo.”—2 Vetelo 3:13