Mbivilia Noyo Yĩthĩawa na Ũwʼo wa Kwĩkwatwʼa
Kwa myaka mingĩ, andũ kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo nĩmamanyĩte kana Mbivilia noyo yĩthĩawa na ũwʼo ũtonya kwĩkwatwʼa. Ũmũnthĩ, andũ milioni mbingĩ nĩmaatĩĩaa momanyĩsyo ma Mbivilia. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, andũ angĩ maasya kana Mbivilia ndĩtethya na kana maũndũ ala me Mbivilianĩ maitonyeka. We wĩona ata? No ũkwate ũwʼo Mbivilianĩ?
NĨKĨ ŨTONYA KŨĨKĨĨA MBIVILIA?
Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya kũmanya kana Mbivilia nĩ ya kwĩkwatwʼa? Kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno: Ethĩwa mũnyanyau ethĩĩtwe aiũtavya ũwʼo kwa myaka mingĩ, ũu nũtonya kũtuma ũmũĩkĩĩa. O ta mũnyanya wa kũĩkĩĩka, yo Mbivilia nĩyĩthĩĩtwe ĩineena ũla wʼo? Ekai twone ngelekanyʼo imwe.
Ala Maandĩkaa Mbivilia Nĩmawetaa Mavĩtyo Moo
Aandĩki ma Mbivilia maĩ aĩkĩĩku mũno, nũndũ mavinda maingĩ nĩmawetaa mavĩtyo moo. Kwa ngelekanyʼo, mwathani Yona nĩwaeleisye ũndũ ũtaĩ mwĩwi. (Yona 1:1-3) Kwa wʼo, Yona aĩ mũĩkĩĩku nũndũ aiminĩĩa ĩvuku yake nĩwaeleisye ũndũ Ngai wamũkanisye, ĩndĩ ndaaĩkathĩĩa kwa kũelesya ũndũ waalyũlile woni wake. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Nũndũ aandĩki ma Mbivilia nĩmawetaa mavĩtyo moo, no twasye kana nĩmathĩnĩkĩaa ũwʼo kuma ngoonĩ.
Ũwʼo Ũtonya Kũtethya
Yo kĩla ĩvinda ũtao ũla Mbivilia ĩnenganae wĩthĩawa ũtonya kũtũtethya? Yĩĩ no ũtũtethye. Kwa ngelekanyʼo, kwoona kĩla Mbivilia yaasya ĩũlũ wa ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na ala angĩ. Yaĩtye atĩĩ: “Kwoou maũndũ onthe ala mũkwenda andũ mamwĩke, o nenyu no nginya mũmeke o ta ũu.” (Mathayo 7:12) Ĩsyokete ĩkasya atĩĩ: “Ũsũngĩo mwololo nũthyũũaa ũthilĩku; ĩndĩ ndeto mbai nĩyũkĩlasya ũthatu.” (Nthimo 15:1) Kwa wʼo, o tondũ ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ watethasya andũ ĩvinda yĩla yaandĩkiwe, nowʼo ũtonya kũtũtethya o na ũmũnthĩ.
Maũndũ ma Wʼo Ĩũlũ wa Isitoli
Maũndũ amwe mavuanĩtwʼe nĩ andũ ala mekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa syĩndũ sya tene nĩmaĩkĩĩthasya kana andũ me kĩvathũkanyʼo ala mawetetwe Mbivilianĩ maĩ kwʼo, o vamwe na isio ila iwetetwe Mbivilianĩ. O na ĩngĩ, ũkunĩkĩli ĩũlũ wa syĩndũ isu sya tene nũĩkĩĩthasya kana maũndũ amwe mawetetwe Mbivilianĩ nĩmeekĩkie. Kwa ngelekanyʼo, kwoona ũĩkĩĩthyo wa kaũndũ kamwe kate kanene. Mbivilia yaĩtye kana ĩvindanĩ ya Neemia andũ ma Tile (Avoenike kuma Tile) ala mekalaa Yelusaleme “maetie makũyũ, na mĩthemba yonthe ya syĩndũ sya kũthoosya.”—Neemia 13:16.
Yo ve ũndũ ũkũĩkĩĩthya kana ndeto isu syĩ mũsoanĩ ũsu wa Mbivilia nĩ sya wʼo? Yĩĩ wĩ vo. Andũ ala mekaa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa syĩndũ sya tene nĩmoonie mĩio ya Avoenike nthĩ ya Isilaeli na ũu woonanyʼa kana mbaĩ isu syĩ syelĩ nĩsyakũnaa viasala vamwe. O na ĩngĩ, andũ asu nĩmoonie matialyo ma makũyũ ma Ũkanga wa Menditelenia ndũanĩ ya Yelusaleme. Ũndũ ũsu watumie maĩkĩĩa kana makũyũ asu maetetwe nĩ andũ ma viasala kuma isionĩ ila syĩ vakuvĩ na ũkanga ũsu. Yĩla mũsomi ũmwe wasũanĩie ũvoo ũsu aisye atĩĩ: “Ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Neemia 13:16 ila syaĩtye kana andũ ma Tile nĩmathooasya makũyũ Yelusaleme nĩ sya wʼo.”
Ũwʼo Maũndũnĩ ma Saenzi
Mbivilia nĩ ĩvuku yĩneeneaa mũno maũndũ ma ndĩni na ma isitoli. Ĩndĩ yĩla ĩkũneenea maũndũ ma saenzi, nĩyosanaa na saenzi ya wʼo. Ekai twone ngelekanyʼo ĩmwe.
Vakuvĩ myaka ta 3,500 mĩvĩtu, Mbivilia yawetie kana nthĩ ĩsũnzũlĩtwʼe vandũ “vate kĩndũ.” (Yovu 26:7) Ũndũ ũsu wĩ kĩvathũkanyʼo mũno na mbano ila syaasya kana nthĩ ĩlelete kĩwʼũnĩ kana ĩkuĩtwe nĩ nguu nene. Myaka ta 1,100 kuma ĩvuku ya Yovu yaandĩkwa, andũ nĩmaendeeie kũĩkĩĩa kana nthĩ ndĩsa kũsũnzũla kĩsevenĩ, ĩndĩ no nginya vethĩwe ve kĩndũ kĩmĩkwatĩĩe. Myaka 300 mĩvĩtu, mwakanĩ wa 1687, mũsomi ũmwe wĩtawa Isaac Newton aandĩkie ĩũlũ wa vinya wĩtawa gravity ũla ũtumaa syĩndũ ta nthĩ syĩkala itakwatĩĩwe nĩ kĩndũ, na asya kana nthĩ ĩkwatĩĩwe nĩ vinya ũtonekaa. Kũmanya ũndũ ũsu kwaĩ kwa vata mũno nũndũ nĩkũkwataa mbau kĩla Mbivilia yawetete myaka mbee wa 3,000 mĩvĩtu.
Wathani wa Wʼo
Mo mawathani ma Mbivilia methĩawa me ma wʼo? Kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno ĩmwe ya wathani wa Isaia ĩũlũ wa kwanangwa kwa Mbaviloni.
Wathani: Myakanĩ ya 700 mbee wa Klĩsto, mũandĩki wa Mbivilia, Isaia, aandĩkie asya kana Mbaviloni ĩkaanangwa na ndĩkatũwa ĩngĩ. Ĩvindanĩ yĩu Mbaviloni ndyaĩ ĩnamba kũtwʼĩka ndũa nene ya ũsumbĩ ũla waĩ na vinya vyũ nthĩ yonthe. (Isaia 13:17-20) O na Isaia nĩwawetie ĩsyĩtwa ya ũla waĩ amyanange, nake nĩ Kulusi. O na ĩngĩ, nĩwawetie nzĩa ĩla Kulusi waĩ atũmĩe, asya kana mbũsĩ ‘ikangʼala.’ Isaia nĩwasyokie aweta kana mĩomo ya ndũa ĩsu ndĩkavingwa.—Isaia 44:27–45:1.
Ũndũ Weanĩie: Myaka 200 ĩtina wa wathani ũsu wa Isaia, mũsumbĩ wa Velisia nĩwavithũkĩie Mbaviloni. Mũsumbĩ ũsu eetawa ata? Eetawa Kulusi. Nũndũ Mbaviloni yaĩ na ngũta nene, Kulusi oonie nĩ kavaa amanthe ũndũ ũkwĩkana na Ũsĩ wa Euvalati ũla wesĩle ndũanĩ ĩsu katĩ na ũkamĩthyũlũlũka. Kwoou andũ make nĩmenzie mũtaũ meelekelya kĩwʼũ kĩu kũndũ kũngĩ. Ũndũ ũsu nĩwatumie kĩwʼũ kĩla kyaĩ ũsĩnĩ ũla watinĩĩe ngũta sya ndũa kĩoleka weethĩa asikalĩ ma Kulusi no mavĩtĩle vau ũsĩnĩ nthĩnĩ. Asikalĩ asu maivĩtĩla vau kĩwʼũ kĩu kyavikĩte ĩũlũ wa mau moo. Ũndũ wa ũsengyʼo nĩ kana Ambaviloni matiĩte mbingĩlo sya ndũa ila syaĩ ngalĩko ya ũsĩ ũsu ite mbinge. Asikalĩ ma Kulusi nĩmalikile ndũanĩ ya Mbaviloni mesĩle mbingĩlonĩ isu na mamĩkĩlya vinya.
Ĩndĩ ve ũndũ ũmwe watiala: Yo Mbaviloni nĩyekalile ite ndũe? Kwa myaka mingĩ, andũ nĩmaendeeie kwĩkala vo. Ĩndĩ ũmũnthĩ, myako myombokangu ya Mbaviloni ĩla yĩ vakuvĩ na Baghdad, nthĩ ya Iraq, yĩĩkĩĩthasya kana wathani ũsu wa Mbivilia nĩweanĩie. Maũndũ asu onthe meonanyʼa kana wathani wa Mbivilia nĩ wa kwĩkwatwʼa.