KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA 10
Ithyonthe Kĩkundinĩ no Tũtetheesye Amanyĩwʼa Makavikĩa Kũvatiswa
“Kĩla ĩleenyũ yatethya wĩa nesa, ũu ũtumaa mwĩĩ wĩana.” —AEV. 4:16.
WATHI 85 Thokanyʼai
KWA ŨKUVĨa
1-2. Naaũ matonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa akavikĩa kũvatiswa?
AMY, ũla wĩkalaa Fiji, aĩtye atĩĩ: “Nĩnendete mũno kĩla neemanyĩasya Mbivilianĩ. Nĩneesĩ nĩĩmanyĩsya ũwʼo. Ĩndĩ nesie kwĩka moalyũku ala mendekaa na navatiswa o yĩla nambĩĩe kũmbanaa vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa.” Ndeto sya Amy syĩtũmanyĩsya ũndũ ũũ wa vata: Nĩ laisi mũno mũmanyĩwʼa wa Mbivilia akeka maendeeo manene nginya akesa kũvatiswa atetheewʼa nĩ angĩ kĩkundinĩ.
2 Kĩla mũtavanyʼa no atetheesye kĩkundi kĩkethĩwa na wongeleku. (Aev. 4:16) Mwĩĩtu-a-asa vainia wĩtawa Leilani, ũla wĩkalaa Vanuatu, aĩtye: “Andũ maasya mwana ti wa mũsyai ũmwe. Na no nasye ũu nowʼo vethĩawa wĩanĩ wa kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa. Kĩla ũmwe kĩkundinĩ nũtetheeasya mũndũ kũlika ũwʼonĩ.” Kwa ngelekanyʼo, asyai, andũ ma mũsyĩ, anyanya, vamwe na alimũ sukulu nĩmatetheeasya mwana akatwʼĩka mũndũ mũima. Na mekaa ũu kwa kũmwĩkĩa vinya na kũmũmanyĩsya maũndũ ma vata. O ta ũu, atavanyʼa no matetheesye mũmanyĩwʼa akavatiswa kwa kũmwĩkĩa vinya, kũmũnenga ũtao, na kũmwiĩa ngelekanyʼo nzeo.—Nth. 15:22.
3. Ndeto sya Ana, Dorin, na Leilani syaũmanyĩsya kyaũ?
3 Nĩkĩ mũtavanyʼa waĩle kũtana yĩla mũmanyĩwʼa wake watetheewʼa nĩ angĩ kĩkundinĩ? Vainia wa mwanya wĩtawa Ana, ũla wĩkalaa Moldova, aĩtye, “Yĩla mũmanyĩwʼa wambĩĩa kwĩka maendeeo, ethĩawa ayenda kũtetheewʼa mũno, na mũndũ ũmwe ndesa kũvota kũmũtetheesya e weka.” Nake vainia ũngĩ wa mwanya wĩtawa Dorin wĩkalaa o nthĩ ĩsu aĩtye, “Mavinda maingĩ atavanyʼa nĩmatavasya mũmanyĩwʼa kaũndũ keũmũkiita ngoo, o na kaũndũ nyie ndeĩ nĩsa kũsũanĩa.” Nake Leilani aĩtye, “Yĩla ana-a-asa na eĩtu-a-asa moonyʼa mũmanyĩwʼa kana nĩmamwendete na nĩmeũmũthĩnĩkĩa, kĩu nĩkĩmũtetheeasya kũmanya kana twĩ andũ ma Yeova.”—Yoa. 13:35.
4. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?
4 Ĩndĩ no wĩkũlye-ĩ, ‘Ndonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa ata eke maendeeo na tinyie mwalimũ wake?’ Kwa ekai twone kĩla tũtonya kwĩka yĩla mũndũ watũthokya twĩthĩwe vo aimanyĩsya mũmanyĩwʼa wake Mbivilia, na kĩla tũtonya kwĩka mũmanyĩwʼa ũsu ambĩĩa kũka maũmbanonĩ. O na nĩtũkwona ũndũ atumĩa matonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa eke maendeeo nginya avikĩe kũvatiswa.
YĨLA WATHOKWʼA MŨMANYĨSYE MŨNDŨ MBIVILIA
Yĩla wathokwʼa mũkamanyĩsye mũndũ Mbivilia, ĩyũmbanĩsye kĩla kĩũthi kũneenewa (Sisya kalungu ka 5-7)
5. Nĩ ũndũ wĩva waĩle kwĩka yĩla mwalimũ waũthokya wĩthĩwe vo aimanyĩsya mũndũ Mbivilia?
5 Mwalimũ nĩwe wĩthĩawa na kĩanda kĩla kĩnene kya kũtetheesya mũmanyĩwʼa aelewe Ndeto ya Ngai. Yĩla mwalimũ waũkũlya wĩthĩwe vo, lilikana kana weeka kũthokwʼa. Kwoou wĩa waku no kũmũtetheesya. (Mũta. 4:9, 10) Yĩla mwalimũ waũthokya, nĩ maũndũ meva ũtonya kwĩka ũmũtetheesye kũmanyĩsya?
6. Yĩla mwalimũ waũthokya wĩthĩwe vo aimanyĩsya mũndũ Mbivilia, ũtonya kũtũmĩa ata mwolooto ũla wĩ Nthimo 20:18?
6 Ĩyũmbanyʼe nesa. Mbee, kũlya mwalimũ aũtavye maũndũ mana ĩũlũ wa mũmanyĩwʼa. (Soma Nthimo 20:18.) No ũmũkũlye: “Nĩ maũndũ meva wĩsĩ ĩũlũ wa mũmanyĩwʼa? Mwĩsoma ĩsomo yĩva? Nĩ maũndũ meva ũkwenda kũkindĩlĩĩla ĩsomonĩ yĩu? Yĩla mũkwĩmanyĩsya, ve maũndũ naĩle kwĩka kana ndaĩle kwĩka, kana maũndũ naĩle kũweta kana ndaĩle kũweta? Nĩ kyaũ ndonya kwĩka nĩmũtetheesye eke maendeeo?” Nĩ wʼo, mwalimũ ndeũtavya maũndũ ma kĩmbithĩ ma mũmanyĩwʼa wake, ĩndĩ kĩla ũkũũtavya no kĩũtetheesye mũno. Misonalĩ wĩtawa Joy nũneeneaa maũndũ asu vamwe na ala wathokya methĩwe vo aimanyĩsya amanyĩwʼa make. Aĩtye, “Kũneenea kĩu nĩkũtumaa ala nathokya mendeewʼa nĩ mũmanyĩwʼa, na kũimatetheesya mamanye kĩla maĩle kwĩka ndimũmanyĩsya.”
7. Nĩkĩ waĩle kwĩyũmbanyʼa nesa yĩla wakũlwʼa ũkatetheesye kũmanyĩsya mũndũ Mbivilia?
7 Yĩla mwalimũ waũthokya wĩthĩwe vo aimanyĩsya mũndũ Mbivilia, no ũtethye mũno woombanyʼa nesa kĩla kĩũneenewa. (Esa. 7:10) Ũla mwana-a-asa wĩtawa Dorin twaweta aĩtye: “Nĩnĩtanaa mũno noona ũla nathokya eyũmbanĩtye nesa. Kĩu kĩtumaa atethya mũno.” Na eka ũu, mũmanyĩwʼa nũmanyaa kana inywʼonthe nĩmwĩyũmbanĩtye nesa, na kĩu kĩtumaa enda kwĩka tenyu. O na ethĩwa ndwĩvota kũmbanyʼa ĩsomo yĩu nesa vyũ, osa kavinda ũsisye maũndũ ala manene maneenewe ĩsomonĩ yĩu.
8. Ũtonya kwĩka ata ũĩkĩĩthye mboya ĩla ũũvoya mũyĩmanyĩsya na mũndũ Mbivilia nĩ nzeo na nĩkũtethya?
8 Mboya nĩ kĩlungu kya vata mũno yĩla mũũmanyĩsya mũndũ, kwoou yĩla mwalimũ waũkũlya ũvoye, sũanĩa kwĩ tene wĩweta maũndũ meva mboyanĩ. Weeka ũu, ũkaumya mboya nzeo ĩtonya kũtethya mũno. (Sav. 141:2) Hanae, ũla wĩkalaa Japan, no ũlilikanaa mboya syaumawʼa nĩ mwĩĩtu-a-asa wathokawʼa nĩ mwalimũ wake mayĩmanyĩsya. Aĩtye atĩĩ: “Syatumaa nona ũndũ ũmwendete Yeova mũno wĩana, na kwoou nĩnendie kũmwenda o take. Na yĩla waweta ĩsyĩtwa yakwa mboyanĩ syake, atumaa nĩmanya kana nĩnendetwe.”
9. Kwosana na Yakovo 1:19, nĩ kyaũ ũtonya kwĩka ũkethĩwa mũtetheesya mũseo?
9 Tetheesya mwalimũ. Vainia wa mwanya wĩtawa Omamuyovbi wĩkalaa Nigeria aĩtye atĩĩ: “Mũtetheesya mũseo nĩ ũla ũatĩanĩaa nenyu mũendeee kwĩmanyĩsya. Nũwetaa kaũndũ kaseo oona ve vata, ĩndĩ ndaneenaa mũno nũndũ nĩwĩsĩ mwalimũ nĩwe wĩ na kĩanda kya kũmanyĩsya mũmanyĩwʼa wake.” Ĩndĩ ũtonya kũmanya ata kĩla ũũweta na wĩkĩweta ĩndĩĩ? (Nth. 25:11) Ĩthukĩĩsye nesa mwalimũ na mũmanyĩwʼa wake maendeee kũneena. (Soma Yakovo 1:19.) Weeka ũu, nowʼo ũtonya kũtetheesya saanĩ ila syaĩle. Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩwaĩle kũsũanĩa ũtanamba kũneena. Kwa ngelekanyʼo, ndwaĩle kũneena mũno, ndwaĩle kũvĩngĩĩsa kĩla mwalimũ ũkwendaa kũweta, kana wambĩĩe kũneenea ũndũ ũngĩ. Ĩndĩ no ũwete o kaũndũ kanini, ũkatũmĩa ngelekanyʼo, kana ũkakũlya ĩkũlyo nĩ kana ũtetheesye mũmanyĩwʼa aelewe nesa kĩla ũkũmanyĩwʼa. Mavinda amwe no wĩthĩwe ũte na maũndũ maingĩ ũtonya kũweta. Ĩndĩ no ũtetheesye mũmanyĩwʼa akeka maendeeo wamũkatha na wamwonyʼa nũmwendete.
10. Mũmanyĩwʼa atonya kũtetheka ata wamũtavya maũndũ ala wĩyoneete?
10 Tavya mũmanyĩwʼa maũndũ ala wĩyoneete. Woona vaĩle, no ũtavye mũmanyĩwʼa o kwa ũkuvĩ ũndũ weemanyĩisye ũwʼo, ũndũ wasindie thĩna mũna, kana ũndũ wonete Yeova aikũtetheesya. (Sav. 78:4, 7) Kĩu nĩkĩtonya kwĩthĩwa nokyo mũmanyĩwʼa ũkwendaa kwĩwʼa. Nĩkĩtonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo wake, kana kĩkatuma aendeea kwĩka maendeeo nginya akavatiswa. Na eka ũu, no kĩtume amanya ũndũ ũtonya kũsinda ĩtatwa ĩna wĩ nayo. (1 Vet. 5:9) Mwana-a-asa vainia wĩkalaa Brazil wĩtawa Gabriel nũlilikanaa kĩla kyamũtethisye yĩla weemanyĩasya Mbivilia. Aĩtye: “Yĩla ana-a-asa mandavya maũndũ ala meeyoneete, nĩnamanyaa Yeova nĩwĩsĩ mathĩna ala tũkomanaa namo. Na nĩnamanyaa kana ethĩwa mo nĩmamakĩlilye vinya, o nakwa no nĩmakĩlye vinya.”
YĨLA MŨMANYĨWʼA WAMBĨĨA KŨKA MAŨMBANONĨ
Kĩla ũmwe witũ no athangaasye mũmanyĩwʼa aendeee kũka maũmbanonĩ (Sisya kalungu ka 11)
11-12. Yĩla mũmanyĩwʼa wambĩĩa kũka maũmbanonĩ, nĩkĩ twaĩle kũmũthokya twĩ atanu?
11 Nĩ kana mũmanyĩwʼa eke maendeeo nginya avatiswe, no nginya aendae maũmbanonĩ ateũtĩĩa na aitetheka nĩmo. (Aevl. 10:24, 25) Mavinda maingĩ wĩthĩaa mwalimũ nĩwe ũmũthokisye maũmbanonĩ. Ĩndĩ ithyonthe no tũmũthangaasye aendeee kũkaa Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. Nĩ maũndũ meva tũtonya kwĩka tũmũthangaasye?
12 Mũthokye wĩ mũtanu. (Alo. 15:7) Yĩla mũmanyĩwʼa wathokwʼa nesa maũmbanonĩ maitũ, nĩvatonyeka akenda kũendeea kũkaa Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. Mũkethye wĩ mũtanu na ũimũmanyĩthanyʼa na ala angĩ, ĩndĩ ũyĩsũvĩa ndũkamũthangaaĩe mũno nginya ewʼe ate mwĩanĩe. Ndũkavange ve ũla wĩ nake; mwalimũ wake no ethĩwe atanavika ũmbanonĩ, kana akethĩwa akwatanĩte o vau Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. Mwĩthukĩĩsye nesa aineena na ũimwonyʼa nũmwendete. Nĩ maũndũ meva maseo matonya kwĩthĩwa wamũthokya nesa? Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mwana-a-asa wĩtawa Dmitrii. Dmitrii avatisiwe myaka kauta mĩvĩtu, na ũmũnthĩ nĩ mũtetheesya wa kĩkundi. Aililikana mũthenya wa mbee yĩla waendie maũmbanonĩ, aĩtye atĩĩ: “Ve mwana-a-asa wambonie nĩũngamĩte vandũ ũtee wa Nyũmba ya Ũsumbĩ nde mwĩanĩe na eeyumya tũlikanyʼe nthĩnĩ. Twalika, nakethiwʼe nĩ andũ aingĩ mũno. Nasengʼie mũno. Kĩu kyangiitie ngoo mũno nginya nambĩĩa kwĩkũlya keka maũmbano asu nĩmekwa kĩla mũthenya. Kĩla neeyoneie, ndyaĩ naakyona vandũ vangĩ.”
13. Ngelekanyʼo yaku ĩtonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa ata?
13 Ĩthĩwa wĩ ngelekanyʼo nzeo. Mwĩkalĩle waku no ũtume mũmanyĩwʼa amanya vyũ kana nũkwatĩte ũwʼo. (Mt. 5:16) Vainia wĩtawa Vitalii, ũla wĩkalaa Moldova, aĩtye: “Nĩnasiasya ũndũ ala angĩ kĩkundinĩ mekwĩka maũndũ, ũndũ meũsũanĩa, na mwĩkalĩle woo. Ũu nĩwatumie nĩmanya vyũ kana Ngũsĩ sya Yeova nĩsyo athũkũmi ma Ngai.”
14. Ngelekanyʼo yaku ĩtonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa ata aendeee kwĩka maendeeo?
14 Nĩ kana mũmanyĩwʼa avikĩe kũvatiswa, no nginya aatĩĩe maũndũ ala ũkwĩmanyĩsya. Ĩndĩ ti laisi kwĩka ũu. Ĩndĩ yĩla mũmanyĩwʼa woona ũndũ we mwene ũtethekete waatĩĩa myolooto ya Mbivilia, no ende kwĩyĩelekanyʼa naku. (1 Ako. 11:1) Kwasũanĩa ndeto sya ũla Hanae tũwetie. Aĩtye atĩĩ: “Ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmaatĩĩaa maũndũ ala naendeee kwĩmanyĩsya. Kĩu kyatumie nĩmanya ũndũ ndonya kwĩkĩa andũ angĩ vinya, kũmaekea, na ũndũ ndonya kũmonyʼa nĩnĩmendete. Kĩla ĩvinda maneenaa maũndũ maseo ĩũlũ wa ala angĩ. Na nũndũ wa ũu, nĩnendie kũatĩĩa ngelekanyʼo yoo.”
15. Ĩandĩko ya Nthimo 27:17 yĩtũtetheesye ata kwona vata wa kũtuma ndũũ na mũmanyĩwʼa yĩla wambĩĩa kũka maũmbanonĩ?
15 Tuma ndũũ na mũmanyĩwʼa. O ũndũ mũmanyĩwʼa waendeea kũka maũmbanonĩ, nowʼo waĩle kũendeea kũmwonasya nũmwendete. (Avi. 2:4) Wĩona ata ũkamantha ĩvinda ũee ngewa nake? No ũmũkathe nũndũ wa maũndũ maseo ala wĩkĩte, na ũimũkũlya ũndũ ũendeee kwĩmanyĩsya, ĩũlũ wa mũsyĩ wake, kana ĩũlũ wa wĩa wake, ĩndĩ ũyĩsũvĩa ndũkamũlikĩlĩĩle mũno. Kĩu no kĩtume mũtuma ndũũ. Nenyu mwatuma ndũũ, wĩthĩawa ũimũtetheesya avikĩe kũvatiswa. (Soma Nthimo 27:17.) Ũmũnthĩ Hanae nĩ vainia wa kĩla ĩvinda. Nũlilikanaa ya mbee ambĩĩa kũthi maũmbanonĩ, na aĩtye: “Yĩla natumie ndũũ na ala me kĩkundinĩ, nĩnambĩĩie kwendaa mũno kwĩthĩawa maũmbanonĩ, na nĩnaendaa maũmbanonĩ o na yĩla ngwĩwʼa nĩnoete. Nĩnatanĩaa mũno kũtindanyʼa na anyanya asu, na kĩu nĩkyandetheeisye kũtila kĩtindo na ala matamũthaithaa Yeova. Nĩnendaa kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo yakwa na Yeova na ana-a-asa na eĩtu-a-asa. Na kĩu nĩkyatumie nĩtwʼa kũvatiswa.”
16. Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva ũtonya kwĩka ũtetheesye mũmanyĩwʼa wa Mbivilia ewʼae e wa vata mũno kĩkundinĩ?
16 O ũndũ mũmanyĩwʼa ũendeee kwĩka maendeeo na kwĩka moalyũku, mũtetheesye ewʼae e wa vata kĩkundinĩ. No wĩke ũu kwa kũmũthokasya mwĩtanĩthye. (Aevl. 13:2) Denis, ũla wĩkalaa Moldova, aĩtye ũũ aililikana mĩthenya ĩla waĩ mũmanyĩwʼa wa Mbivilia: “Mavinda maingĩ nyie na kĩveti kyakwa nĩtwathokawʼa nĩ ana-a-asa tũketanĩthye. Tũyĩtanĩthya, nĩmatũtavasya ũndũ Yeova wamatetheetye. Kĩu nĩkyatwĩkĩaa vinya. Mavinda ta asu nĩmo matumie twenda kũmũthũkũma Yeova, na matũĩkĩĩthya kana ve moathimo maingĩ matweteele.” O na ĩngĩ, yĩla mũmanyĩwʼa watwʼĩka mũtavanyʼa, no ũmũthokye mũkatavanyʼe ĩmwe. Mwana-a-asa wĩtawa Diego wĩkalaa Brazil aĩtye: “Ana-a-asa aingĩ nĩmanthokasya tũkatavanyʼe. Kĩu nĩkyatumie nĩmamanya nesa. Nũndũ wa ũu, nĩneemanyĩisye maũndũ maingĩ, na nĩnalũlũmĩĩilye ngwatanĩo yakwa na Yeova na Yesũ.”
ATUMĨA MATONYA KŨTETHYA ATA?
Atumĩa no mũtume amanyĩwʼa meka maendeeo mwamonyʼa nĩmũmendete (Sisya kalungu ka 17)
17. Atumĩa matonya kwĩka ata matetheesye amanyĩwʼa?
17 Manthai ĩvinda mwĩthĩwe vamwe na amanyĩwʼa ma Mbivilia. Atumĩa, mwoonyʼa amanyĩwʼa kana nĩmũmendete, no meke maendeeo nginya makavatiswa. Mwĩona ata mũkaneenaa namo mooka maũmbanonĩ? O na makamanyaa nĩmũmendete yĩla mwalilikana masyĩtwa moo, na mũno mũno yĩla mambĩĩa kumya maelesyo. Na mwĩona ata mũkamanthaa ĩvinda ya kũendanasya na atavanyʼa yĩla meũthi kũmanyĩsya andũ Mbivilia? Kwĩka ũu no kũtetheesye mũmanyĩwʼa mũno, o na kũvĩtũka ũndũ mũũsũanĩa. Vainia wĩkalaa Nigeria wĩtawa Jackie aĩtye: “Amanyĩwʼa aingĩ nĩmasengʼaa mamanya kana mwana-a-asa ũla nĩĩ nake tũyĩmanyĩsya Mbivilia nĩ mũtumĩa. Mũmanyĩwʼa ũmwe wakwa ambĩie: ‘Vasita wakwa ndesa kwĩka ũu. Aendaa o kwa athwii, na ekaa ũu yĩla mamũĩva!’” Ũmũnthĩ, mũmanyĩwʼa ũsu nũendaa maũmbanonĩ.
18. Atumĩa matonya kwĩanĩsya ata wĩa ũla manengetwe ĩandĩkonĩ ya Meko ma Atũmwa 20:28?
18 Manyĩsyai atavanyʼa na mũimekĩa vinya. Atumĩa, mwĩ na kĩanda kya vata kya kũtetheesya ana-a-asa na eĩtu-a-asa methĩwe atavanyʼa aseo na alimũ aseo ma Mbivilia. (Soma Meko ma Atũmwa 20:28.) Ethĩwa mũtavanyʼa nũkwĩwʼa wia wa kũmanyĩsya mũmanyĩwʼa wake wĩ vo, ĩyumye ũmũmanyĩsye neue. Ũla Jackie twauma kũweta aĩtye: “Atumĩa nĩmangũlĩĩlasya ĩũlũ wa amanyĩwʼa makwa ma Mbivilia. Nĩmanengae ũtao mũseo yĩla nakomana na mathĩna mana ngĩmanyĩsya mũndũ Mbivilia.” Atumĩa no mathangaasye atavanyʼa mũno na makatuma maendeea kũmĩĩsya wĩanĩ woo wa kũmanyĩsya andũ Mbivilia. (1 Ath. 5:11) Jackie ongeleele kwasya: “Nĩnĩtanaa mũno noona atumĩa maimbĩkĩa vinya na maindavya kana nĩmonaa kĩthito kyakwa kĩ kya vata. Ndeto syoo itumaa nĩwʼa ta nanywʼa kalwʼũ kathithu kwĩ syũa. Yĩla mangatha, ũkũmbaũ wakwa nĩwongelekaa na nĩnĩtanĩaa mũnango kũmanyĩsya andũ Mbivilia.”—Nth. 25:25.
19. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtanĩthya?
19 O na ethĩwa tũi na mũndũ tũendeee kũmanyĩsya Mbivilia, no tũtetheesye ũngĩ akeka maendeeo nginya akavikĩa kũvatiswa. Yĩla mũmanyĩwʼa ũkũmanyĩwʼa, no tũtetheesye mwalimũ wake kwa kũweta kaũndũ tũsũanĩĩte nesa, ĩndĩ tũyĩsũvĩa tũikaneene mũno. Yĩla amanyĩwʼa mooka Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ, no tũtume ndũũ namo, na no tũmaiĩe ngelekanyʼo nzeo ya kũatĩĩa. Namo atumĩa no mekĩe amanyĩwʼa vinya kwa kũmantha ĩvinda ya kwĩthĩwa vamwe namo, na no mekĩe atavanyʼa vinya kwa kũmamanyĩsya na kũmakatha. Vai ũtanu ũngĩ ũvĩtũkĩte kũmanya kana nĩtwatetheeisye mũndũ amwenda Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, Yeova, na ambĩĩa kũmũthũkũma, o na ethĩwa tweekie kaũndũ kaninĩvĩte ata!
WATHI 79 Mamanyĩsye Kũũngama na Ũlumu
a Amwe maitũ mai na mũndũ mamanyĩasya Mbivilia. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ithyonthe no tũtetheesye mũndũ akavikĩa kũvatiswa. Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona ũndũ kĩla ũmwe witũ ũtonya kũtetheesya mũmanyĩwʼa akavikĩa kũvatiswa.