We Nĩwĩthĩawa Wĩyũmbanĩtye ‘Kwĩthukĩĩsya’?

1. Nĩkĩ mavinda amwe twĩwʼaa ve vinya kwĩthĩwa twĩ ewi?

MAVINDA amwe we nĩwĩwʼaa ve vinya kwĩthukĩĩsya, kana kwĩthĩwa wĩ mwĩwi? O nake Mũsumbĩ Ndaviti no weewʼaa ũu, na kwoou amũvoyie Ngai atĩĩ: ‘Ndonyethye kwĩthĩwa ndikwĩwʼa.ʼ (Sav. 51:​12, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Ndaviti nĩwamwendete Yeova. Ĩndĩ o taitũ, mavinda amwe nĩwangʼangʼanaa kwĩthĩwa e mwĩwi. Nĩkĩ twĩwʼaa ũu? Mbee, tũisyaawa twĩ na wendi wa kwĩthĩwa twĩ ewi. Kelĩ, kĩla ĩvinda Satani atataa kũtũthingʼĩĩsya tũleane na Yeova, o take. (2 Ako. 11:3) Na katatũ, tũthyũlũlũkĩtwe nĩ andũ aingĩ matethĩawa me ewi, ala me na “veva ũla ũtethasya wĩa nthĩnĩ wa ana ma ũlei.” (Aev. 2:2) Kwoou no nginya twĩkĩe kĩthito tũsinde wendi wa kwĩka naĩ, na tũyĩsũvĩa tũikathingʼĩĩwʼe nĩ Ndevili na andũ ma nthĩ ĩno twĩthĩwe tũte ewi. Na no nginya twĩkĩe kĩthito tũmwĩwʼe Yeova na tũimewʼa ala ũnengete ũkũmũ.

2. Mũndũ ‘wĩthukĩĩasya’ ethĩawa ailye ata? (Yakovo 3:17)

² Soma Yakovo 3:17. Yakovo aveveeiwe kũandĩka kana andũ oĩ ‘nĩmethukĩĩasya.’ Ũu nĩ kwasya ata? Twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye na twĩ na wendi wa kwĩwʼa ala Yeova ũnengete ũkũmũ. O na vailye ũu, Yeova ndendaa twĩwʼe mũndũ ũkwenda tũtũle mĩao yake.—Meko 4:​18-20.

3. Nĩkĩ Yeova wendaa twĩwʼe ala me na ũkũmũ ĩũlũ witũ?

³ No kwĩthĩwa twonaa ve laisi mũnango kũmwĩwʼa Yeova kwĩ kwĩwʼa mũndũ. Na kĩtumi nũndũ mavinda onthe mĩao ya Yeova yĩthĩawa yĩ mĩanĩu. (Sav. 19:7) Ĩndĩ mĩao ya andũ ndĩthĩawa ĩilye ũu. O na ũu wĩ o vo, Asa witũ wa ĩtunĩ nũnengete asyai, anene ma silikalĩ, na atumĩa ũkũmũ wĩana ũna. (Nth. 6:20; 1 Ath. 5:12; 1 Vet. 2:​13, 14) Kwoou yĩla twamewʼa, twĩthĩawa tũimwĩwʼa Yeova. Yu ekai twone ũndũ tũtonya kwĩwʼa ala Yeova ũnengete ũkũmũ, o na kau mavinda amwe no twĩwʼe tũiemwa nĩ kwĩtĩkĩla mĩao yoo na kũmĩatĩĩa.

MEWʼE ASYAI MAKU

4. Nĩkĩ amũika aingĩ matewʼaa asyai moo?

⁴ Amũika methĩawa mathyũlũlũkĩtwe nĩ amũika angĩ “matewʼaa asyai.” (2 Tim. 3:​1, 2) Nĩkĩ aingĩ matamewʼaa? Amũika amwe monaa asyai moo me anganganyʼa. Na kĩtumi nũndũ mamathingʼĩĩasya meke maũndũ mo ene matamekaa. Angĩ monaa ũtao ũla asyai moo meũmanenga wavĩtiwe nĩ ĩvinda, ũtatethya, kana ũmovete mũno. Ethĩwa wĩ wa mũika, we nĩwĩsaa kwĩwʼa ũu? Aingĩ nĩmaemawa nĩ kũatĩĩa mwĩao ũũ wa Yeova: “Mewʼei asyai menyu nthĩnĩ wa ngwatanĩo vamwe na Mwĩaĩi, nũndũ ũu nĩwʼo waĩlĩte.” (Aev. 6:1) Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya ũkũtetheesya wĩke ũu?

5. O tondũ vonanĩtwʼe ĩandĩkonĩ ya Luka 2:​46-52, nĩkĩ Yesũ waĩ ngelekanyʼo nzeo mũno ya mwana weewʼaa asyai make?

⁵ Yesũ nĩwe ngelekanyʼo ĩla nzeo vyũ ya mwana weewʼaa asyai make, na no aũmanyĩsye kwĩwʼa asyai maku. (1 Vet. 2:​21-24) Kĩvathũkanyʼo na asyai make, we ndaĩ na naĩ. Ĩndĩ nĩwamanengae ndaĩa o na yĩla meeka mavĩtyo kana maema kũmũelewa. (Kuma 20:12) Kwasũanĩa kĩla kyeekĩkie yĩla Yesũ waĩ na myaka 12. (Soma Luka 2:​46-52.) Yĩu nĩ ĩvinda yĩla watiiwe Yelusaleme nĩ asyai make. Ĩtina wa mboka ĩla yaĩ kwʼo, kyaĩ kĩanda kya Yosevu na Meli kũĩkĩĩthya kana me na syana syoo syonthe menũkĩte. Ĩndĩ yĩla mesie kũmwona Yesũ, Meli amũtũlile mũtĩ nũndũ wa kũmanosya maimũmantha! Yesũ aĩ o atonya kũmatavya kana ti we waĩ mavĩtyo. Vandũ va ũu, amanengie ũsũngĩo o mũkuvĩ e na ndaĩa. Ĩndĩ Yosevu na Meli “mayaaelewa nĩ kĩla wamatavasya.” O na vailye ũu, Yesũ ‘nĩwaendeeie kũmenyivĩsya.’

6-7. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya amũika mewʼae asyai moo?

⁶ Inywʼĩ amũika, nĩmwĩwʼaa ve vinya kwĩwʼa asyai menyu yĩla mavĩtya kana mamũelewa naĩ? Nĩ kyaũ kĩtonya kũmũtethya? Mbee, sũanĩa ũndũ Yeova wĩwʼaa yĩla wamewʼa. Mbivilia yaĩtye kana yĩla weewʼa asyai maku, “ũu nũmwendeeasya Mwĩaĩi mũno.” (Ako. 3:20) Yeova nũmanyaa yĩla asyai maku maema ũkũelewa nesa vyũ kana makwĩkĩĩa mĩao yĩ vinya kũatĩĩa. Ĩndĩ yĩla wamewʼa o na vailye ũu, nũmũtanĩthasya.

⁷ Kelĩ, sũanĩa ũndũ asyai maku mewʼaa wamethukĩĩsya. Yĩla wamewʼa, nĩmatanaa na nĩmakũĩkĩĩaa mũnango. (Nth. 23:​22-25) O na nĩvatonyeka mũkatuma ndũũ ngamu mũnango. Mwana-a-asa wĩkalaa Belgium wĩtawa Alexandre aĩtye: “Yĩla nambĩĩie kwĩwʼaa asyai makwa mũnango, ngwatanĩo yitũ nĩyaseũvangie. Nĩtwatumie ndũũ ngamu na twambĩĩa kwĩkala twĩ atanu mũnango.”b Katatũ, sũanĩaa ũndũ kwĩthĩwa wĩ mwĩwi oyu kũkaũtethya ĩvinda yũkĩte. Mwana-a-asa wĩtawa Paulo wĩkalaa Brazil easya, “Kwĩmanyĩsya kwĩwʼa asyai makwa nĩkũndetheesye kũmwĩwʼaa Yeova na ala me na ũkũmũ.” Ndeto ya Ngai nĩkũnengete kĩtumi kĩseo kya kwĩwʼa asyai maku. Yaĩtye: “Nĩ kana maũndũ methĩwe me maseo kwaku na wĩkale ĩvinda yĩasa ĩũlũ wa nthĩ.”—Aev. 6:​2, 3.

8. Nĩkĩ amũika aingĩ mewʼaa asyai moo?

⁸ Amũika aingĩ nĩmeyoneete ũndũ maũndũ moo maĩlaa meethĩwa me ewi. Kwasũanĩa ĩũlũ wa mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Luiza, ũla o nake wĩkalaa Brazil. Mbeenĩ, ndaeleetwe nĩkĩ asyai make mataamwĩtĩkĩlya kwĩthĩwa na simũ kwa kavinda. Na kĩtumi nũndũ oonaa amũika ala angĩ me na simũ. Ĩndĩ yĩla wavingũkie metho, eethĩie asyai make meekaa ũu nĩ kana mamũsũvĩe. Na yu easya, “Ndyonaa kwĩwʼa asyai makwa ta kũmbovete, ĩndĩ nĩkũelekanasya na mũsivi wa kĩvĩla kya ngalĩ ũla ũsũvĩaa thayũ wakwa.” Nake mwĩĩtu-a-asa ũngĩ wa mũika wĩkalaa Amelika wĩtawa Elizabeth ve mavinda o na ũmũnthĩ wĩwʼaa ve vinya kwĩwʼa asyai make. Aĩtye, “Yĩla ndanaelewa nesa vyũ nĩkĩ asyai makwa mambĩkĩĩa mwĩao mũna, nĩlilikanasya mavinda ala natethekie nũndũ wa kũatĩĩa mĩao mambĩkĩĩe.” Ũngĩ nĩ Monica, ũla wĩkalaa Armenia, na aĩtye kana kĩla ĩvinda weethukĩĩsya asyai make, maũndũ make maendaa nesa kwĩ yĩla walea kũmewʼa.

MEWʼE “ALA ME NA ŨKŨMŨ”

9. Andũ aingĩ methĩawa na woni wĩva ĩũlũ wa kwĩwʼa mĩao ya silikalĩ?

⁹ Andũ aingĩ nĩmetĩkĩlaa kana twĩ na vata wa silikalĩ, na kana ve mĩao mĩna ĩtwʼĩtwe nĩ “ala me na ũkũmũ” twaĩlĩte kũmĩwʼa. (Alo. 13:1) Ĩndĩ andũ o asu nĩmatonya kũlea kwĩwʼa mwĩao mũna ethĩwa meona ũtaĩlĩte kana meĩwʼa ũmavinyĩĩe mũno. Kwasũanĩa ĩũlũ wa kũĩva koti. Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe nthĩ ĩmwe yĩ Europe woonanisye kana andũ aingĩ nthĩ ĩsu maĩkĩĩaa kana mũndũ “nde na vata wa kũĩva koti ethĩwa eona ũtaĩlĩte.” Kwoou ti ũsengyʼo kũmanya kana laiaa ma nthĩ ĩsu maiĩvaa koti wʼonthe ũla silikalĩ yĩtasya.

10. Nĩkĩ twĩwʼaa mĩao ya silikalĩ o na ethĩwa ndĩũtwendeesya?

¹⁰ Mbivilia nĩwetete ũtheinĩ kana silikalĩ sya andũ nieteete andũ mathĩna, syĩ ungu wa vinya wa Satani, na o mĩtũkĩ nikwanangwa. (Sav. 110:​5, 6; Mũta. 8:9; Luka 4:​5, 6) Ĩndĩ nĩsyokete ĩkatũtavya kana “mũndũ o na wĩva ũla ũleanaa na ũkũmũ aleanaa na mũvango wa Ngai.” Yeova etĩkĩlĩtye silikalĩ syĩthĩwe vo kwa kavinda nĩ kana iĩkĩĩthye maũndũ meekĩka kwa mũvango, na endaa tũsyĩwʼe. Kwoou no nginya ‘tũmanenge onthe kĩla kĩmaĩle,’ nakyo nĩ koti, ndaĩa, kũmewʼa, na maũndũ angĩ ta asu. (Alo. 13:​1-7) Mavinda amwe, no twĩwʼe mwĩao mũna wĩ vinya kũatĩĩa, ũtaĩlĩte, kana ũitũetee wasyo. Ĩndĩ ithyĩ nĩtũmwĩwʼaa Yeova, na ũndũ ũmwe ũtũtavĩtye twĩke nĩ kwĩwʼa ala me na ũkũmũ ethĩwa mainatũkũlya twĩke ũndũ ũũtũla mĩao yake.—Meko 5:29.

11-12. O tondũ vonanĩtwʼe nthĩnĩ wa Luka 2:​1-6, Yosevu na Meli meekie ata yĩla vaumiwʼe mwĩao meewʼaa wĩ vinya, na kwaendie ata? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹¹ Yosevu na Meli maĩ ngelekanyʼo nzeo ya andũ meeyũmbanĩtye kwĩwʼa ala maĩ na ũkũmũ o na yĩla vaĩ vinya kwĩka ũu. (Soma Luka 2:​1-6.) Yĩla Meli waĩ na ĩvu ya myei kenda, silikalĩ yoo nĩyaumisye mwĩao waĩ vinya mũno kwoo kũatĩĩa. Ĩvinda yĩu ũla wasumbĩkĩte ũsumbĩnĩ wa Lomi eetawa Aukusito, na nĩwaumisye mwĩao andũ onthe mathi ndũanĩ ila masyaĩwe nĩ kana makaandĩkĩthwʼe. Kwoou Yosevu na Meli nĩmalasimĩkie kũthi nginya Mbetheleemu, na kĩu kyaĩ kyalo kya kwĩwʼa kĩlomita 150 (maili 93) mesĩlĩte tũlĩmanĩ. Kyalo kĩu kĩyaĩ laisi, na mũno mũno kwa Meli. No kwĩthĩwa me nzĩanĩ mathĩnĩkaa mũno ĩũlũ wa Meli na mwana wake. Na noĩthwa meekũlasya vethi ata ambĩĩa kwaũnyĩa nzĩanĩ. Ũsu ndwaĩ ũndũ mũnini nũndũ Meli akuĩte ũla ũkatwʼĩka Masia. Mo nĩmesaa kũtũmĩa kĩu ta kĩtumi kya kũlea kwĩwʼa silikalĩ?

¹² Yosevu na Meli mayaaeka maũndũ asu matume maema kũatĩĩa mwĩao ũsu. Nake Yeova nĩwamaathimie nũndũ wa kwĩthĩwa me ewi. Meli nĩwavikie Mbetheleemu nesa, asyaa kana kate na thĩna o na ũmwe, o na nĩwatetheeisye kwĩanĩsya wathani wa Mbivilia!—Mika 5:2.

13. Ana-a-asa maitũ matethekaa ata tweethĩwa twĩ ewi?

¹³ Yĩla tweewʼa ala me na ũkũmũ, ithyĩ ene nĩtũtethekaa na tũkatethya ala angĩ. Ata? Ũseo ũmwe nĩ kana tũyoseawa ĩtambya yĩla yoseawa ala malea kwĩwʼa mĩao. (Alo. 13:4) O na ĩngĩ, kwĩwʼa ala me na ũkũmũ kũtumaa methĩwa na woni mũseo ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova. Kwa ngelekanyʼo, myaka mingĩ mĩvĩtu asikalĩ nthĩ ya Nigeria nĩmalikile Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ ũmbano ũendeee, na mamanthaa andũ ala maluaa nduuthĩ maileana na kũĩva koti. Ĩndĩ mũnene wa asikalĩ asu ameie nĩmevete vau. Aisye, “Ngũsĩ sya Yeova niĩvaa koti mavinda onthe.” Kwoou manya kana kĩla ĩvinda weewʼa mĩao ya silikalĩ, wĩthĩawa waseũvya ĩsyĩtwa ya andũ ma Yeova, na mũthenya ũmwe kĩu no kĩsũvĩe ana-a-asa maku.—Mt. 5:16.

14. Nĩ kyaũ kyatetheeisye mwĩĩtu-a-asa ũmwe eethĩwa eyũmbanĩtye ‘kwĩthukĩĩsya’ ala me na ũkũmũ?

¹⁴ O na vailye ũu, mavinda amwe no twĩwʼe ve vinya kwĩwʼa silikalĩ. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wĩkalaa Amelika wĩtawa Joanna aĩtye, “Neewʼaa ve vinya mũno kwĩwʼa silikalĩ nũndũ andũ amwe ma mũsyĩ nĩmeekĩtwe maũndũ mataĩle nĩ ala maĩ na ũkũmũ.” Ĩndĩ nĩweekĩie kĩthito kingĩ nĩ kana avĩndũe mosũanĩo make. Ambĩĩie na kũeka kũsoma maũvoo me isesenĩ sya kũea ngewa ala maneeneaa silikalĩ naĩ. (Nth. 20:3) Ũndũ wa kelĩ ũla weekie nĩ kũmũvoya Yeova amũnenge vinya wa kũmũĩkĩĩa vandũ va kwĩkwatya moalyũku silikalĩnĩ. (Sav. 9:​9, 10) Na ĩndĩ mũthya, nĩwasomie maũndũ me mavukunĩ maitũ ala maneeneete kwĩthĩwa tũte ma nthĩ. (Yoa. 17:16) Yu easya kũnenga ndaĩa ala me na ũkũmũ na kũmewʼa kũtumĩte ekala “e na mũuo ũte kĩthimo.”

ATĨĨA MYOLOOTO ĨLA TWANENGWA NĨ ŨSEŨVYO WA YEOVA

15. Nĩkĩ mavinda amwe tũtonya kũemwa nĩ kũatĩĩa mwolooto twanengwa nĩ ũseũvyo wa Yeova?

¹⁵ Yeova endaa twĩthĩwe twĩ “ewi kwa ala matongoetye” kĩkundinĩ. (Aevl. 13:17) Mũtongoi witũ, Yesũ, nde naĩ, ĩndĩ ala ũnyuvĩte matũtongoesye kũũ ĩũlũ wa nthĩ nĩ ene naĩ. Mavinda amwe, no tũemwe nĩ kũmewʼa, na mũno mũno ethĩwa nĩmatũkũlya twĩke ũndũ tũte kwenda kũwĩka. Ĩvinda yĩmwe, mũtũmwa Vetelo nĩweewʼaa aiemwa nĩ kũatĩĩa mwolooto wanengiwe. Yĩu nĩ yĩla ĩvinda mũlaĩka wamwĩie aye nyamũ syatalawa ta mbuku ungu wa Mĩao ya Mose, ĩndĩ Vetelo nĩwaleile katatũ kũiya! (Meko 10:​9-16) Nĩkĩ? Ndoonaa mwolooto ũsu mweũ wanengiwe wosanĩte na kĩlĩko. Na kĩtumi nũndũ kĩu nĩ kĩndũ ũtamanyĩĩte. Ethĩwa Vetelo nĩweewie ve vinya kũatĩĩa mwolooto wanengiwe nĩ mũlaĩka, ti mbee mũno kwitũ yĩla twanengwa myolooto nĩ andũ taitũ?

16. Yĩla mũtũmwa Vaulo wanengiwe mwĩao waĩ ũtonya kwoneka ta ũtosanĩte na kĩlĩko, eekie ata? (Meko ma Atũmwa 21:​23, 24, 26)

¹⁶ Mũtũmwa Vaulo nĩweeyũmbanĩtye ‘kwĩthukĩĩsya’ o na yĩla wanengiwe mwolooto waĩ ũtonya kwoneka ta ũte kwosana na kĩlĩko. Ĩvinda yĩu Aklĩsto Ayuti meewʼĩte ngewa ite sya wʼo ĩũlũ wa Vaulo. Andũ mavangaa kana Vaulo emanyĩsya “maũndũ meũleana na Mĩao ya Mose” na kana nĩwavũthasya Mĩao ĩsu. (Meko 21:21) Nũndũ wa ũu, atumĩa Aklĩsto ala maĩ Yelusaleme mamwĩie nĩ athi na aũme ana ĩkalũnĩ na ayĩthesya kwosana na Mĩao nĩ kana andũ mone nĩwamĩkwataa. Ĩndĩ Vaulo nĩweesĩ nesa ki kana Aklĩsto mai ungu wa Mĩao. Na nĩweesĩ vai ĩvĩtyo wĩkĩte. Ĩndĩ ndaananga saa. “Ũnĩ wake [nĩwoosie] ala aũme, na eethesya vamwe namo kwosana na Mĩao.” (Soma Meko ma Atũmwa 21:​23, 24, 26.) Vate nzika, kĩkundi nĩkyeethĩiwe na ngwatanĩo nũndũ wa kwĩthĩwa e mwĩwi.—Alo. 14:​19, 21.

17. Ngewa ya Stephanie yaũmanyĩsya kyaũ?

¹⁷ Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Stephanie nĩweewʼaa ve vinya kwĩtĩkĩla ũtwi weekĩtwe nĩ ovisi woo wa ũvonge. E na mũũme nĩmatetheeasya kakundi ka kĩthyomo kĩeni na nĩmatanĩaa ũthũkũmi ũsu. Ĩndĩ ovisi wa ũvonge nĩwavangie kũvinga kakundi kau, na wamatũnga kĩkundinĩ kya kĩthyomo kyoo. Stephanie easya: “Ndyaatana o na vanini. Ndyoonaa kĩthyomo kitũ ta kĩ na vata mũnene mbee wa kĩthyomo kĩu kĩngĩ.” O na vailye ũu, nĩwatwie kũkwata mbau mũvango ũsu. Aĩtye: “Ĩtina wa ĩvinda nĩnaeleiwe nĩkĩ ũtwi ũsu woo waĩ mũseo. Yu tũtwʼĩkĩte asyai ma kĩ-veva kwa amwe kĩkundinĩ kitũ mate na andũ ma mũsyĩ Ngũsĩ. O na nĩnĩendeee kwĩmanyĩsya na mwĩĩtu-a-asa ũnatũngiwe kĩkundinĩ. Na yu nĩ na ĩvinda yingangĩ ya kwĩmanyĩsya.” Ongelete kwasya, “Nĩ na wasya mũseo wa ngoo, nũndũ nĩnĩsĩ nĩkĩte kyonthe kĩla ndonya nĩthĩwe nĩ mwĩwi.”

18. Tũtethekaa ata tweethĩwa twĩ ewi?

¹⁸ No twĩmanyĩsye kwĩthĩwa twĩ ewi. Yesũ “nĩweemanyĩisye kwĩthĩwa e mwĩwi.” Kĩla kyamũmanyĩisye nĩ “maũndũ ala mamũkwatie,” ĩndĩ ti aĩ nĩkwĩthĩwa maũndũ maĩ laisi kwake. (Aevl. 5:8) O ta Yesũ, kaingĩ twĩmanyĩasya kwĩthĩwa twĩ ewi yĩla twakwatwa nĩ maũndũ momũ. Kwa ngelekanyʼo, yĩla ũwau wa COVID-19 wambĩĩie na tweewa nĩtũeke kũmbanĩa Nyũmbanĩ sya Ũsumbĩ na kũtavanyʼa nyũmba kwa nyũmba, we nĩweewʼaa ũiemwa nĩ kũatĩĩa mwolooto ũsu? Ĩndĩ nũndũ nĩweethukĩĩisye, nĩwekalile wĩ mũsũvĩĩku, ngwatanĩo yaku na ana-a-asa yalũlũmĩĩla, na wamwendeesya Yeova. Kĩla ũmwe witũ yu nĩwĩyũmbanĩsye mũnango kũatĩĩa myolooto yonthe ĩla tũkanengwa ĩvinda ya ũla thĩna mũnene. No kwĩthĩwa kĩu nekyo kĩkatũtangĩĩa!—Yovu 36:11.

19. Nĩkĩ we ũkwenda kwĩthĩwa wĩ mwĩwi?

¹⁹ Nĩtwoona kana ala ewi makwataa moathimo matatalĩka. Ĩndĩ ũndũ ũla mũnene ũtumaa tũmwĩwʼa Yeova nĩ kwĩthĩwa nĩtũmwendete na twĩenda kũmwendeesya. (1 Yoa. 5:3) Mwa tũyĩĩvĩkya ũseo wʼonthe ũla Yeova ũtwĩkĩte. (Sav. 116:12) Ĩndĩ kĩla tũtonya kwĩka nĩ kũmwĩwʼa na kwĩwʼa ala me na ũkũmũ ĩũlũ witũ. Tweeka ũu, twonanasya twĩ oĩ. Na ala oĩ nĩmo matanĩthasya ngoo ya Yeova.—Nth. 27:11.