Wʼo Mũũnda wa Eteni Waĩ Kwʼo?

WE waaĩwʼa ngewa ya Atamu na Eva na mũũnda wa Eteni? Andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmesĩ ngewa ĩsu. Wĩona ata ũkesomea ngewa ĩsu? Ĩkwatĩkanaa ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo 1:26–3:24. Kwasisya maũndũ ala manene ngewanĩ ĩsu:

Yeova Ngaia oombie mũndũ kuma kĩtoonĩ, amwĩta Atamu, na amwia mũũndanĩ kĩsionĩ kyeetawa Eteni. Ngai mwene nĩwe waseũvisye mũũnda ũsu. Mũũnda ũsu weethĩawa na kĩwʼũ kĩanĩtye na waĩ na mĩtĩ mingĩ myanake ĩsyaaa matunda. Katĩ katĩ wa mũũnda ũsu vaĩ na “mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku.” Ngai nĩwamũvatĩte mũndũ kũya matunda ma mũtĩ ũsu, na asya kana kũtũla mwĩao ũsu kwaĩ kũete kĩkwʼũ. Ĩtina wa ĩvinda, Yeova nĩwaumisye wau ũmwe wa Atamu na amũmbĩa mũtetheesya, mũndũ mũka, ũla weetawa Eva. Ngai nĩwamanengie wĩa wa kũsũvĩa mũũnda ũsu na amea mongeleke, maingĩve na mayusũsya nthĩ.

Ĩla Eva waĩ weka, nzoka nĩyaneenie nake, ĩimũtata aye matunda ma mũtĩ ũla mavatĩtwe. Yamwĩie kana Ngai nĩwamũkengete na nĩwamũvatĩte kĩndũ kĩseo, kĩla kyaĩ kĩtonya kũtuma ethĩwa ta Ngai. Eva nĩwatatĩkie na aya ĩtunda yĩla mavatĩtwe. Ĩtina, o nake Atamu nĩwaĩe ĩtunda yĩu na onthe mamũvĩtĩsya Ngai. Nake Yeova nĩwamasilĩile Atamu, Eva, na nzoka. Andũ asu mamina kũlũngwʼa kuma mũũndanĩ ũsu, alaĩka nĩmaiiwe maũsungae ũikalike mũndũ.

Asomi, na andũ ala mandĩkaa maũndũ ma isitoli, nĩmeetĩkĩlaa kana maũndũ ala mandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo nĩ ma wʼo na nĩmeekĩkie. Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ, nĩkwĩthĩĩtwe na andũ matekũĩkĩĩa maũndũ asu. Kyo nĩ kyaũ kĩtumaa methĩwa na nzika ĩũlũ wa maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo ĩũlũ wa Atamu, Eva, na mũũnda wa Eteni? Ekai tũkunĩkĩle maũndũ ana ala matumaa mataĩkĩĩa ngewa ĩsu.

1. Vo ve vandũ veetawa mũũnda wa Eteni?

Nĩkĩ andũ mataĩkĩĩaa ũndũ ũsu? Momanyĩsyo ma andũ nĩmatonya kwĩthĩwa ne kĩtumi kĩmwe. Kwa ĩvinda ya myaka mingĩ, asomi ma Mbivilia nĩmethĩĩtwe mayona kana nĩvatonyeka mũũnda ũsu wa Ngai ũkethĩwa wĩ o vo ũmũnthĩ. O na vailyĩ ũu, Ndĩni Ila Syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto nĩsyambĩĩie kwĩthĩwa na mawoni ta ma asomi Akiliki, ta Plato na Aristotle, ala maĩkĩĩaa kana vai kĩndũ ĩũlũ wa nthĩ kĩtonya kwĩthĩwa kĩ kĩanĩu. Maĩkĩĩaa no ĩtunĩ ve voka vatonya kwĩthĩwa na wĩanĩu. Kwondũ wa ũu, asomi ma Mbivilia masũanĩaa kana, Valatiso ya mbee yaaĩle kwĩthĩwa yĩ vakuvĩ na ĩtunĩ.b Amwe maasyaa kana mũũnda ũsu waĩ ĩũlũ wa kĩĩma kĩtũlu mũno ũkethĩa kĩ vaasa na nthĩ ĩno nthũku. Namo angĩ maasyaa kana mũũnda ũsu waĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya nthĩ (North Pole) kana ngalĩko ya ĩtheo ya nthĩ (South Pole). O na ve angĩ maĩkĩĩaa kana mũũnda wa Eteni waĩ mweinĩ, kana ũkethĩwa waĩ vakuvĩ nawʼo. Nũndũ wa ũu, ũndũ wa ũsengyʼa nĩ kana, ngewa ĩũlũ wa Eteni nĩyambĩĩie kwoneka ta wano. Asomi amwe ma ũmũnthĩ mayĩĩkĩĩaa kana kwaĩ mũũnda wa Eteni, maasya vai vandũ ĩũlũ wa nthĩ veetawa Eteni.

O na ĩngĩ, mawoni asu mayosanĩte na ũndũ Mbivilia ĩeleetye ĩũlũ wa mũũnda wa Eteni. Nthĩnĩ wa Mwambĩlĩlyo 2:8-14, nĩtũsomaa ĩũlũ wa maũndũ mana mawetetwe ũtheinĩ ĩũlũ wa vandũ vau. Yaĩtye kana mũũnda ũsu waĩ ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa nthĩnĩ wa kĩsio kyeetawa Eteni. Mũũnda ũsu wangʼithĩtwʼe nĩ ũsĩ ũla wesie kwĩthĩwa wumo wa mbũsĩ ingĩ inya. Mbũsĩ isu inya syĩ masyĩtwa, na vala syĩsĩlĩte nĩvaeleetwʼe o kwa ũkuvĩ. Ũvoo ũsu nĩwĩthĩĩtwe ũyendeesya mũno asomi, ala methĩĩtwe maitũmĩa mĩsoa ĩsu ya Mbivilia kũtata kũmanya vala kĩsio kĩu kĩĩ ũmũnthĩ. O na vailyĩ ũu, ũu nũtumĩte methĩwa na mawoni maingĩ matekwosana. Wʼo ũu wĩonanyʼa kana maũndũ ala maeleetwʼe ĩũlũ wa Eteni, mũũnda wayo, na mbũsĩ syayo nĩ ma ũvũngũ, kana nĩ mbano?

Sũanĩa ũndũ ũũ: Maũndũ ala maeleetwʼe ĩũlũ wa mũũnda wa Eteni meekĩkie ta myaka 6,000 mĩvĩtu. Na veonekana kana maandĩkiwe nĩ Mose, nake nũtonya kwĩthĩwa atũmĩie ngewa ila syaeleawʼa, kana akethĩwa atũmĩie maũndũ ala maandĩkĩtwe ĩũlũ wa ũndũ ũsu. Ĩndĩ, ĩvinda yĩla Mose waandĩkaa, nĩvavĩtĩte myaka vakuvĩ 2,500 kuma yĩla maũndũ ala maeleetwʼe ĩũlũ wa Eteni meekĩkie. Kwoou Eteni yaĩ yatwʼĩkie isitolia ya tene mũno. Yo nĩvatonyeka syĩndũ ta mbũsĩ ikaalyũka ĩtina wa myaka mingĩ? Syĩndũ ila iseũvĩtye nthĩ syĩkalaa iyialyũka, na syĩkalaa iisonga. Kĩsio kĩla kyonekaa ta vo vaĩ Eteni kĩthĩawa kĩtina kya ithingitho sya nthĩ, na nĩkyumanĩte na kĩlungu kya 17 ĩũlũ wa ĩana kya ithingitho nene ila syaaĩthĩwa ĩũlũ wa nthĩ. Kwoou ũu nũtonya kũete moalyũku. Ũndũ ũngĩ nĩ kana, Mbua ya Kĩwʼũ Kingĩ ya ĩvinda ya Noa nĩtonya kwĩthĩwa yaalyũlile vandũ vau kwa nzĩa tũtatonya kũsielewa ũmũnthĩ.c

Ĩndĩ, aa nĩ maũndũ mavũthũ na ma wʼo ala twĩsĩ: Maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo monanĩtye kana mũũnda wa Eteni nĩ wa wʼo. Ila mbũsĩ inya iwetetwe ĩvukunĩ yĩu, ila nĩ Euvalati na Tigris, kana Itekeli, syĩ vo o na ũmũnthĩ, na kũla syumĩtye kĩwʼũ nĩkũthengeanĩe mũno. O na ĩngĩ, ĩvuku yĩu nĩyĩeleetye isio ila mbũsĩ isu syĩsĩlĩte, o na syĩndũ imwe ila ikwatĩkanaa isionĩ isu. Maũndũ asu maĩ ma vata kwa Aisilaeli ma tene ala nĩmo maĩ ma mbee kũsoma ĩvuku yĩu.

Mbano iitonya kũelewʼa kwa nzĩa ĩsu. Vandũ va ũu, maũndũ ala matonya kũlewa kana matatonya kũmanyĩka ũwʼo wamo maiwetawa. Mbano syambĩĩaa atĩĩ: “Navu tene nthĩnĩ wa nthĩ ĩmwe ya kũasa . . .” Ĩndĩ, nthĩnĩ wa Isitolia, maũndũ mana ala maĩlĩte nĩmawetawa, o tondũ ngewa ya Eteni ĩeleetwʼe.

2. Yo nĩ ũndũ ũtonyeka kũĩkĩĩa kana Ngai oombie mũndũ kuma kĩtoonĩ na oomba Eva kumana na wau ũmwe wa Atamu?

Ũkunĩkĩli wa saenzi nĩwonanĩtye kana mwĩĩ wa mũndũ ũseũvĩtwʼe na syĩndũ syĩ kĩvathũkanyʼo ta hydrogen, oxygen, na carbon, na syĩndũ isu syonthe nikwatĩkanaa mũthanganĩ. Ĩndĩ, syĩndũ isu syakwataniwʼe ata syatwʼĩka kĩndũ kĩ thayũ?

Andũ aingĩ ma saenzi maasyaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, na syambĩĩie na kaĩndũ kanini mũno na kavola kwa kavola, kwa ĩvinda ya myaka milioni mbingĩ, syatwʼĩka syĩndũ nene. O na vailyĩ ũu, ndeto “kanini” ndyaĩlĩte, nũndũ syĩndũ syonthe ila syĩ thayũ, o na ila syĩ na cell ĩmwe itatonya kwoneka na metho, iseũvĩtwʼe na twĩndũ tũngĩ twingĩ. Vai kĩndũ kĩkũĩkĩĩthya kana kyũmbe o na kĩva kyeekie kwĩyumĩlya, o na ũndũ ũsu ndũkethĩwa. Ĩndĩ, syĩndũ syonthe syĩ thayũ, niĩkĩĩthasya vyũ kana syoombiwe nĩ mũndũ wĩ na ũĩ mũnene mũno kwĩ witũ.d—Alomi 1:20.

Kwasũanĩa wĩthukĩĩsye wathi mũseo kana ũkona langi mũvake nesa, kana kĩndũ kĩseũvĩtwʼe nesa, na ĩndĩ ũyasya kana vai mũndũ waaseũvya syĩndũ isu? Ũsu nĩ ũndũ ũtatonyeka! Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, syĩndũ isu syonthe iitonya kũelekanwʼa na wũmbo wa mwĩĩ wa mũndũ. Vatonyeka ata tũkasũanĩa kana mwĩĩ wa mũndũ ndwaaũmbwa? O na ĩngĩ, ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo nĩyĩeleetye kana katĩ wa syũmbe syonthe ĩũlũ wa nthĩ, andũ nĩmo mombĩtwe na kĩtutya kya Ngai. (Mwambĩlĩlyo 1:26) Kwoou, no andũ oka ĩũlũ wa nthĩ matonya kwĩyĩelekanyʼa na Ngai, na mavinda amwe nĩmatonya kũtunga mbathi nzeo, na makaseũvya syĩndũ nzeo matũmĩĩte tekinolongyi. Kwoou ti ũndũ wa kũsengyʼa kana Ngai nũtonya kũseũvya syĩndũ nzeo vyũ o na kwĩ mũndũ.

Wʼo waĩ ũndũ ũtatonyeka kwa Ngai kũmũmba mũndũ mũka kumana na wau wa mũndũũme? Aiee.e Ngai aĩ o atonya kũtũmĩa nzĩa ingĩ, ĩndĩ kũmũmba mũndũ mũka kwa nzĩa ĩsu kwaĩ kwa vata mũno. Endaa mũndũũme na mũndũ mũka matwaane na mayĩthĩwa na ngwatanĩo ndũmu, wĩthĩe no ta “mwĩĩ ũmwe.” (Mwambĩlĩlyo 2:24) Kwĩthĩwa na ngwatanĩo ĩsu na kwĩthĩwa matonya kũtetheanĩsya nĩkũĩkĩĩthasya kana ũsu nĩ wĩa wa Mũmbi mũĩ na wĩ wendo.

O na ĩngĩ, andũ ma saenzi nĩmetĩkĩlĩte kana andũ onthe nĩmatonya kwĩthĩwa maumanie na mũndũũme ũmwe na mũndũ mũka ũmwe. Kwoou no twasye kana maũndũ ala mawetwe ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo ti ma wʼo?

3. Mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku na mũtĩ wa thayũ, yonekaa ĩte ya wʼo.

Ũwʼo nĩ kana ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo yĩimanyĩasya kana mĩtĩ ĩsu yaĩ na ũtonyi wa mwanya, ĩndĩ yaĩ o mĩtĩ o ta ĩla ĩngĩ na Yeova amĩtũmĩĩte ta ngelekanyʼo.

Mavinda amwe andũ tyo mekaa ũndũ ta ũsu? Kwa ngelekanyʼo, mũsili wa makoani nũtonya kũkanyʼa mũndũ ndakavũthye koti. Mũsili ũsu ndethĩawa aisũvĩa syĩndũ ila syĩ vau kana ngũta sya vau vasilĩlawa makoani, ĩndĩ ethĩawa aisũvĩa mĩao ĩla ĩtũmĩawa nĩ koti ĩsu ndĩkavũthwʼe. O namo mosumbĩ me kĩvathũkanyʼo nĩmatũmĩaa ndata kana kĩlaũnĩ kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kwonanyʼa ũkũmũ wa ũsumbĩ.

Kwoou mĩtĩ ĩsu ĩlĩ yatũmĩawa kwonanyʼa kyaũ? Ve ngewa mbingĩ itũmĩĩtwe kũelesya ũndũ ũsu. Ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu o na kũtwʼĩka wĩ laisi, nĩ wa kwendeesya. Mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku wonanasya kĩanda kĩla Ngai wĩ nakyo e weka, na no we e weka ũtonya kũkĩnengane, nakyo nĩ kũtwʼa ũla ũseo na ũla ũthũku. (Yelemia 10:23) Nĩ kyo kĩtumi yaĩ naĩ kũngʼea matunda ma mũtĩ ũsu! Nawʼo mũtĩ wa thayũ wĩonanyʼa mũthĩnzĩo ũla no Ngai weka ũtonya kũũnengane, nawʼo nĩ thayũ wa tene na tene.—Alomi 6:23.

4. Kũneena kwa nzoka kwĩoneka waĩ o wano.

Nĩ wʼo kana ũndũ ũsu wĩ ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo nũtonya kwĩthĩwa wĩ vinya kũeleeka, ethĩwa tũikũsũanĩa maũndũ ala angĩ mawetetwe Mbivilianĩ. Ĩndĩ, kavola kwa kavola Maandĩko nĩmatumĩte ũndũ ũsu ũeleeka nesa.

Nũũ watumie nzoka ĩsu yoneka ta ĩkũneena? Andũ ma Isilaeli ya tene nĩmeesĩ maũndũ angĩ ala maĩ matonya kũmatetheesya kũelewa ũndũ ũsu. Kwa ngelekanyʼo, nĩmeesĩ kana o na kũtwʼĩka nyamũ ndĩneenaa, kyũmbe kya veva no kĩtume nyamũ ĩsu yoneka ta ĩkũneena. O na ĩngĩ, Mose nĩwaandĩkie ĩũlũ wa Mbalaamu; Ngai nĩwe watũmie mũlaĩka nĩ kana atume ĩngʼoi ya Mbalaamu yĩneena ta mũndũ.—Motalo 22:26-31; 2 Vetelo 2:15, 16.

Mo alaĩka ala angĩ, o na ala ne amaitha ma Ngai, no meke syama? Mose nĩwoonie awe ma Misili, ala nĩ amaitha ma Ngai, mayĩka syama ta ila syeekĩtwe nĩ Ngai, ta kũtwʼĩkĩthya ndata nzoka. Vinya wa kwĩka maũndũ ta asu waumanĩte na amaitha ma Ngai, ala nĩ maveva mavuku.—Kuma 7:8-12.

O na veonekana kana Mose nĩwe waveveeiwe kũandĩka ĩvuku ya Yovu. Ĩvuku yĩu nĩyĩtũmanyĩasya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa Satani, mũmaitha mũnene wa Ngai, ũla waneenie maũndũ ma ũvũngũ ĩũlũ wa ũĩkĩĩku wa athũkũmi onthe ma Yeova. (Yovu 1:6-11; 2:4, 5) Kwoou, yo nĩvatonyeka Aisilaeli ma tene makethĩwa masũanĩaa kana Satani nĩwatũmĩie naĩ nzoka mũũndanĩ wa Eteni, na atuma yoneka ta ĩkũneena na yamũkenga Eva, na aananga ũĩkĩĩku wake kwa Ngai? Nĩvatonyeka.

We Satani nĩwe watũmĩie nzoka ĩsu? Ĩtina, Yesũ nĩwamwĩtie Satani “mũkengani na ĩthe wa ũvũngũ.” (Yoana 8:44) Kwosana na ndeto isu no twasye kana “ĩthe wa ũvũngũ” nĩwe waumanie na ũvũngũ wa mbee. Ũvũngũ wĩ nthĩnĩ wa ndeto ila nzoka yamũtavisye Eva. Ngai nĩwaĩtye kana kũya matunda ma mũtĩ ũla wavatanĩte kwaĩ kũete kĩkwʼũ, ĩndĩ nzoka yamwĩie Eva atĩĩ: “Mũikakwʼa nongĩ.” (Mwambĩlĩlyo 3:4) Yesũ nĩweesĩ nesa kana Satani nĩwatũmĩĩte nzoka naĩ. Ũvuanyʼo ũla Yesũ wanengie mũtũmwa Yoana nũminĩte maũndũ onthe ĩũlũ wa ũndũ ũsu nũndũ ũmwĩtĩte Satani “ĩla nzoka ngũũ.”—Ũvuanyʼo 1:1; 12:9.

Wʼo nĩ ũndũ ũtatonyeka kũĩkĩĩa kana kyũmbe kya veva kĩ vinya no kĩtũmĩe nzoka naĩ, na kũtuma yoneka ta ĩkũneena? Aiee. O na kũtwʼĩka andũ mai na ũtonyi ta syũmbe sya veva, no meke maũndũ kwa nzĩa ya ũĩ na ũu ũituma andũ mamaĩkĩĩa.

Ũĩkĩĩthyo Ũtatonya Kũkananĩwʼa

We nũkwĩtĩkĩla kana andũ ala mataĩkĩĩaa maũndũ ala maandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo mayĩthĩawa na itumi syaĩle? Ĩndĩ ve na maũndũ mekũĩkĩĩthya vyũ kana ngewa ĩsu nĩ ya wʼo, na nĩ maũndũ meekĩkie.

Kwa ngelekanyʼo, Yesũ Klĩsto etĩtwe “ngũsĩ ndĩkĩĩku na ya wʼo.” (Ũvuanyʼo 3:14) Nĩkwĩthĩwa Yesũ aĩ mũndũ ũte na naĩ, ndaakengana, kana kũtũmĩa ũseleke. Ũndũ ũla mũnene nĩ kana Yesũ aisye kana aĩ o kwʼo ĩvinda ĩasa o na atanamba kwĩthĩwa mũndũ vaa ĩũlũ wa nthĩ. Aĩ vamwe na Ĩthe wake, Yeova, “mbee wa nthĩ ĩtanethĩwa.” (Yoana 17:5) Kwoou Yesũ aĩ thayũ ĩla syĩndũ syoombawa ĩũlũ wa nthĩ. We Yesũ aisye ata nũndũ nĩwe wĩ na ũkũsĩ mwĩanĩu kwĩ mũndũ o na wĩva?

Yesũ aisye kana Atamu na Eva nĩ andũ ma wʼo. Nĩwawetie ĩũlũ wa mũtwaano woo ĩla waeleasya mwolooto wa Yeova ĩũlũ wa mũtwaano wa kĩveti kĩmwe na mũndũũme ũmwe. (Mathayo 19:3-6) Ethĩwa mayaĩ vo na mũũnda ũla mekalaa ndwaĩ vo, waĩ o wano, ũu wĩonanyʼa kana Yesũ eekie ũkengana kana akethĩwa o nake eekĩte kũkengwa. Ũsu nĩ ũndũ ũtatonyeka! Yesũ aĩ ĩtunĩ, na nĩweene yĩla mathĩna mambĩlĩĩilye mũũndanĩ wa Eteni. Vai ũĩkĩĩthyo ũngĩ tũtonya kũkwata ũthonokete ũsu.

Ũwʼo nĩ kana, kwĩthĩwa na nzika ĩũlũ wa maũndũ ala me ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo kũtumaa mũndũ atamũĩkĩĩa Yesũ. O na ĩngĩ, nzika ta isu itumaa wĩthĩwa ne ũndũ wĩ vinya kũelewa maũndũ amwe ma vata me Mbivilianĩ, na mawatho amwe ma kwĩkĩa vinya. Ekai twone ũu ũtonyeka ata.

[Maelesyo ma Kwongeleela]