Muntu ya Kuluta Nene ya Ntangu Yonso
KETI kele ti muntu yina lenda kubingama nkatu ntembe nde muntu ya kuluta nene ya ntangu yonso? Inki mutindu nge ketesaka bunene ya muntu? Na mayele na yandi na bamvita? na ngolo na yandi ya kinsuni? na ngangu na yandi ya mabanza?
Muntu ya nkenda H. G. Wells kutubaka nde bunene ya muntu lenda kutesama na ‘mambu yina yandi kubikisaka na nima na yandi, mpi kana yandi kukotisaka bangindu ya mpa na mabanza ya bantu ya nkaka ti ngolo yina ya kukwaminaka na nima na yandi.’ Kansi, ata Wells kubulaka ntulu ve nde yandi kele Mukristu, yandi kundimaka nde: “Na kutadila mambu yai, Yezu kele muntu ya ntete.”
Alexandre le Grand [ya Nene], Charlemagne (yina vandaka kubingama “ya Nene” ata ntangu yandi vandaka kuzinga), ti Napoléon Bonaparte kuvandaka bamfumu ya ngolo. Na kimuntu na bau ya boma, bau kubikaka bupusi ya nene na zulu ya bantu yina bau vandaka kutwadisa. Kansi, Napoléon kutubaka nde: “Yezu Kristu mebikisaka bupusi mpi ketumaka bantu na Yandi nkatu yandi kumonana na nitu na Yandi ya kinsuni.”
Na malongi na yandi ya kikesa mpi na mutindu na yandi ya kuzinga na kuwakana ti yau, Yezu mebikisaka mpenza bupusi na zulu ya luzingu ya bantu kiteso ya mafunda ya bamvula zole. Mutindu nsoniki mosi ketuba yau na masonga yonso nde: “Minkangu yonso ya mezingaka, mpi bamaswa yonso ya metungamaka, mpi baluyalu yonso ya metulamaka, ti bantotila yonso ya meyalaka, ya kutulama kumosi mevandaka ve ti bupusi na luzingu ya muntu na ntoto yai na ngolo ya mutindu yina.”
Muntu ya Kyeleka
Kansi, na kuyituka yonso, bantu ya nkaka ketubaka nde Yezu mezingaka ntete ve—nde na masonga yonso, yandi kele kigangwa ya bantu ya nkaka ya mvunkama ya ntete. Na kupesaka mvutu na bantu ya mbefula ya mutindu yai, Will Durant, muntu ya nkenda ya lukumu ketuba nde: “Kutuba nde ntalu ya bantu fyoti ya kukonda kuzaba mambu mingi fwete kubasisa na mbandu mosi muntu ya ngolo mpi ya kubenda dikebi ya mingi, nkadilu ya kuluta mbote ya mutindu yina, mbona-meso ya kimpangi ya bantu ya kupemama ngolo ya mutindu yina, zolaka kuvanda kimangu mosi ya nene kuluta yina ya mesonamaka na Baevanzile.”
Kudiyufula nde: Keti muntu ya mezingaka ntete ve lendaka kuvanda ti bupusi ya kiteso yina na nkenda ya bantu? Mukanda mosi ya nkenda (The Historians’ History of the World) kutubaka nde: “Mbutu ya kyeleka ya bisalu ya [Yezu] kuvandaka ti mbalu ya nene ata na yina metadila mambu ya kinsuni kibeni, kuluta bisalu ya konso muntu yina ya nkaka na kati ya nkenda. Basivilizasio ya nene ya inza kendimaka luyantiku ya ntangu ya mpa, kubanda na lubutuku na yandi.”
Ee, yindula yau. Ata bamanaka bubu yai kele ti lufulu na mvula ya kubanzilamaka nde Yezu kubutukaka. Mukanda The World Book Encyclopedia ketuba nde: “Badati ya ntwala ya mvula yina ketulamaka na lisiti ya ntwala ya Kristu. Badati ya nima ya mvula yina ketulamaka na lisiti anno Domini (na mvula ya Mfumu na beto).”
Ata mpila yina, Bavwenzi ketubaka dyaka nde mambu yonso ya beto kezabaka kibeni na yina metala Yezu kele na kati ya Biblia. Bau ketubaka nde: Bansonama ya nkaka ya ntangu na yandi yina ketubila yandi kele ve. Ata H. G. Wells kusonikaka nde: “Bantu ya nkenda ya ntama ya Roma vandaka kuzaba ve Yezu ata fyoti; ata kidimbu na yandi mosi ve kemonanaka na bansonama ya nkenda ya ntangu na yandi.” Kansi, keti yau kele ya kyeleka?
Ata bantu ya nkenda ya kinsuni ya ntete ketuba mambu fyoti na yina metala Yezu Kristu, zina na yandi kele na mikanda na bau. Tacite, muntu ya nkenda ya Roma ya lukumu ya mvunkama ya ntete, kusonikaka nde: “Zina [Mukristu] mekatukaka na Kristu, yina guvernere Ponse Pilate kufwaka na luyalu ya Tibere.” Suétone ti Pline le Jeune, bansoniki ya nkaka ya Roma ya ntangu yina, kutubilaka mpi Kristu. Dyaka, Muyuda Flavius Josèphe, muntu ya nkenda ya mvunkama ya ntete, kusonikaka mambu yina metala Yakobo, yina yandi kutubilaka bonso “mpangi ya Yezu, yina vandaka kubingama Kristu.”
Na yau, La Nouvelle Encyclopédie britannique kesukisa nde: “Masolo yai ya metubilama na kingenga kemonisa nde na bantangu ya ntama ata bambeni ya Bukristu kubefulaka ve ata fyoti nde Yezu kuzingaka kibeni, yina kele dyambu ya kwisaka kubefulama na mbala ya ntete mpi na bikuma ya luvunu na nsuka ya mvunkama ya 18, na mvunkama ya 19, ti na luyantiku ya mvunkama ya 20.”
Kansi, kima ya beto kesimba kele nde mambu yonso ya mezabanaka na yina metala Yezu kusonamaka na balandi na yandi ya mvunkama ya ntete. Masolo na bau metaninamaka na kati ya Baevanzile—mikanda ya Biblia ya Matayo, Marko, Luka, ti Yoane kusonikaka. Inki mambu masolo yango ketuba na yina metala kuzabana ya Yezu?
Yandi Vandaka Kibeni Nani?
Bankundi ya kisalu ya ntete ya Yezu kudiyufulaka ngyufula yina. Ntangu bau monaka Yezu melembika mupepe ya ngolo ya nzadi na mutindu mosi ya kimangu na kunganinaka yau, bau kudiyufulaka na kuyituka yonso nde: “Muntu yai, nki mutindu yandi kele?” Na nima, na okazio ya nkaka, Yezu kuyufulaka bantumwa na yandi nde: “Beno ke tubaka nde mono kele nani?”—Marko 4:41; Matayo 16:15.
Kana ngyufula yina bau kuyulaka nge, inki mutindu nge zolaka kupesa mvutu? Keti ya kyeleka Yezu kuvandaka Nzambi? Bamingi ketubaka bubu yai nde yandi kuvandaka Nzambi. Kansi, bankundi na yandi kundimaka ve ata mbala mosi nde yandi kuvandaka Nzambi. Mvutu ya ntumwa Piere kupesaka na ngyufula ya Yezu kuvandaka nde: “Nge kele Mesia, Mwana ya Nzambi ya moyo!”—Matayo 16:16.
Yezu kutubaka ve ata mbala mosi nde yandi kele Nzambi, kansi yandi kundimaka nde yandi kuvandaka Mesia ya kusilamaka, to Kristu. Yandi kutubaka mpi nde yandi vandaka “Mwana-Nzambi,” Nzambi ve. (Yoane 4:25, 26; 10:36) Kansi, Biblia ketuba ve nde Yezu vandaka muntu bonso konso muntu yina. Yandi vandaka muntu ya kuswaswana sambu yandi kugangamaka na Nzambi na ntwala ya bima ya nkaka yonso. (Kolosai 1:15) Na nsungi bamiliare ya bamvula ya kukonda kutangama, nkutu na ntwala luyalanganu kugangama, Yezu kuzingaka bonso mpeve na zulu mpi kusepelaka na kinkundi ya mudindu ti Tata na yandi, Yehowa Nzambi, Ngangi ya Nene.—Bingana 8:22, 27-31.
Na nima, kiteso ya bamvula mafunda zole meluta, Nzambi kutindaka luzingu ya mwana na yandi na divumu ya nkento mosi, mpi Yezu kwisaka kukuma mwana ya muntu ya Nzambi, ya kubutukaka na mutindu bantu yonso kebutukaka na nsadisa ya nkento. (Galatia 4:4) Ntangu Yezu vandaka kuyela na kati ya divumu mpi ntangu yandi vandaka kukula bonso mwana ya Bakala, yandi vandaka kutwadisama na bantu yina Nzambi kusolaka sambu na kuvanda bibuti na yandi ya ntoto. Na nsukansuka, Yezu kukumaka bakala, mpi yandi kubakaka mbambuka yonso ya kinkundi na yandi ya ntete ti Nzambi na zulu.—Yoane 8:23; 17:5.
Inki Kukumisaka Yandi ya Kuluta Nene
Sambu yandi kulandaka mbandu ya Tata na yandi ya zulu na dikebi yonso, Yezu kuvandaka muntu ya kuluta nene ya ntangu yonso. Bonso Mwana-bakala ya kwikama, Yezu kubakaka kibeni Tata na yandi na mpila nde yandi lendaka kutubila balandi na yandi nde: “Muntu yina me mona mono, yandi me mona mpi Tata.” (Yoane 14:9, 10) Na konso mvwandilu yina awa na zulu ya ntoto, yandi salaka kibeni bonso Tata na yandi, Nzambi Nkwa-ngolo yonso, zolaka kusala. Yezu ketendula nde: “Mono ke salaka kima ve na ngolo na mono mosi, kansi mono ke tubaka kaka mambu yina ya Tata longaka mono.” (Yoane 8:28) Yau yina, ntangu beto kelonguka luzingu ya Yezu Kristu, ya kyeleka, beto kezwa kifwanisu ya pwelele ya mutindu Nzambi kele.
Na yau, ata nkutu ntumwa Yoane kundimaka nde “ata muntu mosi ve me monaka Nzambi,” yandi kukaka kusonika nde “Nzambi kele zola.” (Yoane 1:18; 1 Yoane 4:8, NW) Yoane lendaka kusala dyambu yai sambu yandi zabaka zola ya Nzambi na nsadisa ya mambu yina yandi monaka na Yezu, yina kuvandaka kifwanisu ya kukuka ya Tata na yandi. Yezu kuvandaka muntu ya mawa, ya mbote, ya kudikulumusa, mpi ya kuyilama na kuwidikila bantu. Bantu ya kulemba ti ya kuvwenzama vandaka kudiwa mbote ti yandi, mutindu mosi ti bantu yonso—babakala, bankento, bana, bamvwama, bansukami, bantu ya ngolo, ata bansumuki ya nene. Kaka bantu yina kuvandaka ti bantima ya mbi kuzolaka yandi ve.
Ya kyeleka, Yezu kulongaka ve balandi na yandi kaka na kuzolana bau na bau, kansi yandi kumonisaka bau mutindu ya kuzolana. Yandi kutubaka nde: “Beno zolana beno na beno. Mutindu mono me zolaka beno, beno mpi beno [fwete] zolana beno na beno.” (Yoane 13:34) Ntumwa na yandi mosi kutendulaka nde kuzaba “zola ya Kristu meluta nzayilu.” (Efezo 3:19, NW) Ee, zola ya Kristu kumonisaka kele ya kuluta nzayilu ya ntu ya nzo-nkanda mpi “kepusa” bantu ya nkaka na kundima yau. (2 Korinto 5:14) Yau yina, mingimingi mbandu ya nene ya zola ya Yezu, kele yau yina kukumisaka yandi muntu ya kuluta nene ya ntangu yonso. Zola na yandi kusimbaka bantima ya mafuku ya bantu na bamvunkama mpi kevandaka ti bupusi na luzingu na bau sambu na mambote.
Kansi, bantu ya nkaka lenda kubuya nde: ‘Tala kufwa ya bantu yonso ya mesalamaka na zina ya Kristu—Bakrwazade, Inkizisio, ti bamvita yina bantu ya ketubaka nde bau kele Bakristu kugondanaka bau na bau.’ Kansi kyeleka kele nde, bantu yai kemonisa nde bau kele ve balandi ya Yezu. Malongi na yandi ti mutindu na yandi ya kuzinga kebedisa bisalu na bau. Ata muntu ya Hindou, Mohandas Gandhi, kupusamaka na kutuba nde: ‘Mono kezolaka Kristu, kansi mono kebuyaka Bakristu sambu bau kezingaka ve mutindu Kristu kuzingaka.’
Baka Mambote na Kulongukaka Mambu ya Metala Yandi
Ya kyeleka, ata kulonguka mosi ve lendaka kuvanda mfunu mingi bubu yai kuluta yina ya luzingu ti kisalu ya Yezu Kristu. Ntumwa Polo kusyamisaka nde: “Beto tula meso na beto kaka na Yezu . . . Beno yindula [muntu] yina mbote.” Mpi Nzambi yandi mosi kutumaka na yina metala mwana na yandi nde: “Beno wila yandi.” (Beto bantu metengimisa bisono.) Yau yai mambu mukanda Muntu ya Kuluta Nene ya Ntangu Yonso tasadisa nge na kusala.—Baebreo 12:2, 3; Matayo 17:5.
Kikesa kusalamaka sambu na kumonisa konso dyambu ya luzingu ya Yezu na zulu ya ntoto, yina memonisama na baevanzile yina iya, ti masolo yina yandi kusalaka mpi bingana na yandi ti bimangu. Na kiteso ya kufwana, mambu yonso metubama na ndonga yina yau kusalamaka. Na nsuka ya konso kapu kele ti lisiti ya bamvese ya Biblia kuna kapu yango kubakaka lufulu na yau. Nge mesyamisama na kutanga bamvese yai mpi na kupesa bamvutu na bangyufula ya mvutukila yina mepesama.
Muntu mosi ya mayele mingi na Universite ya Chicago mekatuka kutuba nde: “Mambu mingi mesonamaka na yina metala Yezu na bamvula makumi zole ya nsuka, kuluta na bamvula mafunda zole yina kuyitaka.” Kansi, yau kele mfunu mingi na kutadila nge mosi masolo ya Baevanzile, sambu mutindu Encyclopédie britannique kutubaka: “Bana ya nzo-nkanda mingi mekudipesaka kibeni na bangindu ya kukonda kuwakana na yina metala Yezu ti Baevanzile na mpila nde bau mevilaka na kulonguka bau mosi banto yai ya lufulu.”
Na nima ya kufimpa na dikebi yonso mpi nkatu kukabulakabula masolo ya Evanzile, beto keyindula nde nge tandima nde muntu ya kuluta nene ya ntangu yonso na nkenda ya bantu kumonanaka na luyalu ya guvernere ya Roma Kaisali Auguste, Ntangu Yezu muntu ya Nazareti kumonanaka sambu na kupesa luzingu na yandi sambu na beto.