Dilongi ya Kintukila Kesambisama

Bayina kendimaka dilongi ya kintukila kelomba ntangu yai nde mutindu ya luzingu kuyantikaka kutadilama dyaka na mvimba na yau

YINDULA fyoti kana nge kele muntu ya bansiku mpi nge mevukana na lukutakanu sambu na kusambisa muntu mosi ya mbi. Muntu yina mefundama ketuba nde yandi kezaba kima mosi ve, mpi bambangi mekwisa kukotila yandi. Kansi, na kuwidikilaka kimbangi na bau, nge kemona nde konso mbangi kebalula mambu ya baninga. Na nima, ntangu bau melomba na bambangi nde bau kuvutuka na bifulu na bau, bantendula na bau kusobana. Mutindu nge kele muntu ya bansiku, keti nge zolaka kupesa mbalu na kimbangi na bau? Keti nge zolaka kubika muntu yina kufundamaka? Ata fyoti ve, nge zolaka kusala mpidina ve, sambu kana kuwakana kele ve na kati ya kimbangi yina mepesama sambu na kukotila muntu yina mefundama, yo talembisa mutindu na kundima yandi.

Yau kele mpidina sambu na dilongi ya kintukila. Bambangi mingi ya kukwisaka sambu na kupesa bantendula ya mpila na mpila na yina metala mutindu luzingu kuyantikaka, sambu na kunwanina dilongi ya kintukila. Kansi, keti kimbangi na bau lenda kundimama na ntangu bau tatadila yau na kati ya nzo ya kinzonzi? Keti bayina kenwanina dilongi yango bau kewakana na ntubilu na bau?

Kimbangi ya Kukonda Kuwakana

Inki mutindu luzingu kuyantikaka? Mbala ya nkaka, ata ngyufula ya nkaka kele ve yina mebasisa ntete ve bansosa nyaya ti bantembe ya kuluta mingi. Kansi, kuyumana kele kaka ve sambu na dilongi ya kintukila ti lugangu; mayumana ya mingi kele na kati ya bankwikidi ya kintukila bau mosi. Yau kele ya kyeleka nde dyambu mosi na mosi ya kintukila​—inki mutindu yau yantikaka, na wapi yau yantikaka, nani muntu to inki kima kuyantikaka yau, mpi kuyela na yau tii na nsuka kubakaka bantangu ikwa—​yau kebasisaka matata ya ngolo.

Kubanda bamvula mingi, bantu yina kundimaka dilongi ya kintukila tubaka nde luzingu kuyantikaka na kati ya masa ya tiya yina kebingama “soupe” organique. Sesepi yai bankaka kendima nde fulufulu na kati ya nzadi mungwa lendaka kubasisa luzingu. Kisika ya nkaka yina bau keyindulaka nde luzingu kuyantikaka kele biziba ya masa ya tiya yina kevandaka na nsi ya masa ya nene. Bankaka keyindulaka nde bigangwa ya luzingu basikaka na nzila ya bima kepesa nsemo na mwela (météores) yina kukulumukaka na ntoto. To mbala ya nkaka, bonso bankaka ketubaka yau, bambwetete mebukana (astéroïdes) mepanzana na bitini mingi na kati ya ntoto mpi yau kusobaka mupepe, na kupesaka mpidina kuyela ya bigangwa ya luzingu. Musosi mosi tubaka nde: “Kana mbwetete mosi ya nene ya kibende kubwa na ntoto, mambu ya mbote lenda basika.”

Mutindu ya luzingu kuyantikaka ketadilama dyaka. Zulunalu Time ketuba nde: “Yau kundimamaka ntete nde luzingu kuyantikaka ve na ngemba kukonda mubulu, kansi na nsi ya matuti ya mbi, na zulu mpi na ntoto yina mebebisamaka na kutombuka ya bangumba ya tiya mpi yina menikisaka na bambwetete yina bau kebinga ba comètes mpi bambwetete mebukanaka.” Sesepi yai, bantu ya nkaka ya mayele ketuba nde sambu luzingu kuyantikaka na kati ya mavwanga yai, yau kulombaka nde ngidika yonso kubaka ntangu fyoti kuluta mpila ya bau kuyindulaka ntete.

Bantu ya siansi bau mpi kele na bangindu ya kuswaswana sambu na kuzaba wapi Nzambi​—“kana yandi kele”—​inki mukumba ya yandi lungisaka na yina ketala luyantiku ya luzingu. Bankaka ketuba nde luzingu kuyantikaka kukonda lusadisu ya Ngangi, kansi bankaka ketuba nde Nzambi muntu kuyantikaka ngidika yina mpi yandi muntu kubikaka nde kintukila kulanda kuyela ya luzingu.

Na nima ya luyantiku ya luzingu, inki mutindu kintukila kusalamaka? Ata na kati ya dyambu yai, bantendula mpi kele na kuwakana ve. Na 1958, mvunkama na nima ya kubasisama ya mukanda L’origine des espèces, Sir Julian Huxley tubaka nde: “Nsengumuna ya nene yina Darwin salaka, nsiku ya ntoto mvimba ya nsola ya bigangwa, mebasisamaka ngolo, mpi mendimamaka kimakulu, bonso kisadilu ya mfunu mingi na kati ya nsobana ya nene ya kintukila.” Kansi, na nima ya bamvula makumi zole na iya, nkwikidi ya nkaka ya kintukila, Michael Ruse sonikaka nde: “Ntalu ya nene ya bantu ya biolozi ya ke na kuyela . . . bau kendima nde dilongi yonso ya kintukila yina mebaka lufulu na yau na zulu ya bansiku ya Darwin​—mingimingi dilongi ya nsola ya bigangwa kele dyambu ya mfunu mingi na kati na nsobana ya kintukila—​yonso kele ya luvunu.”

Na yau zulunalu Time ketuba nde yau kele na “bizikisilu mingi ya ngolo” yina kesimba dilongi ya kintukila, kansi yau kendima nde kintukila kele dilongi mosi ya mefuluka na mavwanga, yau kele na “bifu mingi mpi yau mefuluka na malongi yina ya kukonda kuwakana na yina ketala mutindu ya kukukisa bima yina kekonda.” Na kisika ya kutuba nde lukanu ya nsuka ya nzo-kinzonzi mebakama, bankaka na kati ya bankwikidi ya kintukila kele sesepi yai kulomba nde mutindu ya luzingu kuyantikaka fwete kutadilama dyaka mbotembote.

Na yau, kunwanina kintukila​—mingimingi sambu na yina ketala luyantiku ya luzingu na kutadilaka kintukila—​metungama ve na zulu ya bimbangi ya kyeleka. T. H. Janabi, yina kele muntu ya siansi kutubaka nde bayina kenwaninaka kintukila “meyedisaka mpi mebikaka malongi mingi ya luvunu bamvula mingi meluta mpi bantu ya siansi kekuka nkutu kundima ata dilongi na yau mosi ve.”

Dyambu ya kuyituka kele nde Charles Darwin monaka kubanda ntama kukonda kuwakana yina. Na ndinga ya luyantiku ya mukanda L’origine des espèces, yandi sonikaka nde: “Mono kezaba mbotembote nde dyambu yonso yina kele na mukanda yai, yina makyeleka na yau memonisama ve, yau kemonana bonso nde yau kenata mpenza na bangindu ya kuswaswana na yina ya mono mesukisa.”

Ya kyeleka, kimbangi ya mutindu yina ya kukonda kuwakana kebendaka bangyufula sambu na kuzaba nde dilongi ya kintukila melunga na kundimama.

Keti Dilongi ya Kintukila Kele Nsola ya Bantu ya Mayele?

Mukanda Milestones of History (Nsungi ya mfunu mingi na kati ya disolo ya bantu) ketuba nde tuka luyantiku na yau, dilongi ya kintukila “kuyangidikaka bantu mingi sambu yau monanaka bonso nde yau vandaka mpenza na kuwakana ti siansi kuluta dilongi ya lugangu ya bigangwa.”

Dyaka, bangindu ya bantu ya nkaka lenda vanda ya kupesa nsoni. Mu mbandu, muntu ya siansi H. S. Shelton tubaka nde ngindu ya lugangu ya bigangwa kele “mpenza ya buzoba na mpila nde yau lenda kutadilama ve mbotembote.” Muntu mosi ya biolozi, Richard Dawkins tubaka na ndinga ya ngolo nde: “Kana nge mekutana ti muntu ketuba nde yandi kendimaka dilongi ya kintukila ve, muntu yina kezabaka mambu ve, yandi kele zoba to muntu ya kilau.” Mutindu mosi, longi mosi ya banzo-nkanda ya nene René Dubos tubaka nde: “Bantu mingi ya mayele bau kendima mpenza ntangu yai nde bima yonso na ntoto​—kubanda na bima ya zulu tii na bantu—​kuyelaka to yau kelanda kuyela na lusadisu ya kintukila.”

Na bangindu yina, yau lenda kumonana bonso nde muntu yonso yina kele na mwa ndambu ya mayele tandima dilongi ya kintukila kukonda mpasi. Ata mpidina, kusala buna ketendula nde muntu kele “mayele” kansi “zoba” ve. Kansi, ikele na babakala mpi bankento yina longukaka mingi, kansi bau nwaninaka dilongi ya kintukila ve. Na kati ya mukanda na yandi The Neck of the Giraffe (Nkingu ya Zirafe), Francis Hitching sonikaka nde: “Mono monaka bantu ya siansi mingi yina ketikisaka ntima bau mosi mpi ntalu fyoti kwendaka ntama na kutuba nde dilongi ya kintukila ya Darwin kemonana nde yau kele na kuwakana ata fyoti ve ti siansi.”

Chandra Wickramasinghe, muntu ya siansi mpi muntu ya Grande Bretagne, yina bau kekumisaka mingi, bakaka ngindu ya mutindu mosi. Yandi tubaka nde: “Kidimbu mosi kele ve sambu na kisina ya kulunga yina mesimba dilongi ya kintukila. Yau vandaka ngolo ya bantu yina ya kunungaka ntoto na 1860, mpi mono keyindula nde tuka ntangu yina, yau kele na bambutu ya mbi mpenza sambu na siansi.”

T. H. Janabi salaka bansosa ya bangindu yina bankwikidi ya kintukila kemonisaka. Yandi tubaka nde: “Mono monaka nde nkadilu ya dilongi yango meswaswana mpenza na yina ya bau ndimisaka beto. Nzikisa kele mpenza ve mpi yau kabwanaka mingi na mpila nde yau lenda ve kuyedisa dilongi yina ya mavwanga, bonso yina ketala luyantiku ya luzingu.”

Na yau, bayina kebuyaka dilongi ya kintukila fwetele ve kaka kutadilama na mpila mosi ya mbi bonso nde “bantu ya kezabaka mambu ve, bazoba to bantu ya kilau.” Na kutadila bangindu yina kebuya dilongi ya kintukila, ata muntu yina kendimaka ngolo dilongi ya kintukila, George Gaylord Simpson, ndimaka nde: “Ya kyeleka yau tavanda kifu ya nene kana beto kulosa bangindu yina bonso nde yau kele mambu ya mpamba na kulongama to kuvweza yau. Bayina buyaka dilongi ya kintukila bau vandaka (mpi bau kele) batadi yina kele na nzayilu mingi mpi na mayele.”

Dikambu Ketala Lukwikilu

Bankaka keyindulaka nde kukwikila na dilongi ya kintukila metungama na zulu ya mambu ya kyeleka, kansi kukwikila na lugangu metungama na zulu ya lukwikilu. Yau kele ya kyeleka nde ata muntu mosi ve memonaka Nzambi. (Yoane 1:18; tala 2 Korinto 5:7.) Kansi, ata mpidina, dilongi ya kintukila menunga ata fyoti ve, sambu yau metungama na zulu ya yina muntu mosi ve metalaka ntete to mpi yau mesalamaka mpidina ve.

Mu mbandu, bantu ya mayele memonaka ntete ve nsobana​—ata nsobana ya mbote—​yina kebasisaka mitindu ya luzingu ya mpa; kansi, bau kendima nde yina kele kibeni mpila ya bima ya nkaka salamaka. Bau memonaka ntete ve inki mutindu luzingu kubasikaka na mbala mosi; kansi bau ketubila na ngolo yonso nde luzingu kuyantikaka mutindu yina.

Kukonda ya banzikisa metinda T. H. Janabi na kubinga dilongi ya kintukila nde yau kele “‘lukwikilu’ ya mpamba.” Physicien Fred Hoyle kebinga yau “Nsangu ya kutadilaka Darwin.” Munganga Evan Shute tubilaka yau dyaka ngolo, yandi tubaka nde: “Mono keyindula nde bankwikidi ya lugangu-ndambu (créationisme) bau kele na bantendula ya mbote ve ya kupesa kuluta bantu yina mekudipesaka na ntima na bau yonso na dilongi ya kintukila.”

Bantu ya nkaka ya mayele mendima yau. Longoki ya bambwetete, Robert Jastrow, kendima nde: “Ntangu mono ketadila mutindu ya muntu gangamaka, kubasika ya muntu yai ya kuyituka, kubanda na bima mevukama na kati ya masa ya tiya yina kemonana bonso kidimbu kinkumbwa, yau kele mutindu mosi sambu na disolo ya lugangu yina mebakama na kati ya Biblia.”

Ebuna, sambu na nki, bantu mingi tii bubu yai kebuya ngindu yina kemonisa nde luzingu gangamaka?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 3]

Bangindu ya bantu ya nkaka kumonanaka bonso nde yau lenda kundimisa bantu