“Kyeleka Kele Inki?”

BANTU zole ya vandaka kutalana kuvandaka na luswaswanu mosi ya ngolo. Mosi kuvandaka politisie ya mbi, ya lulendo, mvwama, ya kuyilama na kusala konso kima yina sambu na kuyedisa kisalu na yandi. Yina ya nkaka kuvandaka longi ya kuyinaka kimvwama ti lukumu, mpi kubongisamaka sambu na kutambika luzingu na yandi sambu na kugulusa luzingu ya bantu ya nkaka. Mfunu ya kutuba kele ve, bantu yai zole vandaka kukabula mboninu mosi ve! Kuvandaka ti dyambu mosi ya bau kuwakanaka ve ata fyoti​—⁠dyambu ya kyeleka.

Bantu yango kuvandaka Ponse Pilate ti Yezu Kristu. Yezu vandaka ya kutelema na ntwala ya Pilate bonso ngondi ya fwanaka kufwa. Sambu na inki? Yezu kutendulaka nde kikuma na yau​—⁠ya kyeleka, kikuma kibeni ya yandi kwisilaka na ntoto mpi kuyantikaka kisalu na yandi​—⁠kwisaka kukita sambu na kima mosi: kyeleka. Yandi kutubaka nde: “Kisalu ya mono butukilaka ti ya mono kwisilaka awa na nsi-ntoto, yo kele sambu na kutuba kitemwe na . . . kieleka.”​—⁠Yoane 18:⁠37.

Mvutu ya Pilate kuvandaka ngyufula mosi ya kuvila ve: “Kieleka kele nki?” (Yoane 18:38) Keti yandi vandaka kibeni na mfunu ya mvutu? Kibeni ve. Yezu kuvandaka mutindu ya muntu yina ya lenda kuvutula mvutu na ngyufula yonso ya yulamaka na yandi na masonga yonso, kansi yandi kupesaka ve mvutu na Pilate. Biblia ketuba mpi nde na nima ya kuyufula ngyufula na yandi, Pilate kubasikaka mbala mosi na nganda ya suku ya kusambisila. Yau kemonana nde guvernere ya Roma kuyulaka ngyufula na mutindu ya mbi ya konda kukwikila, bonso muntu ya ketuba nde, “Kyeleka? Yau kele inki? Kele ti kima ya mutindu yina ve!”a

Mboninu ya Pilate ya mbefula ya kyeleka kele ve ya konda kuyalumuka bubu yai. Bamingi kekwikilaka nde kyeleka kele dyambu ya konso muntu​—⁠na bangogo ya nkaka, nde yina ya kele kyeleka na muntu mosi lenda kuvanda luvunu na muntu ya nkaka, na mpila nde bau zole lenda kuvanda na “kinungi.” Dibanza yai meyalumukaka ngolo na mpila nde kele ti ngogo mosi sambu na yau​—⁠“relativisme.” Keti nge mpi ketadilaka dyambu ya kyeleka mutindu yai? Kana ee, keti yau lenda kuvanda nde nge kubakaka mboninu yai nkatu kutadila yau na bumvimba? Kana nge mebakaka yau ve, keti nge kezaba na inki kiteso filozofi yai kepusa luzingu na nge?

Ndwanisa ya Kyeleka

Ponse Pilate Kuvandaka ve ata fyoti muntu ya ntete na kubefula ngindu ya kyeleka. Bafilozofe ya nkaka ya Greki ya ntama kukumisaka kibeni malongi ya bambefula ya mutindu yina kisalu na bau ya luzingu! Bamvunkama tanu na ntwala ya Pilate, Parmenides (ya ketadilamaka bonso tata ya filozofi métaphysique ya Mputu) kukwikilaka nde nzayilu ya kyeleka lendaka kuzwama ve. Democritus, ya bau kekembilaka bonso “ya kuluta bafilozofe ya ntama yonso na nene,” kundimisaka nde: “Kyeleka kele ya kuzikama na mudindu . . . Beto kezabaka kima ya kyeleka ve.” Socrate, ya lenda kuvanda muntu ya bau kevuminaka mingi, kutubaka nde yonso ya yandi vandaka kuzaba mbote kuvandaka nde yandi vandaka kuzaba kima ve.

Ndwanisa yai nde kyeleka lenda kuzabana ve melandaka tii na ntangu na beto. Mu mbandu, bafilozofe ya nkaka ketubaka nde, mutindu nzayilu kekuminaka beto na bitini ya nitu yina ya kele ti mawi, yina ya lenda kukusama, kele ti nzayilu ve ya lenda kutadilama bonso kyeleka. Filozofe mpi matematisie ya France, René Descartes, kusilaka na kufimpa bima yonso yina ya yandi vandaka kuyindula nde yandi kuzabaka yau mbotembote. Yandi kulosaka yonso kansi yandi kundimaka kyeleka mosi ya lenda kubuyama ve: “Cogito ergo sum,” to, “mono kele sambu mono keyindula.”

Mutindu Mosi ya Kuzinga ya Relativisme

Relativisme mesukaka ve kaka na bafilozofe. Yau kelongamaka na bamfumu ya mabundu, mekumaka dilongi na banzo-nkanda, mpi kebasika na bisadilu ya kumwangila nsangu. Episikopo John S. Spong kutubaka mwa bamvula meluta nde: “Beto fwete . . . kubikisa kuyindula nde beto kele ti kyeleka mpi bankaka fwete kundima mboninu na beto sambu na mbakisa yai nde kyeleka kibeni ata muntu mosi ve mekuka na kubakisa yau.” Relativisme ya Spong, kiteso mosi ti yina ya bamfumu ya mabundu mingi bubu yai, kele mpila ya kuyambula bikalulu ya mbote ya Biblia kelonga na kukumisa filozofi ya “kudilongukila.” Mu mbandu, na “kusepelisa” babakala ya kelalaka bo na bo, na Nzo-nzambi ya Baepisikopo, Spong kusonikaka mukanda na kutaka nde ntumwa Polo kuvandaka bakala ya vandaka kulala ti babakala!

Na bansi mingi ngidika ya nzo-nkanda kesosa kubuta mutindu ya kuyindula ya kiteso mosi. Allan Bloom kusonikaka na mukanda na yandi The Closing of the American Mind (kufika mabanza ya Baamerike) nde: “Kele ti kima mosi ya longi fwete kundima kaka nde masonga: mfinama na konso longoki ya kekota na nzo-nkanda ya nene kekwikilaka to ketubaka nde yandi kekwikilaka, nde kyeleka kele dyambu ya muntu na muntu.” Bloom kumonaka nde kana yandi memeka balukwikilu ya balongoki na yandi na dyambu yina, bau tamonisa mvutu ti ngituka yonso, “bonso muntu ya kesosa kuzaba kana 2 + 2 = 4.”

Dibanza yai mesyamisama na mitindu ya nkaka ya lenda kutangama ve. Mu mbandu, TV ti bazulunalu ya kebasisaka bansangu kemonanaka bonso yau ketulaka dikebi mingi na kuyangidika batadi na yau na kisika ya kumonisa kyeleka ya dikambu. Bamanaka ya nkaka ya bansangu keyikaka to kesalaka bafilme ya luvunu sambu na kukumisa yau kima mosi ya kesimba ntima. Mpi na kati ya luyangidilu, ndwanisa ya ngolo mebongisamaka sambu na kyeleka. Bantoma mpi bakyeleka ya bikalulu ya mbote ya bibuti ti bankaka na beto kubikisaka kemonanaka mpenza bonso mambu ya ntama mpi kebakama bonso dyambu ya konda mfunu ya maseka.

Ya kyeleka, bankaka lenda kutuba nde mingi na kati ya relativisme kele kidimbu ya kukangula mabanza, yau yina yau kele na bupusi ya mbote na zulu ya kimvuka ya bantu. Keti yau kesalaka yau mpenza? Ebuna inki beto lenda kutuba na yina metadila bupusi na yau na zulu na nge? Keti nge kekwikila nde kyeleka kele dyambu ya muntu na muntu to nde yau kele ve? Kana ee, kusosa yau takumina nge bonso kuyonika ntangu. Mabanza ya mutindu yina tavanda na mbutu na makwisa na nge.

[Footnote]

[Caption on page 1]

[Noti]