Mambu 7 ya Mfunu Sambu na Kudia Madia ya Ke Tunga Nitu
Sambu na nki kutula dikebi na madia ya nge ke dia?
Sante na nge kele na kuwakana ya ngolo ti madia ya nge ke diaka. Kana nge ke dia madia ya mbote mpi ya ke tunga nitu, nge ta vanda ti sante ya mbote. Kansi kana nge ke dia madia yina kele bunkete ve to ya bo me lamba mbote ve, nge ta bela maladi ya ngolo, kaka mutindu carburant ya ke mbote ve ke bebisaka kamio. Ata nge ta bela ve mbala mosi, nsuka-nsuka nge ta bela.—Bagalatia 6:7.
Kimvuka ya ke talaka mambu ya sante na ntoto ya mvimba (OMS) ke tuba nde “konso insi kele ti mambu yina ke sala nde bo dia mbote ve,” kukonda kudia mbote ke tendula kaka ve kukonda madia, yo ke tendula mpi kudia bima ya ke kumisa beto nene mingi to ke natila beto maladi (obésité). Kudia mbala na mbala madia to kunwa masa ya mbote ve lenda bedisa beto maladi ya ntima, avc, diabete, mpi cancer. Rapore mosi ke tuba nde bantu kiteso ya 11 milio fwaka na mvula mosi, ntama mingi ve, sambu bo vandaka kudia mbote ve. OMS ke monisa nde madia ya bunkete ve ke fwaka bantu mingi konso kilumbu mpi ke natilaka bantu mingi maladi.
Bible ke lomba beto na kubaka ve mambu yai na nsaka. Yo ke tuba nde Nzambi kele “nto ya luzingu.” (Nkunga 36:9) Luzingu kele dikabu, mpi beto ke monisaka ntonda sambu na yo kana beto ke tanina sante na beto mpi ya bantu ya mabuta na beto. Tala mutindu nge lenda sala yo.
Mambu iya ya mfumu sambu madia kuvanda ya bunkete
1. Lamba madia mbote.
Mfunu na yo: Mikrobea yina kele na madia mpi na masa lenda kota na nitu mpi kunatila beto maladi.
Bantu ya mayele ya me zaba mambu ya sante ke pesa bandongisila yai:
Na ntwala ya kulamba, yobisa maboko ti savon mpi masa.b Nika maboko yonso zole basegondi kiteso ya 20. Nika nima ya maboko mpi bakati-kati ya misapi mpi na nsi ya manzaka. Dipa maboko ti masa ya bunkete mpi pangusa yo mbote-mbote.
Yobisa kisika yina nge ta tula bima sambu na kuzenga, malonga, mpi konso kima yina ta simba madia, yobisa yo ti savon mpi masa. Diaka, kusadila ve kaka kisika yina mosi sambu na kuzengila bima yina nge ta lamba mpi yina nge ta lamba ve.
Yobisa mbote bambuma mpi ndunda yonso, mpi yobisa yo na masa yina kele ti nkisi ya kufwa mikrobe mingi-mingi kana nge zingaka na kisika yina masa mvula ya kele ti bawese ke lutaka na bima ya bo me kuna.
2. Kuvukisa ve bima ya mubisu ti ya kulamba.
Mfunu na yo: Mikrobe yina kele na bima ya mubisu mu mbandu musuni ti mafuta na yo lenda kota na madia ya nkaka.
Bantu ya mayele ya me zaba mambu ya sante ke pesa bandongisila yai:
Ntangu nge me katuka na zandu mpi ke kwenda na nzo, kuvukisa ve bima ya mubisu, mingi-mingi misuni, ti bima ya kulamba, kuvukisa yo mpi ve ntangu nge ke bumba yo na nzo.
Kana nge me zenga musuni ya mubisu, yobisa maboko mbote-mbote, yobisa mbele mpi kisika yina nge zengilaka na ntwala ya kuzenga madia ya nkaka.
3. Madia yina ke lomba kulamba, lamba yo mbote-mbote.
Mfunu na yo: Mikrobe ke fwaka na nzungu kaka kana madia me toka mingi mpenza.
Bantu ya mayele ya me zaba mambu ya sante ke pesa bandongisila yai:
Lamba madia bika yo yo toka mingi. Misuni, mingi-mingi kati ya misuni fwete toka mingi mpenza tii yo kuma 70 degré Celsius na kiteso ya basegondi 30.
Supu mpi bima fwete toka mbote.
Na ntwala ya kudia madia, yangula yo mpi bika yo toka mpenza.
4. Bumba madia na kisika ya mbote.
Mfunu na yo: Kana nge bumba madia na temperature ya 5 tii na 60 degré Celsius, na nima ya baminuta 20 mpamba, mikrobe lenda kuma mingi na madia yina. Diaka, kana bo me bumba misuni ya mubisu na kisika ya mbote ve, yo lenda buta mikrobe yina ta fwa ve ata bo lamba.
Bantu ya mayele ya me zaba mambu ya sante ke pesa bandongisila yai:
Sambu mikrobe kubuta ve na madia, bumba madia na kisika yina ke tiya mingi to madidi mingi, kansi ve na bisika yina tiya to madidi kele kaka fioti.
Kubumba ve madia ngunga mosi to bangunga kuluta zole na kisika yina temperature kele kuluta 32 degré Celsius.
Na nima ya kulamba, tanina madia yo vanda kaka tiya tii ntangu bantu ta dia yo.
Mambu tatu ya mfunu sambu madia kutunga nitu
1. Dia bambuma mpi matiti (bandunda) mingi konso kilumbu.
Bambuma mpi matiti ke vandaka ti ba vitamine mingi mpi bima ya nkaka yina kele mfunu sambu na kutunga nitu sambu sante kuvanda mbote. OMS ke tuba nde konso kilumbu muntu fwete dia bambuma mpi matiti ya mitindi mingi kiteso ya 5. Bima bonso bambala mpi matuluku kele ve na ndonga ya bambuma mpi matiti ya beto ke tubila.
2. Kudia ve graisse mpi mafuta mingi
OMS ke longisila beto na kudia ve mingi bima ya kukalinga mpi bima ya ke kwisaka dezia ya kulamba na babwate mpi yina bo ke tekaka ya kulamba, yo ke vandaka ti graisse mingi ya ke natila bantu maladi. Kana mpila kele, lamba ti huile (mafuta ya mundele) yina kele ve ti graisse mingi.c Mafuta ya mutindu yai ke vandaka mbote mingi kuluta mafuta yina kele ti graisse mingi.
3. Kudia ve mungwa mpi sukadi mingi.
OMS ke longisila bambuta nde bo sadila ve mungwa mingi, na kilumbu bo le sadila kamwa ndambu na lutu mosi ya fioti. Yo ke longisila bo mpi na kusadila ve mingi bima ya sukadi konso kilumbu.d Madia mingi ya ke kwisaka dezia ya kulamba na babwate mpi malafu ke vandaka ti sukadi mingi. Mu mbandu, na sucré ya 355 mililitre ke vandaka ti sukadi kiteso ya 50 mililitre disongidila balutu ya fioti 10 ya sukadi. Sucré ke vandaka ti sukadi mingi, kansi yo ke vandaka ti bima fioti to nkutu ata ti kima ve ya ke tunga nitu.
Bible ke tuba nde: “Muntu ya mayele ke monaka kigonsa mpi ke bumbanaka, Kansi bantu yina me konda mayele ke kwendaka kaka na ntwala mpi bo ke kutanaka ti bampasi.” (Bingana 22:3) Kana nge monisa mayele na mutindu na nge ya kudia mpi nge ke soba na bisika yina ke lomba nde nge soba, yo ta monisa nde nge ke tondaka Nzambi sambu na luzingu mpi sante.
Mabanza ya mbi yina bantu ke vandaka ti yo
Mambu ya luvunu: Madia ya mbote kele yina ke monana kitoko, ke basisa nsudi ya kitoko mpi ke ntomo.
Mambu ya kieleka: Yo ke lombaka mikrobe kuluta 10 milliards na litre mosi ya masa sambu masa yina kumonana mwa ndombe, kansi mikrobe 15 to 20 mpamba kele kigonsa mpi yo lenda natila nge maladi. Sambu madia mpi masa kuvanda bunkete, lamba, tula na malonga, mpi bumba na kisika ya madidi mingi to ya tiya mingi mpi na mingi ya bangunga yina me fwana.
Mambu ya luvunu: Kana biningi-ningi me bwa na madia, yo ke sala ve kima.
Mambu ya kieleka: Biningi-ningi ke diaka mpi ke butaka maki na bawase, yo yina mbala mingi yo ke nataka mikrobe ya maladi mingi. Sambu na biningi-ningi kokota ve na madia na nge, fika yo mbote.
Mambu ya luvunu: “Mono ke diaka bima yina kele ti mikrobe banda ntama, yo ke diaka ve mfunu nde mono kuma kudia madia ya mbote.”
Mambu ya kieleka: Barapore ke monisa nde kudia madia ya bunkete ta sadisa nge na kuzinga mingi mpi sante na nge ta landa kubonga kana nge ke landa kudia madia ya mbote.
a Mikrobe, to banioka ya fioti fioti ya nitu, ke monakaka ve na meso. Yo ke vandaka mitindu mingi mu mbandu ba bacteri, ba virus, mpi ba parasite. Mikrobe ya nkaka ke vandaka mfunu sambu na nitu, kansi ya nkaka lenda bebisa sante na beto to nkutu kufwa beto.
b Kusadila savon ti masa ke fwaka mikrobe mingi kuluta kusadila kaka masa mpamba.
c Mafuta ya kele ve ti graisse mingi, ke mafuta yina ke lala ve ata bo tula yo na kisika ya madidi.
d Sukadi ke vandaka mingi na bima bonso sukadi, bwiki, bima ya sukadi yina ba izine ke salaka, mpi ba jus to ba sucré. Kansi yo ke tadila ve sukadi yina ke vandaka na bambuma, na matiti ya kudia mpi na miliki ya bangombe.